MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

mjr SG dr Piotr KOZ

ŁOWSKI

1

Bieszczadzki Oddzia

ł Straży Granicznej

im. Jana Tomasza Gorzechowskiego

– Przemyśl

WP

ŁYW RUSI ZAKARPACKIEJ NA STAN BEZPIECZEŃSTWA

WEWN

ĘTRZNEGO II RP W ŚWIETLE MATERIAŁÓW

STRA

ŻY GRANICZNEJ 1936 – 1939

W okresie Drugiej Rzeczypospolitej kwestia bezpiecze

ństwa

wewn

ętrznego państwa należała do priorytetowych zadań zmieniających

si

ę kolejnych ekip rządowych oraz wszystkich propaństwowo nastawio-

nych si

ł działających na arenie politycznej państwa. Było to niezwykle

istotne zadanie, albowiem po latach niewoli i niebytu polskie elity poli-
tyczne by

ły szczególnie wyczulone na sprawę zapewnienia bezpieczeń-

stwa i nienaruszalno

ści granic, a tym samym niepodległości państwa.

Warto r

ównież podkreślić, iż kwestia bezpieczeństwa państwa

oraz utrzymanie porz

ądku publicznego była i jest nierozłącznie związana

z podstawowymi funkcjami pa

ństwa. Przy czym odpowiedzialność za

bezpiecze

ństwo państwa spoczywa nie tylko na wszystkich podległych

jej organach, ale tak

że na zwykłych obywatelach. Dlatego też realizując

ustawowe zdania w okresie mi

ędzywojennym, służby podległe państwu

na bie

żąco dokonywały oceny stanu zagrożenia i bezpieczeństwa pań-

stwa. Monitoruj

ąc punkty zapalne w kraju oraz poza granicami państwa,

wypracowywano koncepcj

ę użycia siły tak, aby w stosownym momencie

podj

ąć środki adekwatne do występującego zagrożenia i gwarantujące

skuteczn

ą ochronę interesów państwa oraz jego obywateli.

W okresie mi

ędzywojennym instytucjami odpowiedzialnymi za

utrzymanie porz

ądku publicznego i bezpieczeństwa na terytorium Rze-

czypospolitej by

ły między innymi: Policja Państwowa, Policja Państwowa

wojew

ództwa śląskiego, Korpus Ochrony Pogranicza (dalej KOP), Straż

Graniczna (dalej SG) oraz agendy wywiadu i kontrwywiadu wojskowego.
Natomiast do obszar

ów zapalnych w tym okresie należało między innymi

pogranicze: polsko

– radzieckie, polsko – litewskie, polsko – niemieckie,

obszar pogranicza polsko

– czechosłowackiego w rejonie Karpat oraz

kwestia nieuregulowanych spraw mniejszo

ści narodowych, zamieszkują-

cych obszar Drugiej Rzeczypospolitej.

1

Historyk zajmuj

ący się na co dzień tematyką przedwojennej SG, autor licznych publikacji nt. polskich for-

macji granicznych, wyk

ładowca Wyższej Szkoły Gospodarczej w Przemyślu.

- 79 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

We wsp

ółczesnej powojennej historiografii, poza nielicznymi

pracami, przy omawianiu kwestii bezpiecze

ństwa państwa przedstawia

si

ę przeważnie występujące wówczas zagrożenie Polski na osi wschód

zach

ód, pomijając całkowicie kierunek południowo - wschodni. Prezen-

tuj

ąc zagrożenie dla państwa polskiego ze strony Rosji Radzieckiej oraz

Niemiec, pomija si

ę niewielki obszar Rusi Zakarpackiej będący częścią

ówczesnej Czechosłowacji i bezpośrednio przylegający w rejonie Karpat
do granicy polskiej. Przyst

ępując do rozważań na temat wpływu Rusi

Zakarpackiej na stan bezpiecze

ństwa Drugiej Rzeczypospolitej należy

odpowiedzie

ć na następujące pytania:

• jakie czynniki wpływały na to, iż niewielki pod względem obszaru oraz

ludno

ści rejon Zakarpacia stanowił zagrożenie dla ówczesnej Polski?;

• dlaczego Ruś Zakarpacka była czynnikiem destabilizującym sytuację

wewn

ętrzną kraju?

Szukaj

ąc odpowiedzi na tak postawione pytania należy sięgnąć

po dane geograficzno - statystyczne. W okresie mi

ędzywojennym obszar

Rusi Zakarpackiej (Podkarpackiej) by

ł najdalej wysuniętą ku wschodowi

prowincj

ą przedwojennej Czechosłowacji (obecnie region ten jest częścią

Ukrainy) wciskaj

ącą się klinem pomiędzy Polskę, Rumunię i Węgry, gra-

nicz

ący na zachodzie ze Słowacczyzną. Kraj ten obejmował obszar 125

694 km

2

zamieszka

ły niemal wyłącznie przez Rusinów. Pod wzglądem

administracyjnym obszar Zakarpacia dzieli

ł się na 4 okręgi: Użhorod,

Huszt, Berechowo i Mukaczewo

2

. Stolic

ą administracyjną regionu było

niewielkie dwudziestotysi

ęczne miasto Użgorod położone nad rzeką Uż

przy granicy ze S

łowacją. Przed pierwszą wojną światową Ruś Zakar-

packa wchodzi

ła w skład monarchii austro - węgierskiej. Obszar ten

okre

ślany, jako dolina górnej Cisy, należał do Węgier i był podzielony na

cztery komitety: Mamrmaros, Bereg Ugocsa oraz Ung. Po zako

ńczeniu

pierwszej wojny

światowej, w pierwszej połowie 1919 roku obszar ten

zosta

ł zajęty przez wojska czechosłowackie. Jednak ostatecznie Węgry

utraci

ły Ruś Zakarpacką na rzecz Czechosłowacji dopiero w wyniku trak-

tatu zawartego 4 czerwca 1920 roku w Trianon

3

, w kt

órym usankcjono-

wano dokonan

ą wcześniej aneksję tego terenu przez wojska Czechosło-

wacji.

2

Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna wydawnictwa

„Gutenberga, Kraków 1932, s. 136.

3

W dniu 2 czerwca 1920 roku W

ęgry, jako uczestnik pierwszej wojny światowej po stronie pokonanych

pa

ństw centralnych podpisały w pałacu Grand Trianon pod Wersalem traktat pokojowy z państwami zwycię

skimi nale

żącymi do Ententy. W wyniku podpisanego traktatu państwo węgierskie utraciło na rzecz swoich

s

ąsiadów 2/3 swojego terytorium: Rumunia uzyskała Siedmiogród, Czechosłowacja – Ruś Zakarpacką oraz

S

łowację, Królestwo SHS – Chorwację, Bośnię, Wojewodinę oraz część Banatu, Austria – zachodnie część

prowincji Sopron, Moson a tak

że Vas oraz ok. 12 milionów mieszkańców głównie Węgrów.

- 80 -

Mapa Rusi Zakarpackiej.

Źródło: O. Pagirja „Karpatska Sicz.

Wojskowe formuwannja Karpatskoj Ukrainy

” s. 25.

Wed

ług danych statystycznych, w 1932 roku Ruś Podkarpacką

zamieszkiwa

ło ok. 725 tys. mieszkańców w tym: 451 tys. Rusinów, 115,8

tys. W

ęgrów, 95 tys. Żydów, 18,7 tys. Czechów, 15,9 tys. Słowaków oraz

13,8 tys. Niemc

ów

4

.

Obszar Rusi Zakarpackiej by

ł regionem rolniczym, pozbawio-

nym praktycznie z

łóż naturalnych oraz przemysłu, stanowił najbiedniej-

szy i najbardziej zacofany region

ówczesnej Czechosłowacji. Jednak ze

wzgl

ędu na swoje geograficzne położenie, region ten należał do ważnych

obszar

ów – o wręcz strategicznym znaczeniu w tej części Europy. Do-

skonale to rozumieli gracze na

ówczesnej scenie politycznej: Rosja Ra-

dziecka, Niemcy, W

ęgry, Rumunia oraz słabnąca pod koniec lat trzydzie-

stych Czechos

łowacja. Ruś Zakarpacka była bramą do Węgier. Opano-

wanie tego obszaru otwiera

ło np. drogę dla Rosji Radzieckiej do centrum

Europy. Maj

ąc we władaniu Ruś Zakarpacką można było również wpły-

wa

ć na sytuację polityczną w Polce, Rumunii oraz na Słowacji.

4

Jan P. Wi

śniewski „Armia czechosłowacka w latach 1932 – 1938”, Toruń 2007, s. 17.

- 81 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Nale

ży podkreślić, iż w latach międzywojennych miejscowa lud-

no

ść (w dużej mierze dzięki tzw. małemu traktatowi wersalskiemu

5

) ko-

rzystaj

ąc z przychylnej polityki władz ówczesnej Czechosłowacji mogła

si

ę w miarę swobodnie rozwijać, zwłaszcza w sferze szkolnictwa naro-

dowego, gospodarki oraz polityki. Nie bez znaczenia dla Rusin

ów była

pomoc finansowa oraz wsparcie polityczne, jakie otrzymywali od organi-
zacji emigracyjnych, dzia

łających na terenie Stanów Zjednoczonych oraz

Kanady. Dzi

ęki ich wsparciu na terenie Zakarpacia rozwijały się różnego

rodzaju organizacje gospodarcze, kt

óre swoje przychody przeznaczały

na dzia

łania wpierające ukraińską oświatę oraz organizacje polityczne i

stowarzyszenia narodowe. Wzgl

ędna autonomia, jaką cieszyła się w tym

czasie ludno

ść Zakarpacia, była stanem, jaki wówczas pożądali Ukraińcy

zamieszkuj

ący obszar zarówno w Polsce, jak i w Rumunii.

Nie bez znaczenia dla stanu bezpiecze

ństwa Polski był fakt, iż

dzia

łające w tym czasie na terenie Polski organizacje ukraińskie korzy-

sta

ły z „bezpiecznego azylu” po stronie Czechosłowacji na terenie Rusi

Zakarpackiej. W du

żej mierze na tę sytuację miały wpływ niezwykle zło-

żone stosunki polityczne, jakie panowały w okresie międzywojennym
pomi

ędzy Polską, a Czechosłowacją. W tym czasie licząca ponad 984

km wsp

ólna granica polsko – czechosłowacka, która przebiegała przez

tereny g

órzyste była niezwykle trudna do zabezpieczenia przez polskie

s

łużby graniczne

6

. Szczeg

ólną rolę w utrzymaniu łączności nacjonalistów

z o

środkami zagranicznymi odgrywały Karpaty, przez które wiodły szlaki

przemytnicze z Polski do Czechos

łowacji oraz z krajów Europy zachod-

niej do Polski. Szlaki te wykorzystywano do przerzutu ludzi, broni i amu-
nicji, pieni

ędzy oraz materiałów propagandowych dla działających niele-

galnie na terenie Rzeczypospolitej: Ukrai

ńskiej Organizacji Wojskowej

7

(dalej UWO) oraz powsta

łej w 1929 roku Organizacji Ukraińskich Nacjo-

5

W dniu 28 czerwca 1919 w Wersalu zosta

ł podpisany między mocarstwami a Polską układ specjalny,

potocznie zwany ma

łym traktatem wersalskim. Dotyczył on ochrony mniejszości etnicznych i religijnych na

obszarze pa

ństwa, które ten traktat podpisały. Zakładał on ograniczenie suwerenności państw w kwestii

mniejszo

ści narodowych i podawał wykonanie tych postanowień kontroli Ligii Narodów. Układ ten został

r

ównież narzucony przez państwa zwycięskiej koalicji: Czechosłowacji, Rumunii oraz Królestwu Serbii

i Chorwacji. H. Batowski,

„Między dwiema wojnami 1919 – 1939”, Warszaw 2007 rok, s. 37.

6

A. B. Szcze

śniak, W. Z. Szota „Wojna Polska z UPA droga do nikąd”, Warszawa 2013r., s. 32.

7

Ukrai

ńska Wojskowa Organizacja – została założona 31.08.1920 roku w Pradze. Była nielegalnie działającą

organizacj

ą ukraińską w okresie II RP, skupiała ona w swoich szeregach byłych oficerów i żołnierzy ukraiń

skich jednostek wojskowych z czas

ów I wojny światowej. Pierwszym jej szefem był sotnik Iwan Nawroćkyj,

a od 1921 roku Jwhen Konowalec. Organizacja ta by

ła odpowiedzialna za szereg zamachów terrorystycz

nych na terenie przedwojennej Polski. Jej organem prasowym by

ło czasopismo „Surma”. W 1929 roku orga-

nizacja wesz

ła w skład OUN.

- 82 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

nalist

ów

8

(dalej UNO). Przez Karpaty na Ru

ś Zakarpacką ewakuowano

zagro

żonych aresztowaniem przez władze polskie sprawców różnego

rodzaju zamach

ów terrorystycznych dokonanych na terenie Polski. Co

ciekawe ze szlak

ów wytyczonych w Karpatach korzystali również do

swoich cel

ów komuniści.

Wzrost

świadomości narodowej Ukraińców na Zakarpaciu, a co

za tym idzie wzrost znaczenia organizacji dzia

łających na terenie Cze-

chos

łowacji, wysuwających hasła niepodległej Ukrainy stanowił dla

pa

ństw ościennych, w tym dla Polski, znaczne zagrożenie. Dlatego też

istotn

ą pod koniec lat trzydziestych kwestią – ważną z punktu bezpie-

cze

ństwa Polski – była sprawa, co zrobić z Ukrainą Karpacką w przy-

padku rozpadu Czechos

łowacji. Jakie podjąć działania dyplomatyczne

wzgl

ędnie militarne, aby nie dopuścić do powstaniu zalążka niepodle-

g

łego państwa Ukraińskiego. Był to problem, który należało jak najszyb-

ciej rozwi

ązać. Jak zauważa Mariusz Dąbrowski „(…) wraz ze wzrostem

roli ukrai

ńskich środowisk nacjonalistycznych sprawa Zakarpacia zyskała

na znaczeniu (

…)”

9

. O realnie wyst

ępującym zagrożeniu ze strony Kar-

pato

– Ukrainy dla Polski niech świadczy przytoczony przez Wiesława

Romanowskiego w ksi

ążce poświęconej Stefanowi Banderze fragment

artyku

łu, jaki się ukazał w styczniu 1939 roku w ukraińskiej prasie emi-

gracyjnej

„Nowyj Szljach” wychodzącej w Kanadzie, w którym zostały

przedstawione zamierzenia ruchu narodowego na najbli

ższy okres: „(…)

w 1939 roku przychodzi kolej na Polsk

ę. Pierwszym etapem była Ukraina

Karpacka, kt

óra wzmocniła się, okrzepła, a na najbliższym etapie czeka

Ukrai

ńców walka o niepodległość pozostałych zachodnio ukraińskich

ziem

”

10

. W zwi

ązku z tym, w interesie geopolitycznym Polski było podję-

cie wszelkich niezb

ędnych działań zmierzających do tego, aby nie dopu-

ścić do powstania niepodległej Karpato – Ukrainy. Cel ten można byłoby
zrealizowa

ć jedynie poprzez wyrażenie zgody na aneksję powyższego

obszaru przez jedno z pa

ństw graniczących z Rusią Zakapracką, a tym

8

Organizacja Ukrai

ńskich Nacjonalistów – była organizacją polityczno – wojskową założoną podczas I Kon-

gresu OUN w styczniu 1929 roku w Wiedniu. G

łównym celem organizacji była walka z Polską, Rumunią

i ZSRR w celu stworzenia niepodleg

łej Ukrainy. Organizacja była odpowiedzialna za szereg akcji terrory-

stycznych zar

ówno przeciw aparatowi władzy w Polsce, m.in. za zamach na ministra Bronisława Pierackiego.

Podczas kampanii wrze

śniowej w 1939 roku, aktywnie współpracowała w siłami niemieckim. W 1940 roku

nast

ąpił rozłam na dwie frakcje OUN–M zwolenników Melnyka i OUN–B zwolenników Bandery. Podczas II

wojny

światowej była odpowiedzialna za szerzenie nacjonalizmu i podżeganie do masowych mordów na tle

rasowym w Galicji i na Wo

łyniu. W 1942 roku powołała formację zbrojną Ukraińską Armię Powstańczą, która

prowadzi

ła walkę zbrojną do połowy lat pięćdziesiątych XX wieku.

9

M D

ąbrowski „Rzeczpospolita Polska wobec kwestii Rusi Zakarpackiej (Podkarpackiej) 1938 – 1939”, Toruń

2007, s. 8.

10

W. Romanowski

„Bandera terrorysta z Galicji”, Warszawa 2012, s. 168.

- 83 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

samym zezwoli

ć na rewizję traktatu wersalskiego. Spośród ówczesnych

s

ąsiadów Karpackiej Ukrainy ani Polska ani Rumunia nie posiadały ży-

wotnych interes

ów gospodarczych i politycznych na tym obszarze. To z

kolei powodowa

ło, iż oba kraje nie były zainteresowane podjęciem

dzia

łań na rzecz przyłączenia całego terytorium Rusi Zakarpackiej do ob-

szaru swoich pa

ństw. W przypadku Polski aneksja Rusi Zakarpackiej,

zamieszka

łej w olbrzymiej większości przez Rusinów, powiększyłaby

tylko liczb

ę Ukraińców zamieszkujących obszar ówczesnego państwa.

Wzrost liczby Ukrai

ńców, wpłynąłby niewątpliwie niekorzystnie na sytu-

acj

ę wewnętrzną Polski. Jedynym wówczas racjonalnym rozwiązaniem z

punktu widzenia polskiej racji stanu, by

ło poparcie węgierskich rewizjo-

nistycznych

żądań powrotu tych ziem do Węgier.

U schy

łku lat trzydziestych aspiracje niepodległościowe Rusi-

n

ów na Rusi Zakarpackiej doprowadziły do bratobójczych walk pomiędzy

r

óżnymi frakcjami Ukraińców, starć Siczy Zakarpackiej z wojskami wę-

gierskimi, a w ko

ńcowej fazie do walk pomiędzy Węgrami a Słowakami.

Destabilizacja tego obszaru, jaka nast

ąpiła na przełomie lat 1938/1939,

mia

ła bezpośrednie konsekwencje dla bezpieczeństwa wewnętrznego

Polski. Masowy nap

ływ do kraju uchodźców cywilnych z rejonów obję-

tych walkami, wymaga

ł podjęcia przez państwo polskie szeregu działań

w celu zapewnienia

ładu i porządku w strefie nadgranicznej przylegającej

do obszaru obj

ętego działaniami zbrojnymi, organizacji pomocy humani-

tarnej, organizacji o

środków detencyjnych dla uchodźców oraz organiza-

cji i zabezpieczenia konwoj

ów z uchodźcami przez terytorium Polski do

Czech i Niemiec. By

ły to dość kosztowne przedsięwzięcia podejmowane

przez stron

ę polską, które dodatkowo obciążyły budżet państwa powoli

przestawiaj

ącego swoją gospodarkę na tory wojenne.

W tym miejscu nale

ży podkreślić, iż wszystko to, co działo się w

latach trzydziestych XX wieku na Rusi Zakarpackiej oraz kwestia przy-
wr

ócenia wspólnej granicy polsko – węgierskiej cieszyło się zaintereso-

waniem polskich medi

ów. Kwerenda polskich gazet z tamtego okresu,

niezale

żnie od opcji politycznej wydawcy, wskazuje dobitnie, że wyda-

rzenia na Rusi Zakrpackiej by

ły na bieżąco relacjonowane przez media.

Świadczyć o tym mogą nagłówki artykułów ówczesnych gazet: „Po roz-
ruchach na czechos

łowackiem Podkarpaciu”, „Plany czeskie wobec Rusi

Zakarpackiej

”, „Wspólna granica polsko – węgierska celem polityki Mar-

sza

łka Piłsudskiego”, „Rząd Rusi Zakarpackiej został ukonstytuowany”,

„Ruś podkarpacka w walce o wolność”, „Berlin za autonomią Podkarpa-
cia

”, „Żądamy wspólnej granicy polsko – węgierskiej wołał 200–tysięczny

t

łum w Budapeszcie”, „Zgodność poglądów Polski i Rumunii na sprawę

Rusi Zakarpackiej

”, „Sowiety rządzą na Zakarpaciu” oraz „Apele karpato

– ruskie z Ameryki do Rządu Polskiego w sprawie Rusi Podkarpackiej”.

- 84 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Ru

ś Zakarpacka w świetle materiałów wywiadowczych małopolskiej

Stra

ży Granicznej.

W latach trzydziestych ubieg

łego wieku jednym z trzech orga-

n

ów

11

powo

łanych do ochrony granic II RP była Straż Graniczna

12

. Na

odcinku granicy pa

ństwowej w rejonie Karpat granicę państwa ochraniały

jednostki graniczne podleg

łe Inspektoratowi Granicznemu (dalej IG) w

Stryju, kt

óry podlegał bezpośrednio Wschodnio – Małopolskiemu In-

spektoratowi Okr

ęgowemu we Lwowie. Teren działania IG w Stryju po-

krywa

ł się w ponad 90% z granicą czechosłowackiej Rusi Zakarpackiej.

Obszar ten z uwagi na ukszta

łtowanie terenu (granica państwa

przebiega

ła w rejonie wysokogórskim) należał do najtrudniejszych, a za-

razem do najniebezpieczniejszych w przedwojennej Stra

ży Granicznej.

Odcinki granicy pa

ństwowej podległe poszczególnym placówkom oraz

komisariatom IG Stryj, by

ły wielokrotnie dłuższe od przyjętych norm w

Stra

ży Granicznej, co powodowało, że swym zasięgiem obejmowały

wi

ększy rejon działania. Brak dróg dojazdowych, połączeń komunikacyj-

nych oraz sprz

ętu transportowego znajdującego się na wyposażeniu

formacji przyczyni

ł się do tego, że przy niezmienionych etatach, jakie

obowi

ązywały w Straży Granicznej, zabezpieczenie nienaruszalności

granicy przez ma

łopolskich strażników było trudnym, wręcz niewykonal-

nym zadaniem. Tylko dzi

ęki ich wysiłkowi i poświeceniu, często dokona-

nemu kosztem wolnego czasu i zdrowia, granica ta by

ła w miarę bez-

11

W latach trzydziestych XX wieku za ochron

ę granicy państwowej Polski były odpowiedzialne następujące

organy pa

ństwowe: Policja Państwowa w zakresie kontroli ruchu granicznego w przejściach granicznych na

obszarze ca

łego terytorium państwa, utworzony w 1924 roku Korpus Ochrony Pogranicza, który ochraniał

granic

ę częściowo z Królestwem Rumunii, ZSRR, Łotwą i Litwą oraz Straż Graniczna.

12

Stra

ż Graniczna została utworzona z dniem 01.04.1928 roku na podstawie rozporządzenia Prezydenta

Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 roku

„o Straży Granicznej” w miejsce rozwiązanej Straży Celnej.

W okresie mi

ędzywojennym ochraniała ona granicę 2/3 ówczesnych granic państwa: częściowo z Króle-

stwem Rumunii, Czechos

łowacją, Niemcami, morską oraz Wolnym Miastem Gdańsk. W okresie międzywo-

jennym Stra

ż Graniczna była podzielona początkowo na 5, a od stycznia 1935 roku na sześć Okręgów

Stra

ży Granicznej: Mazowiecki IOSG, Pomorski IOSG, Wielkopolski IOSG, Śląski IOSG, Zachodnio – Mało

polski IOSG oraz Wschodnio

– Małopolski IOSG. Ponadto poza granicami państwa na terenie Wolnego

Miasta Gda

ńsk – istniała zakamuflowana jednostka SG pod nazwą Ekspozytura Inspektoratu Ceł. W okresie

mi

ędzywojennym struktura organizacyjna Straży Granicznej wyglądała następująco: na czele SG stał ko

mendant, kt

óremu podlegało 6 Inspektoratów Okręgowych oraz Centralna Szkoła Straży Granicznej. Każ

demu Inspektoratowi Okr

ęgowemu podlegało około 4–5 Inspektoratów Granicznych. Z kolei Inspektoratom

Granicznym podlega

ło średnio od 4 do 5 komisariatów. Komisariatom SG podległy w zależności od ukształ

towania terenu od 5 do 6 plac

ówek granicznych I linii oraz 1 lub 2 placówki II linii zajmującej się wywiadem

granicznym. Przedwojenna SG wg stanu etatowego na rok bud

żetowy 1983/1939 liczyła około 5,4 tys. ofice-

r

ów i szeregowych oraz 111 pracowników kontraktowych. W latach 1928 – 1939 Strażą Graniczną kierowali

kolejno: gen. bryg. Stefan Pas

ławski (02.04. – 11.12.1928, gen. bryg. Jan Tomasz Gorzechowski

(12.12.1928

– 01.03.1939) oraz gen. bryg. Walerian Czuma ( 02.03. – wrzesień 1939).

- 85 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

pieczna. Ju

ż wkrótce funkcjonariusze oraz obiekty Straży Granicznej

sta

ły się celem ataków bojówek ukraińskich, granica państwowa prze-

sta

ła być bezpieczną. W związku z powyższym, ale także z pogarszającą

si

ę sytuacją polityczną na terenie Rusi Zakarpackiej, Rząd Polski podjął

decyzje, aby w rejon Karpat w celu wzmocnienia ochrony granicy pa

ń-

stwowej oraz w celu zapewnienia

ładu i porządku w strefie nadgranicznej

dodatkowo skierowa

ć żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza.

Mapa dyslokacji jednostek granicznych podleg

łych Inspektoratowi Granicznemu

Stryj.

Źródło: opracowanie własne Autora.

W chwili obecnej, na podstawie zachowanych materia

łów archi-

walnych w kraju i za granic

ą, jest niezwykle trudno ustalić skalę podej-

mowanych przez Stra

ż Graniczną działań na rzecz zapewnienia bezpie-

cze

ństwa państwa, nienaruszalności granic, a także ładu i porządku w

strefie operacyjnego dzia

łania, zwłaszcza na odcinku pogranicza w

rejonie Karpat. Jednak kwerenda materia

łów dot. przedwojennej SG

przechowywanych w Centralnym Pa

ństwowym Archiwum Historycznym

we Lwowie na Ukrainie, dokonana przez Autora, pozwala rzuci

ć nowe

światło na to zagadnienie. Należy jednak pamiętać, iż przechowywane

- 86 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

materia

ły we Lwowie stanowią zaledwie niewielką część dokumentów

wytworzonych przez Wschodnio - Ma

łopolski Inspektorat Okręgowy SG.

Omawiaj

ąc kwestię bezpieczeństwa wewnętrznego warto zwró-

ci

ć uwagę na jeden z wielu aspektów, tj. na łączność pomiędzy poszcze-

g

ólnymi jednostkami granicznymi. Jej organizacja może wiele powiedzieć

o kierunkach pracy przedwojennej Stra

ży Granicznej. Analiza dokumentu

wytworzonego przez pion techniczny, dotycz

ącego sieci łączności w SG

wskazuje na to, i

ż obszar pogranicza przylegającego bezpośrednio do

Rusi Zakarpackiej by

ł dla bezpieczeństwa wewnętrznego państwa bar-

dzo wa

żny. Świadczyć może o tym fakt, iż tworzona w drugiej połowie lat

trzydziestych sie

ć łączności radiowej w Straży Granicznej była najlepiej

rozwini

ęta w Inspektoratach Granicznych w Stryju i Samborze. W tym

okresie a

ż 80% wszystkich radiostacji, tworzących sieć III rzędu, jakie

zosta

ły przydzielone do komisariatów, znajdowała się na wyposażeniu

komisariat

ów podległych Wschodnio - Małopolskiemu Inspektoratowi

Okr

ęgowemu SG. Istniejąca wówczas sieć radiowa obejmowała swym

zasi

ęgiem wszystkie komisariaty SG w Małopolsce Wschodniej. Po-

wsta

ła sieć radiowa zapewniała szybki transfer informacji i poleceń po-

mi

ędzy poszczególnymi jednostkami granicznymi, co niewątpliwie przed-

k

ładało się na skuteczność podejmowanych działań przez SG na tym

obszarze

13

.

Przedwojenna Stra

ż Graniczna, jako organ bezpieczeństwa

pa

ństwa prowadząc działania w zakresie ochrony granicy państwowej

by

ła odpowiedzialna nie tylko za ochronę granicy, ale także za zapew-

nienie bezpiecze

ństwa na pograniczu w strefie operacyjnego działania.

Jedn

ą z form działania SG II RP, było prowadzenie działalności wywia-

dowczej w pasie granicznym oraz na przedpolu po stronie pa

ństwa są-

siedniego. Wywiad SG interesowa

ł się informacjami z zakresu:

• wywiadu przeciwprzemytniczego,
• wywiadu politycznego,
• wywiadu wojskowego.

Prowadz

ąc rozpoznanie w rejonie szczególnie zagrożonym, tj.

na pograniczu z Rusi

ą Zakarpacką, SG realizowała dodatkowo szereg

obowi

ązków i zadań związanych z wywiadem politycznym i wojskowym.

To od operatywno

ści służby wywiadowczej, ale także zwykłych strażni-

13

Rozkaz techniczny nr 8 z dnia 27 pa

ździernika 1938 roku Komendanta Głównego Straży Granicznej

w sprawie numeracji i obsady sieci radiowej, Zesp

ół akt Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego Straży

Granicznej we Lwowie(dalej MIOSG we Lwowie) Centralnyj Dier

żawnyj Archiw Istoryczeski u Lwowi (dalej

CDIA we Lwowie), CDIA we Lwowie, sygn. akt nr 204/1/1101, s. 9.

- 87 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

k

ów patrolujących codziennie granicę, w dużej mierze zależał stan bez-

piecze

ństwa państwa i jego obywateli. Dlatego też wywiad Straży Gra-

nicznej, dzia

łający na kierunku Rusi Zakarpackiej zbierał szereg istotnych

informacji wywiadowczych, kt

órych celem było między innymi:

• ustalenie oraz rozpracowanie tras, a także organizatorów przerzutu

ludzi do lub z Rusi Zakarpackiej;

• objęcie inwigilacją sympatyków oraz członków Komunistycznej Partii

Zachodniej Ukrainy (dalej KPZU) oraz Organizacji Ukrai

ńskich Na-

cjonalist

ów (dalej OUN), oraz organizacji ukraińskich działających na

pograniczu i na przedpolu;

• pozyskanie oraz skierowanie informatorów do ośrodków szkolenia i

rejon

ów koncentracji Siczy Zakarpackiej w okolicach Hustu ;

• ustalenie danych personalnych obywateli II RP przebywających na

terenie Rusi Zakarpackiej bior

ących udział w szkoleniu wojskowym;

• rozpoznanie i monitorowanie czechosłowackich służb granicznych

oraz

żandarmerii pod kątem ich stosunku do państwa polskiego oraz

wydarze

ń na terenie Rusi Zakarpackiej;

• uszczelnienie granicy, tak aby powstrzymać masowy exodus obywa-

teli II RP do tworz

ących się oddziałów Siczy Karpackiej;

• rozpoznanie kontrwywiadowcze funkcjonariuszy Urzędu Celnego

zatrudnionych w przej

ściach granicznych na granicy polsko - cze-

chos

łowackiej oraz konduktorów stanowiących obsługę międzynaro-

dowych poci

ągów osobowych i towarowych.

Z przedstawionego zakresu zada

ń, przed jakimi stały organa

Stra

ży Granicznej wynikało, iż w okresie międzywojennym jednakowe

zagro

żenie dla bezpieczeństwa państwa stanowiły działające nielegalnie

organizacje komunistyczne, jak i organizacje nacjonalistyczne mniejszo-
ści narodowych. Rozpracowując członków i sympatyków, sieć powiązań
pomi

ędzy poszczególnymi grupami i organizacjami, starano się rozpo-

zna

ć, a następnie zlikwidować występujące zagrożenie dla bezpieczeń-

stwa pa

ństwa i integralności granic Polski.

Skuteczno

ść ochrony granicy państwowej w tym okresie nie by-

łaby możliwa bez współpracy organów SG z Policją Państwową w za-
kresie bezpiecze

ństwa w strefie nadgranicznej oraz w zakresie wywiadu

z wywiadem wojskowym. W obszarze dzia

łania Wschodnio - Małopol-

skiego Inspektoratu s

łużba informacyjna SG aktywnie współpracowała z

pionem defensywy policji, podleg

łym Wojewódzkiej Komendzie Policji we

Lwowie oraz Ekspozytur

ą Wywiadu nr 5 we Lwowie oraz Samodziel-

- 88 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

nymi Referatami Informacyjnymi przy Dow

ództwie Okręgu Korpus nr X w

Przemy

ślu i Dowództwie Okręgu Korpusu nr VI we Lwowie.

Niemal ka

żdego dnia do służby informacyjnej SG napływały in-

formacje dotycz

ące wydarzeń na terenie Rusi Zakrapackiej. Źródłem tych

informacji byli zar

ówno funkcjonariusze Straży Granicznej pełniący służ-

b

ę patrolową wzdłuż granicy, jak i funkcjonariusze wykonujący swoje

zadania w spos

ób skryty, pełniąc służbę w komórkach wywiadowczych

zwykle usytuowanych w plac

ówkach II linii oraz posterunkach znajdują-

cych si

ę na zapleczu granicy państwowej. Wynikało to z faktu, iż w okre-

sie mi

ędzywojennym wywiad w SG był prowadzony przez wszystkich

funkcjonariuszy, przy czym waga zdobytych informacji by

ła różna.

Dokonuj

ąc kwerendy materiałów wywiadowczych możemy zna-

le

źć między innymi informacje o tym, iż pod koniec lat trzydziestych miej-

scowi Ukrai

ńcy przystąpili w rejonie Karpat do wytyczania granicy pań-

stwowej poprzez umieszczanie na linii granicznej polsko

– czechosło-

wackiej swoich narodowych symboli. W

śród napływających informacji

znajduj

ą się także meldunki o tym, iż patrole graniczne SG coraz częściej

spotykaj

ą zniszczone polskie słupy graniczne. Pomiędzy zachowanymi

meldunkami mo

żna znaleźć informację o szkoleniu narciarskim, prowa-

dzonym przez OUN w okolicach S

ławska w lutym 1938 roku, czy też o

organizacji przez

„Płast

14

” obozów dla ukraińskich skautów w rejonie

Karpat. W meldunku tym pojawia si

ę również informacja, z której wynika,

że organizatorzy szkolenia wojskowego, w ramach ukraińskiego ruchu
skautowego, podczas pobytu na pograniczu z Rusi

ą Zakarpacką w celu

zmylenia s

łużb wywiadowczych, wykorzystują mundury harcerskie ZHP.

Pe

łniąc służbę patrolową w strefie nadgranicznej funkcjonariu-

sze SG wielokrotnie spotykali si

ę z akcją ulotkową ukraińskiego podzie-

mia. W przypadku ujawnienia plakat

ów i ulotek o treści antypaństwowej

s

łużby wywiadowcze konfiskowały je, a następnie po sporządzeniu do-

kumentacji przekazywa

ły informację o zaistniałym zdarzeniu do komendy

okr

ęgu we Lwowie. Jedną z takich akcji przeprowadzonych przez Orga-

nizacj

ę Ukraińskich Nacjonalistów na terenie rejonu Obwodu SG Stryj,

by

ło rozrzucenie ulotek w nocy z 24/25 lipca 1938 roku w miejscowo-

ściach Jelenkowate, Wołosienka, Ławoczne Tarnawka oraz Kalne. We
wszystkich tych miejscowo

ściach zostały rozrzucone ulotki o jednakowej

14

„Płast” Narodowa Organizacja Skautowa Ukrainy powstała w 1912 roku. Działała wśród młodzieży ukraiń-

skiej. W latach trzydziestych jej dzia

łalność została zakazana w Polsce.

- 89 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

tre

ści informujące miejscową ludność o śmierci wielkiego bohatera ukra-

i

ńskiego narodu przewodniczącego OUN Jewhena Konowalca

15

.

Cz

ęsto wśród przekazanych SG informacji, znajdowały się wia-

domo

ści sensacyjne w swojej wymowie, jednak pomimo tego wymagały

one sprawdzenia. Przyk

ładem tego może być informacja przekazana st.

stra

żnikowi Widomskiemu w październiku 1938 przez informatora ps.

„Klucza” usytuowanego na przedpolu, z której między innymi wynikało,
że do miejscowości Wołowiec na Rusi Zakarpackiej przybył poseł ukraiń-
ski do parlamentu czechos

łowackiego o nazwisku Fency, który rzekomo

m

ówił swoim wyborcom o tym, że „(…) Ruś podkarpacka jest państwem

samodzielnym, Polska otrzyma

ła ultimatum od Rosji Sowieckiej, ażeby

do trzech miesi

ęcy oddała Galicję zaś Rosja Sowiecka dobrowolnie od-

15

Meldunek, komendanta Obwodu SG Stryj z dnia 26 lipca 1938 roku do komendanta Wschodnio

– Małopol-

skiego Okr

ęgu Straży Granicznej we Lwowie dot. ulotek w języku ukraińskim, CDIA we Lwowie, sygn. akt nr

204/1/1222 s. 6.

- 90 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

daje wielk

ą Ukrain tak, że w najbliższych miesiącach naród ukraiński

z

łączy się w jedno państwo (…)

16

”.

Inna informacja dotyczy

ła sytuacji, jaka panowała w strefie nad-

granicznej komisariatu Ludwik

ówka. Z treści radiotelegramu nadanego z

Komisariatu SG Ludwik

ówa do komendy Obwodu Stryj wynikało, że w

dniu 17 pa

ździernika 1938 roku miejscowy prezes czytelni „Proświ-ty” z

R

óżanki Niżnej „(…) w swoim mieszkaniu organizuje zebrania miej-

scowej m

łodzieży. Na zebraniu omawiane są sprawy organizowania i

wysy

łania do CSR młodzieży ukraińskiej celem udzielenia pomocy

Ukrai

ńcom w CRS (…)

17

”. Informacje te świadczyły, iż przedwojenna SG

prowadz

ąc wywiad polityczny i interesując się zagrożeniem ze strony

Rusi Zakaprackiej prowadzi

ła obserwację miejscowych środowisk ukra-

i

ńskich ze szczególnym uwzględnieniem ewentualnych jej kontaktów z

organizacjami ukrai

ńskimi na terenie Czechosłowacji. Jedną z form

16

Meldunek wywiadowczy sporz

ądzony w Komisariacie Ławoczne, 17 października 1938 roku do Oficera

Wywiadowczego Obwodu SG w Stryju dot. sytuacji na przedpolu, CDIA we Lwowie, sygn. akt nr 204/1/1211,
s. 3.

17

Radiotelegram Stra

ży Granicznej z dnia 18 października 1938 roku, CDIA we Lwowie, sygn. akt nr

204/1/1211, s. 6.

- 91 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

umo

żliwiających legalne przekroczenie granicy polsko – czechosłowac-

kiej w okresie mi

ędzywojennym była umowa o małym ruchu granicznym,

zawarta pomi

ędzy Rzeczypospolitą i Czechosłowacją. Zgodnie z zapi-

sami konwencji, ludno

ść z pasa granicznego (do 30 km od linii granicz-

nej) mog

ła przekroczyć granicę na podstawie przepustek granicznych.

Przepustki te po zasi

ęgnięciu opinii organów Straży Granicznej były wy-

dawane przez w

łaściwe dla miejsca zamieszkania starostwa powiatowe.

By

ło to ułatwienie szczególnie istotne dla miejscowej ludności rozdzielo-

nej now

ą granicą państwa. Z możliwości przekroczenia granicy w ramach

ma

łego ruchu granicznego, korzystało również podziemie ukraińskie,

kt

óre tą drogą utrzymywało kontakt z Rusią Zakarpacką.

Decyduj

ąc w istocie o wydaniu przepustki granicznej, Straż

Graniczna stara

ła się na podstawie informacji poufnych uzyskanych w

drodze wywiadu ograniczy

ć kontakty osób zwłaszcza politycznie nie-

pewnych. W zachowanych dokumentach z tamtego okresu mo

żna odna-

le

źć korespondencję służbową pomiędzy starostwami powiatowymi, a

organami SG w sprawie opinii, co do wydania przepustki granicznej dla
os

ób ubiegających się o nią. Z korespondencji służbowej prowadzonej

zw

łaszcza w drugiej połowie lat trzydziestych wynika, iż najczęstszym

powodem odmowy wydania zgody na przepustk

ę graniczną przez Straż

Graniczn

ą była podnoszona kwestia, iż osoba ubiegająca się o przepust-

k

ę była nielojalna lub wrogo nastawiona do państwa polskiego. Z drugiej

strony Stra

ż Graniczna dzięki temu, że była organem decydującym o

wydaniu lub cofni

ęciu przepustki wykorzystywała nagminnie ten fakt do

rozbudowy w

łasnej sieci agenturalnej, zwłaszcza na przedpolu oraz do

pozyskiwania informacji z rejon

ów będących w strefie zainteresowania

organ

ów wywiadu.

W po

łowie lat trzydziestych niezwykle prestiżową sprawą dla

polskich s

łużb specjalnych było ustalenie i zatrzymanie sprawców zama-

chu na

ówczesnego ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierac-

kiego, kt

óry został dokonany w dniu 15 czerwca 1934 roku. W działa-

niach tych bra

ł udział również wywiad Straży Granicznej, ustalając trasy

przerzutu organizator

ów zamachu, ale także próbując poprzez sieć in-

formator

ów dotrzeć do środowisk ukraińskich na Zakarpaciu. Informacje

uzyskane na ten temat by

ły przekazywane do Wydziału Bezpieczeństwa

Urz

ędu Wojewódzkiego we Lwowie. Prowadząc rozpoznanie i wywiad,

SG zbiera

ła także informacje o nastrojach ludności pogranicza w trakcie

warszawskiego procesu, kt

óry odbył się na przełomie lat 1935/1936 oraz

bezpo

średnio po ogłoszeniu wyroku w procesie sprawców zamachu na

Pierackiego.

Źródłem informacji była między innymi legalnie wydawana

na terenie Zakarpacia prasa ukrai

ńska. Z pozyskanej przez strażnika

- 92 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Jana Jastrz

ębskiego

18

z Plac

ówki I Linii Wyszków od informatora gazety

„Ukraińskie Słowo” wydawanej w dniu 23 stycznia 1936 roku w Użgoro-
dzie wynika

ło, że autor artykułu relacjonując proces uważał, iż to co się

sta

ło na sali sądowej „(…) nie było procesem ale dyktatem prokuratora

poniewa

ż sąd przyjął, że nie może dopuścić że oskarżony

19

nie by

ł świa-

dom przest

ępczego charakteru swego dzieła (…)

20

”.

W zwi

ązku z rozpoczęciem w kwietniu 1936 roku sprawy apela-

cyjnej przeciwko zab

ójcom ministra Pierackiego, spodziewając się wy-

st

ąpień miejscowej ludności, komendant Wschodnio - Małopolskiego

Inspektoratu Okr

ęgowego Straży Granicznej zarządził podległym jed-

nostkom SG aby:

• poddać bacznej obserwacji członków OUN na swoim terenie, w

zwi

ązku z tym, że może dojść do demonstracji;

• zwrócić uwagę na wjazdy i przejazdy członków OUN, a zwłaszcza

podda

ć obserwacji osoby sprzyjające OUN przybywające w rejon

dzia

łania SG z zagranicy;

• nie dopuszczać do jakichkolwiek ekscesów i demonstracji organizo-

wanych przez miejscowe struktury OUN;

• natychmiast meldować o wszelkich wystąpieniach antypaństwo-

wych

21

.

W okresie Drugiej Rzeczypospolitej wszelkie podejmowane pr

ó-

by formowania jakichkolwiek ukrai

ńskich oddziałów zbrojnych były na

bie

żąco monitorowane przez polskie służby specjalne, w tym i przez wy-

wiad Stra

ży Granicznej. Sprawa ukraińskich formacji zbrojnych była na

tyle istotna,

że nie bagatelizowano nawet najdrobniejszych informacji na

ten temat, tym bardziej,

że w drugiej połowie lat trzydziestych, przywódcy

18

Stra

żnik Jan JASTRZĘBSKI – urodził się 2 stycznia 1900 roku w Schonebeck, na terenie Niemiec. Pod

koniec pierwszej wojny

światowej został zmobilizowany do armii pruskiej. Po odzyskaniu niepodległości

przez Polsk

ę w październiku 1919 roku wstępuje do Grudziądzkiego Puku Strzelców. Z chwilą zakończenia

dzia

łań wojennych, w maju 1922 roku wstępuje do Straży Celnej, a od 1 kwietnia 1928 roku służył w Straży

Granicznej. W SG pe

łnił służbę w placówkach podległych IG w Stryju. Zespół akt personalnych Małopolskie-

go Inspektoratu Okr

ęgowego Straży Granicznej, CDIA we Lwowie, sygn. akt. nr 204/2/2473.

19

Prawdopodobnie autorowi powy

ższego artykułu chodziło o głównego oskarżonego w procesie warszaw

skim sprawc

ów zamachu na ministra Pierackiego Stefana Banderę.

20

„Proces w sprawie zabójstwa min. Pierackiego”. „Ukraińskie Słowo” nr 142 z dnia 23 stycznia 1936r. CDIA

we Lwowie), sygn. akt. nr 204/1/924, s. 8.

21

Pismo nr 79/Tj/36 z dnia 29 kwietnia 1936 roku, aspiranta J. Hussa kierownika Komisariatu Stra

ży Granicz-

nej do kierownik

ów placówek SG w sprawie procesu o zabójstwo śp. ministra Pierackiego. CDIA we Lwowie,

sygn. akt nr 204/1/924, s. 18.

- 93 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

ukrai

ńscy w kraju i za granicą rozpoczęli dyskusję na temat potrzeby

sformowania Legionu Ukrai

ńskiego na Zakarpaciu, który miałby być w

przysz

łości zalążkiem ukraińskich sił zbrojnych. Z chwilą pozyskania tej

informacji przez wywiad, sprawa tworzenia

„wojska ukraińskiego” na

Zakarpaciu, stanowi

ła dla polskich służb wywiadowczych jeden z głów-

nych cel

ów prowadzonych działań operacyjnych na kierunku południowo

– wschodnim. Każdą informację na ten temat uzyskaną w drodze wywia-
du starano si

ę pogłębić i wyjaśnić, co powodowało, że służby wywiadow-

cze Stra

ży Granicznej zajmując się sprawami drugorzędnymi, angażowa-

ły swój aparat wywiadowczy do działań z pozoru nieistotnych często
kosztem wywiadu przeciwprzemytniczego.

W marcu 1937 roku wp

łynęło pismo wojewody lwowskiego do

podinspektora Mariana Proso

łowicza

22

, komendanta Wschodnio

– Mało-

polskiego Okr

ęgu SG we Lwowie z prośbą o ustalenie czy na terenie

podleg

łym oraz na tzw. przedpolu zaobserwowano przygotowania do

tworzenia ukrai

ńskiej jednostki wojskowej. Z pisma tego wynikało, iż byli

wojskowi z armii ukrai

ńskiej (istniejącej w czasach pierwszej wojny świa-

towej) z polecenia w

ładz niemieckich przystąpili do tworzenia na terenie

Czechos

łowacji Legionu Ukraińskiego. Werbunkiem ochotników po stro-

nie polskiej oraz przerzutem przez przej

ście graniczne do miejscowości

Turka mia

ł się zajmować ob. Czechosłowacji Kurylenko zamieszkały w

Mukaczewie

23

. W zwi

ązku z powyższym inspektor Prosołowicz polecił,

aby podleg

łe mu służby przystąpiły do rozpracowania powyższej infor-

macji oraz ustalenia stanu faktycznego. Z informacji, jakie nap

łynęły

w

ówczas w 1937 roku do sztabu we Lwowie wynikało, iż na przedpolu

nie zaobserwowano przygotowa

ń do tworzenia jakichkolwiek ukraińskich

formacji paramilitarnych, jednak sytuacja ta by

ła na bieżąco monitorowa-

na przez s

łużby wywiadowcze.

Kolejn

ą informacją pozyskaną na temat tworzenia ukraińskich

oddzia

łów zbrojnych była wiadomość pozyskana od informatora z przed-

pola IG w Stryju na temat rzekomych ukrai

ńskich oddziałów dywersyj-

nych. W lipcu 1937 roku st. stra

żnik Stanisław Widomski kierownik Pla-

22

Nadinspektor Marian PROSO

ŁOWICZ, podpułkownik WP – urodził się 7 września 1897 roku w Jarosła-

wiu. Oficer legion

ów, w listopadzie 1918 roku obrońca szkoły Sienkiewicza we Lwowie, a następnie uczestnik

walk polsko

– ukraińskich we Lwowie. W latach 1918 – 1934 oficer Wojska Polskiego. W kwietniu 1934 roku

zosta

ł przeniesiony do Ministerstwa Skarbu i przydzielony do służby w SG. Z dniem 23 stycznia 1935 roku

zosta

ł mianowany kierownikiem Wschodnio – Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego, którym kieruje do 18

wrze

śnia 1939 roku. Zespół akt personalnych Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego Straży Granicznej,

CDIA we Lwowie, sygn. akt nr 204/2/1944.

23

Pismo wojewody lwowskiego z dnia 3 marca 1937 roku do insp. Mariana Proso

łowicza kierownika Okręgo-

wego Inspektoratu Stra

ży Granicznej we Lwowie w sprawie legionu ukraińskiego, CDIA we Lwowie, sygn. akt

nr 204/1/1106, s. 6.

- 94 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

c

ówki II Linii Ławoczne, podczas spotkania z informatorem Straży Gra-

nicznej uzyska

ł od niego wiadomość o tym, iż rzekomo na terenie Rusi

Zakarpackiej strona czechos

łowacka zajmowała się formowaniem ukra-

i

ńskich oddziałów dywersyjnych, które miały zostać wykorzystane pod-

czas ewentualnego konfliktu polsko

– czeskiego. Z przekazanej informa-

cji wynika

ło również, iż organizacją i werbunkiem do oddziałów dywersyj-

nych na terenie powiatu U

żgorodzkiego zajmował się starosta powiatowy

Leonid Hoszowski, a w rejonie Mukaczewa praktykant adwokacji Emilian
Walnicki. Zdaniem informatora organizatorami oddzia

łu byli emigranci

pochodz

ący z terenów małopolski – wschodniej. Do oddziałów dywersyj-

nych mieli by

ć werbowani przez Czechów tylko sami Ukraińcy. Wg źródła

informacji, w Mukaczewie zosta

ł już zorganizowany 11 osobowy oddział,

kt

órego szkoleniem wojskowym zajmowali się oficerowie z 36 czecho-

s

łowackiego pułku piechoty. W ramach tych ćwiczeń przyszłych dywer-

sant

ów zapoznawano ich z obsługą broni strzeleckiej, jak i taktyką dzia-

łań dywersyjnych. Ponadto informator przekazał strażnikowi granicznemu
informacj

ę że „(…) wśród członków tych organizacji ma się mówić gło-

śno, że swą akcję dywersyjną prowadzić będą na terenie Polski (…)

24

”.

W zwi

ązku z powyższym, pozyskana informacja została w trybie natych-

miastowym przekazana do Ekspozytury Samodzielnego Referatu Infor-
macyjnego w Stanis

ławowie. Powyższa informacja, była o tyle istotną dla

bezpiecze

ństwa państwa, iż uruchomiła ona cały aparat wywiadowczy

SG na odcinku z Rusi

ą Zakarpacką. Jednak w wyniku przeprowadzo-

nego rozpoznania informacja ta nie zosta

ła potwierdzona, co jednak nie

oznacza

ło, iż strona czechosłowacka nie zamierzała w przyszłości wyko-

rzysta

ć Ukraińców, jako karty przetargowej w przyszłym konflikcie polsko

– czeskim. Z drugiej strony możliwe było to, iż informacja ta była inspira-
cj

ą wywiadu czechosłowackiego. O tym, że rozpracowywana operacyjnie

sprawa by

ła na tyle istotna niech świadczy polecenie z dnia 18 września

1937 roku kierownika IG Stryj, aby

„niezależnie od przedstawionych mi

meldunk

ów w dalszym ciągu akcję tą prowadzić”

25

.

Z czasem okaza

ło się, że informacje szczątkowe, które napły-

wa

ły z przedpola do komórek wywiadowczych Straży Granicznej po-

twierdzi

ły się dając obraz o rzeczywistym zagrożeniu dla Polski. Na pod-

stawie informacji pochodz

ących z różnych źródeł ustalono, iż na po-

cz

ątku listopada 1939 roku na terenie Rusi Zakarpackiej rozpoczęto for-

mowanie si

ł zbrojnych autonomicznej Ukrainy Karpackiej – Siczy Kar-

24

Informacja sporz

ądzona po spotkaniu z informatorem przez st. strażnika Widomskiego, CDIA we Lwowie,

sygn. akt nr 204/1/1093 s. 12.

25

Pismo nr 1235/Inf/37 z dnia 18 wrze

śnia 1937 komisarza T. Zielińskiego Kierownika IG Stryj w sprawie

przysposobienia ludno

ści C.S.R. do akcji dywersyjnej. CDIA we Lwowie, sygn. akt. 204/1/1093 s. 10.

- 95 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

packiej

26

. Prowadz

ąc rozpoznanie na tym kierunku, wkrótce wywiad SG

bardzo szybko posiada

ł rozpoznanie, co do osób i ośrodków tworzenia

si

ę armii karpackiej. W raportach wywiadowczych oraz meldunkach sytu-

acyjnych Wschodnio

– Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego Straży

Granicznej zacz

ęły się pojawiać informacje o „ochotnikach” z Polski uda-

j

ących się na Zakarpacie.

Wed

ług danych szacunkowych wywiadu Straży Granicznej do

ko

ńca 1938 roku z terenu Polski do Siczy Zakarpackiej przeniknęło ok.

26

Sicz Karpacka

– Organizacja Obrony Narodowej Karpackiej Ukrainy została utworzona z początkiem

listopada 1938 na podstawie dekretu rz

ąd Augustyna Wołoszyna. Pierwszym jej nominalnym dowódcą był

Dmytro K

łympusz, a od marca 1939 roku Michajło Kołodziński. Sicz Karpacka istniała do końca kwietnia

1939 roku, kiedy zosta

ła ostatecznie rozbita przez wojska węgierskie. Początkowo formacja liczyła 2 tys.

żołnierzy, z czasem dzięki dopływowi ochotników między innymi z Polski liczyła ok. 6 tys. żołnierzy. Pod-
dzia

ły Siczy były szkolone przez ukraińskich weteranów z czasów I wojny oraz grupę instruktorów niemiec-

kich. Siczowcy byli g

łównie umundurowani i uzbrojeni w broń pochodzenia czechosłowackiego, którą

w pierwszej fazie na potrzeby tworzonych oddzia

łów przekazała czechosłowacka Straż Graniczna, a następ-

nie armia czechos

łowacką. Zgodnie z planami OUN dot. rozbudowy Karpackiej Siczy, w 1939 roku zamie-

rzono zakupi

ć na terenie Niemiec 6 tys. sztuk broni palnej oraz artylerię. Pieniądze na ten cel zamierzano

pozyska

ć głównie na emigracji. Jednym z najlepiej uzbrojonych i w pełni umundurowanych jednostek Siczy

by

ł batalion zorganizowany w miejscowości Chust, który liczył ok. tysiąca siczowców.

- 96 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

1300 ochotnik

ów ukraińskich

27

w tym tak

że żołnierze służby czynnej,

kt

órzy zdezerterowali z wojska polskiego i zbiegli do Czechosłowacji.

Z informacji pozyskanej przez wywiad SG wynika

ło, iż w dniu 1

stycznia1939 roku na przedpolu Komisariatu Smorze w miejscowo

ści

Verki Ni

żne odbył się zjazd Strzelców Siczowych, podczas którego miej-

scowy adwokat Nowakowski zach

ęcał młodzież do wstępowania do po-

wstaj

ącego ukraińskiego wojska oraz poinformował zebranych „(…) iż

strzelc

ów siczowych w Huszcie jest około 600, gdzie przechodzą szko-

lenie wojskowe, s

ą uzbrojeni i umundurowani (…)”, a także oświadczył

on zebranym,

że „(…) z lokalnych komórek organizacyjnych Siczy wyja-

d

ą zdolniejsi strzelcy na przeszkolenie instruktorskie do Husztu (…)

28

”.

Ponadto z informacji uzyskanej przez konfident

ów SG po stronie czecho-

s

łowackiej wynikało, iż w styczniu 1939 roku lokalne jednostki strzeleckie

zosta

ły wyposażone w broń strzelecką kb. Manlicher oraz umundurowa-

nie. Przydzielona bro

ń pochodziła z magazynów czechosłowackiej obro-

ny terytorialnej. Ustalono r

ównież, iż pełniący służbę w szeregach lokal-

nej siczy otrzymywa

ł wynagrodzenie w postaci 80 koron czeskich mie-

si

ęcznie

29

. Warto w tym miejscu podkre

ślić, że wywiad graniczny intere-

sowa

ł się także osobami, które prowadziły na przedpolu szkolenia i kursy

specjalistyczne dla

żołnierzy Siczy Zakarpackiej.

Co ciekawe, w meldunku sytuacyjnym ze stycznia 1939 roku po-

jawia si

ę także informacja o tym, iż w związku z sytuacją, jaka panowała

na Zakarpaciu, rumu

ńska Straż Graniczna otrzymała polecenie wzmoc-

nienia s

łużby. Patrole graniczne pełniące służbę w porze nocnej zostały

zwi

ększone do trzech osób, a także wyposażone w r.k.m. Z informacji

zawartej w ww. meldunku wynika

ło również, że żołnierzom pełniącym

s

łużbę na granicy, została również zwiększona liczba wydawanej indywi-

dualnie ostrej amunicji.

Ustalone przez wywiad graniczny listy os

ób, które przeniknęły

nielegalnie przez granic

ę polsko – czechosłowacką do tworzącej się Si-

czy Zakaprackiej, wraz z danymi personaliami os

ób, które zginęły wal-

cz

ąc na Zakarpaciu po stronie ukraińskiej były przekazywane Ekspozytu-

rze Wywiadu we Lwowie oraz w

łaściwym dla miejsca zamieszkania jed-

nostkom Policji Pa

ństwowej. Do przekazywanych list dołączano również

protoko

ły zatrzymania osób za usiłowanie przekroczenia granicy pań-

27

Meldunek Sytuacyjny nr 12/38 z dnia 14 stycznia 1939 roku komendanta Wschodnio

– Małopolskiego

Okr

ęgu Straży Granicznej we Lwowie. CDIA we Lwowie, sygn. akt nr 204/1/1237 s. 2.

28

Meldunek Sytuacyjny nr 1/39 z dnia 14 lutego 1939 roku komendanta Wschodnio

– Małopolskiego Okręgu

Stra

ży Granicznej we Lwowie. DP w Ivano Frankovsku, sygn. akt nr 68/1/120, s. 1.

29

Tam

że s. 2.

- 97 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

stwowej. Zatrzymani ochotnicy ukrai

ńscy podczas próby nielegalnego

przekroczenia granicy byli poddawani przes

łuchaniom prowadzonym

przez funkcjonariuszy wywiadu SG wed

ług wcześniej opracowanego

kwestionariusza przez Samodzielny Referat Informacyjny (dalej SRI)
przy DOK nr IV we Lwowie. Celem prowadzonych przes

łuchań było usta-

lenie mi

ędzy innymi, czy zatrzymany wie coś na temat formacji ukraiń-

skich na terenie Zakarpacia, kto i w jaki spos

ób jemu pomagał, jaką trasą

mia

ł być przerzucony przez granicę, hasła kontaktowe z przewodnikami

oraz kto prowadzi

ł na terenie Polski werbunek do Siczy Zakarpackiej, a

tak

że do jakiej organizacji ukraińskiej należy on

30

. Po sporz

ądzeniu pro-

toko

łu przesłuchania, jedna z kopii w zależności od miejsca zamieszka-

nia osoby zatrzymanej by

ła przekazywana SRI lub do Placówki Oficer-

skiej SRI nr X w Samoborze. W tym czasie, w zwi

ązku z podziałem

kompetencji, organa Policji Pa

ństwowej w przypadku zatrzymania osób

za nielegalne przekroczenie granicy pa

ństwowej dokonywały zatrzymania

i przekazywa

ły osobę zatrzymaną do właściwej terytorialnie jednostki

Stra

ży Granicznej

31

.

Osobn

ą kwestię stanowili w tym czasie ochotnicy do Armii Re-

publika

ńskiej w Hiszpanii. Jak ustalił wywiad SG korzystali oni w Polsce z

tych samych tras i szlak

ów przerzutowych, co Ukraińcy, a na terenie

Czechos

łowacji korzystali ze wsparcia i opieki miejscowych komunistów.

Wsp

ółpracując z Urzędem Śledczym we Lwowie, w sierpniu

1937 roku wywiad SG otrzyma

ł informację, iż na terenie Krakowa i Rze-

szowa prowadzony jest przez cz

łonków Komunistycznej Partii Polski (da-

lej KPP) werbunek ochotnik

ów do czerwonej armii w Hiszpanii. Z in-

formacji przekazanej wynika

ło, iż tylko we Lwowie znajdowało się kilka

grup licz

ących od 10 do 15 osób, które są przygotowywane do przerzutu

przez granic

ę na podstawie fałszywych paszportów. Organizacją prze-

rzutu zajmowali si

ę miejscowi komuniści: Michał Seleszczuk oraz Alek-

sander Micha

łowski. Co ciekawe w piśmie tym znajduje się informacja, iż

chwilowo przerzut ochotnik

ów do Hiszpanii został zawieszony, w związku

z tym

że w Komisariacie SG w Ławocznym „(…) poszedł na urlop jakiś

starszy ze Stra

ży Granicznej, który umożliwiał poprzednim

30

Kwestionariusz rozmowy z zatrzymanym za nielegalne przekroczenia granicy lub przebywanie w strefie

nadgranicznej bez wymaganego zezwolenia udaj

ącym się do lub powracającym z Rusi Zakarpackiej – za

łącznik do wytycznych Samodzielnego Referatu Informacyjnego DOK nr VI we Lwowie z dnia 30 paździer
nika 1938 roku w sprawie post

ępowania z zatrzymanymi Ukraińcami usiłującymi przekroczyć nielegalnie

granic

ę, CDIA we Lwowie, sygn. akt nr 204/1/1237, s. 3.

31

Pismo nr 897/39 z dnia 11 marca 1939 roku w sprawie uchod

źców ze Słowacji komisarza M. Jakubowicza

komendanta powiatowego Policji Pa

ństwowej w Sanoku do komendantów posterunków. Zespół akt Powiato

wej Komendy Policji Pa

ństwowej w Sanoku, Państwowe Archiwum w Przemyślu, sygn. akt. nr 897, s 79.

- 98 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

transportom przej

ście przez granicę do Czechosłowacji (…)

32

”. W

zwi

ązku z uzyskaną informacją nadinspektor Prosołowicz, komendant

Okr

ęgu Straży Granicznej we Lwowie w piśmie z dnia 7 września 1937

roku poleci

ł kierownikowi IG w Stryju przeprowadzić postępowanie wyja-

śniajcie celem ustalenia, czy rzeczywiście na odcinku Komisariatu SG
Ławoczne mogło dojść do współpracy funkcjonariuszy SG z organizato-
rami przerzutu ochotnik

ów do Hiszpanii. Przeprowadzone wewnętrzne

post

ępowanie nie potwierdziło, aby sytuacja opisana ww. piśmie miała

miejsce oraz aby przez teren podleg

ły komisariatowi SG w Ławocznym

przerzucano komunist

ów.

W okresie mi

ędzywojennym Straż Graniczna angażowała się

r

ównież w poszukiwanie osób ukrywających się przed wymiarem spra-

wiedliwo

ści, dezerterów z Wojska Polskiego oraz sprawców różnego ro-

dzaju akt

ów terroru, począwszy od politycznego, po akty terroru krymi-

nalnego. Zwykle uczestnicz

ąc w tych działaniach funkcjonariusze, za-

r

ówno pełniący służbę bezpośrednio na granicy, jak i wywiadowcy, dążyli

do odci

ęcia dróg dojścia lub odejścia do granicy, a także do przeszuki-

wania miejsc, w kt

órym mogłyby się ukrywać osoby poszukiwane. Do

os

ób najczęściej poszukiwanych przez funkcjonariuszy SG na odcinku

Wschodnio

– Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego należeli w tym

okresie cz

łonkowie OUN. W przypadku osób poszukiwanych przez służ-

by bezpiecze

ństwa każda jednostka SG prowadziła rejestr osób po-

szukiwanych, gdzie znajdowa

ły się ich dane personalne. Analiza powyż-

szych rejestr

ów wskazuje na to, iż ok. 30% wszystkich poszukiwanych

stanowili obywatele polscy narodowo

ści ukraińskiej zaangażowani w

dzia

łalność OUN .

W sierpniu 1937 roku ma

łopolska Straż Graniczna otrzymała in-

formacj

ę z Wydziału Śledczego przy Komendzie Powiatowej Państwowej

Policji w Stryju o tym, i

ż poszukiwany jest członek OUN Włodzimierz Bi-

łas

33

, kt

óry najprawdopodobniej ukrywa się w strefie nadgranicznej u

swoich koleg

ów w Pidchordcach lub Synowódzku

34

. Z informacji prze-

kazanej SG wynika

ło, iż miał on zostać przerzucony do Czechosłowacji.

32

Pismo z dnia 30.08.1937 roku komisarza Jana Nowaka z Komendy Wojew

ódzkiej Policji Państwowej do

Kierownika Wschodnio

– Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego we Lwowie. CDIA we Lwowie. sygn. akt nr

204/1/1114, s. 25.

33

W

łodzimierz BIŁAS – członek OUN, brat Wasyla Biłasa który dokonał miedzy innym zabójstwa T. Hołówki

i napadu na urz

ąd Pocztowy w Gródku Jagiellońskim.

34

Pismo nr 4033/77 z dnia 10 sierpnia 1938 roku komisarza Latkiewicza z Komendy Powiatowej pa

ństwowej

Policji w Stryju w sprawie poszukiwania W

łodzimierza Biłasa – członka )UN, CDIA we Lwowie, sygn. akt nr

204/1/1101, s .10.

- 99 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Kolejn

ą osobą, w poszukiwanie której został zaangażowany

aparat wywiadowczy SG by

ł Aleksander Dymitruk. We wrześniu 1937

roku wp

łynęło do Straży Granicznej we Lwowie pismo z Urzędu Śledcze-

go w Stanis

ławowie, w którym informowano służby graniczne o poszuki-

waniu obywatela RP narodowo

ści ukraińskiej Aleksanda Dymitruka ur.

15 pa

ździernika 1913 roku syna Łukasza, który został skazany za dzia-

łalność w OUN przez Sąd Apelacyjny w Lublinie na karę 12–letniego
wi

ęzienia. W związku z tym, że na podstawie poufnej informacji ustalono,

i

ż będzie on starał się zbiec za granicę kraju, Policja Państwowa prosiła

o zabezpieczenie przej

ść granicznych oraz poddanie kontroli osób prze-

bywaj

ące w strefie nadgranicznej

35

.

Wraz z rozwojem sytuacji na Zakarpaciu w rejonie bezpo

średnio

przylegaj

ącym do obszaru Karpackiej Ukrainy coraz częściej dochodziło

do r

óżnego rodzaju wrogich wystąpień miejscowej ludności w stosunku

do przedstawicieli administracji pa

ństwowej, w tym także do ataków na

funkcjonariuszy oraz obiekty nale

żące do Straży Granicznej i Policji Pań-

stwowej. W publikacji

„Działalność terrorystyczna i sabotażowa nacjona-

listycznych organizacji ukrai

ńskich w Polsce w latach 1929 – 1939” Lu-

cyna Kuli

ńska na podstawie rozkazów i meldunków Straży Granicznej

ustali

ła, że tylko w latach 1938 – 1939 doszło do kilkunastu ataków na

stra

żników granicznych oraz placówki. W związku z aktami agresji wobec

ma

łopolskich funkcjonariuszy SG oraz niemożnością zabezpieczenia

granicy pa

ństwowej siłami Straży Granicznej, w październiku 1938 roku

rz

ąd polski podjął decyzję o skierowaniu w rejon IG Stryj dodatkowych sił

w postaci nowoutworzonego Oddzia

łu Wydzielonego Korpusu Ochrony

Pogranicza

„Lwów”

36

.

Pojawienie si

ę wojska wyposażonego, jak na owe czasy w no-

woczesny sprz

ęt transportowy i sprawną łączność radiową, posiadają-

cego odpowiednie si

ły i środki do podjęcia walk z oddziałami dywersyj-

nymi w kr

ótkim czasie doprowadziło do ustabilizowania sytuacji na po-

graniczu. Prowadz

ąc działania asystencyjne – szczególnie w rejonie po-

35

Pismo nr 6920/37 z dnia 22 wrze

śnia 1937 roku Komendanta Wojewódzkiego Policji w Stanisławowie

w sprawie poszukiwania Dymitruka Aleksandra cz

łonka OUN, CDIA we Lwowie, sygn. akt nr204/1/1102, s. 3.

36

Oddzia

ł Wydzielony KOP „Lwów” jest najmniej poznaną jednostką w strukturze Korpusu Ochrony Pograni

cza. Zosta

ł utworzony w trybie nagłym, w październiku 1938 roku i funkcjonował do końca lutego 1939 roku.

Jego dow

ódcą był ppłk Michał Osmola oddelegowany do Lwowa z Batalionu KOP „Suwałki”. Jednostka KOP,

zosta

ła sformowana z oddelegowanych w Karpaty żołnierzy z kompanii odwodowych KOP oraz z jednostek

łączności i pododdziałów transportowych Wojska Polskiego. OW KOP „Lwów” liczył ok. 1000 oficerów
i

żołnierzy. Zgrupowanie KOP zostało podzielone na 11 kompani odwodowych, które zostały przydzielone do

poszczeg

ólnych komisariatów SG w pasie pogranicza z Rusią Zakarpacką oraz jako ruchomy odwód płk

Osmoli 3 szwadrony kawalerii, kt

óre stanowiły. Sztab OW KOP „Lwów” znajdował się w siedzibie komendy

Wschodnio

– Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego we Lwowie przy ulicy Kopernika 4.

- 100 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

granicza obj

ętym działalnością ukraińską, ale także uszczelniając granicę

dodatkowymi patrolami, w bardzo szybki spos

ób przerwano łączność

pomi

ędzy Ukraińcami zamieszkałymi w Polsce a Rusią Zakarpacką.

Sytuacja ta wkr

ótce doprowadziła do tego, iż przywódcy ukraiń-

skiego podziemia szukaj

ąc bezpiecznych dróg do przerzutu ludzi, broni

oraz materia

łów propagandowych zwrócili uwagę na komunikację kole-

jow

ą, jaka regularnie wówczas kursowała pomiędzy Polską, a Czecho-

s

łowacją. Z informacji przekazanej przez wywiad organom Straży Gra-

nicznej wynika

ło, iż na trasie Worochta – Jasina (na terenie CSR) był

wykorzystywany w tym celu tabor Polskich Kolei Pa

ństwowych (dalej

PKP) oraz polscy konduktorzy stanowi

ący obsługę międzynarodowych

sk

ładów. W związku z przekazaną informacją, komisarz T. Zieliński ko-

mendant Obwodu SG Stryj poleci

ł w grudniu 1938 roku podległym służ-

bom, aby w drodze wywiadu sprawdzili powy

ższą informację. W przy-

padku potwierdzenia jej, poleci

ł objąć obserwacją konduktorów pociągów

przekraczaj

ących granicę państwową, jak również przy pomocy konfi-

dent

ów na przedpolu ustalić ich kontakty z miejscową ludnością

37

. Jed-

nak wskutek zawieszenia po

łączeń kolejowych z początkiem grudnia

1938 roku, nie uda

ło się wywiadowi SG ustalić, z kim konduktorzy PKP

wsp

ółpracowali na terenie Rusi Zakarpackiej.

Wa

żnym zadaniem realizowanym przez polskie służby gra-

niczne by

ło kontrwywiadowcze zabezpieczenie osób zatrudnionych w

polskim Urz

ędzie Celnym (dalej UC) oraz rozpoznanie czechosłowac-

kich s

łużb granicznych i żandarmerii. Wśród czynności operacyjnych

prowadzonych w UC mo

żna znaleźć informację o Janie Jaworskim ur. 24

kwietnia 1888 roku, s. Dymitra pe

łniącym służbę w charakterze rewidenta

celnego w Urz

ędzie Celnym w Ławocznem. Otóż z obserwacji SG wyni-

ka

ło, iż jest on nacjonalistą ukraińskim, który oficjalnie ukrywa swoje

przekonania polityczne, jednak pe

łniąc służbę faworyzuje w trakcie kon-

troli celnej osoby narodowo

ści ukraińskiej. Po służbie wypowiada się nie-

przychylnie o pa

ństwie polskim. Z informacji, jaka napłynęła do wywiadu

Stra

ży Granicznej wynika między innymi, że „(…) w Przemyślu wybudo-

wa

ł dom po prawej stronie rzeki San, aby w razie odzyskania niepodle-

g

łości Ukrainy był w swojej ojczyźnie (…)”

38

. Pozyskana informacja by

ła

o tyle istotna, gdy

ż z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa było nie-

37

Pismo nr 2277/Inf/38 z dnia 16 grudnia 1938 roku komisarza T. Zeili

ńskiego – komendanta Obwodu SG

Stryj do podleg

łych jednostek SG w sprawie konduktorów PKP. CDIA we Lwowie, fond 204/2/1224 s. 2.

38

Pismo nr 49/Inf/36 z dnia 6 lutego 1936 roku oficera wywiadowczego IG Stryj, komisarza E. G

ötta do

Komendanta Wschodnio

– Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego we Lwowie w sprawie Jana Jawor

skiego, CDIA we Lwowie, sygn. akt nr 204/1/926, s. 17.

- 101 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

zwykle wa

żne, kto pełni służbę w Urzędzie Celnym i jaki jest jego stosu-

nek do pa

ństwa polskiego zwłaszcza na kierunku z Rusią Zakarpacką.

W rozpracowanie Jaworskiego zaanga

żowany był komisarz E.

G

ött

39

, oficer wywiadowczy IG Stryj, co podkre

śla rangę prowadzo-nych

czynno

ści. W związku z powyższym prowadzący rozpoznanie oficer

wywiadowczy zwr

ócił się do komendanta Okręgu we Lwowie z prośbą,

aby podj

ąć czynności zmierzające do zwolnienia ww. funkcjonariusza z

posady w Urz

ędzie Celnym lub przenieść go na równorzędne stanowi-

sko do UC w g

łębi kraju.

W innym przypadku Kierownik Komisariatu

Ławoczne informuje

Posterunek Policji Pa

ństwowej w Łąwocznem o tym, iż czechosłowackie

s

łużby graniczne wykorzystują do zbierania informacji o polskich służ-

bach granicznych i Policji Pa

ństwowej zatrzymanych za przemyt obywa-

teli polskich. Jednym z czechos

łowackich informatorów, był wówczas

Krendinski Andrzej z miejscowo

ści Oporzec (znany miejscowy działacz

OUN), kt

óry każdego tygodnia spotyka się z czeską placówką Finansej

Stra

ży w miejscowości Studne – Wyżne. W trakcie tych spotkań miał on

rzekomo przekazywa

ć informacje o sytuacji politycznej w Polsce

40

.

Podsumowanie.

Podsumowuj

ąc należy podkreślić, że Ruś Zakarpacka w okresie

mi

ędzywojennym odgrywała istotną rolę w tym regionie i wydarzenia,

jakie mia

ły miejsce na terenie Zakarpacia zwłaszcza u schyłku lat trzy-

dziestych, nie pozostawa

ły bez wpływu na stan bezpieczeństwa we-

wn

ętrznego Polski. Potwierdzają to przedstawione przez Autora tezy ni-

niejszego artyku

łu. Z analizy przedstawionych dokumentów jawi się skala

problemu, z jakim musia

ły się borykać władze przedwojennej Polski. Ne-

gatywny wp

ływ Rusi Zakarpackiej na stan bezpieczeństwa Drugiej Rze-

czypospolitej, ale tak

że i Rumunii, został przedstawiony przez pryzmat

zachowanych dokument

ów operacyjnych wytworzonych przez służbę

informacyjn

ą przedwojennej Straży Granicznej. Stanowią one zaledwie

39

Komisarz Edmund G

ÖTT - ur. 29.07.1899 we Lwowie. W czasie walk polsko – ukraińskich w listopadzie

1918 roku bra

ł udział w obronie Lwowa – był obrońcą Szkoły Sienkiewicza. Uczestnik wojny z bolszewikami.

Po demobilizacji wst

ępuje do Straży Celnej, a od 1 kwietnia 1928 roku służy w Straży Granicznej W latach

1928

– 1935 był oficerem wywiadowczym IG Stryj. Po przejściu an emeryturę był zatrudniony w aparacie

skarbowym na terenie Wielkopolski. We wrze

śniu 1939 roku walcząc w składzie Armii Poznań dostaje się do

niewoli niemieckiej. Po zako

ńczeniu wojny mieszka w Poznaniu. Był represjonowany przez aparat komuni

styczny. Umiera 22 grudnia 1988 roku. Zesp

ół Akt personalnych Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego

SG, sygn. akt nr 204/1/1033.

40

Pismo nr 270/Tj/36 z dnia 22 listopada 1936 roku kierownika Komisariatu

Ławoczne do Posterunku Policji

w

Ławocznem w sprawie wywiadu politycznego na przedpolu. CDIA we Lwowie, sygn. akt nr 204/1/926.

- 102 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

niewielki wycinek pracy wywiadu SG na kierunku po

łudniowo - wschod-

nim. Z materia

łów Straży Granicznej wynika niezbicie, że Ruś Zakar-

packa w tym okresie stanowi

ła istotne i realne zagrożenie dla państwa

polskiego. Potwierdza

ły to codziennie spływające z terenu do komendy

SG we Lwowie meldunki i raporty s

łużb granicznych, z których wynikało,

że:

• przywódcy Karpato - Ukrainy otwarcie mówili o tym, iż Zakarpacie

stanowi zaledwie pocz

ątek długiej drogi w budowie wielkiej Ukrainy;

• Ukraińcy otwarcie kwestionowali istnienie państwa polskiego w ów-

czesnych granicach;

• na terenie Zakarpacia szkolenie wojskowe przeszła liczna grupa oby-

wateli polskich pochodzenia ukrai

ńskiego, którzy w przyszłości zo-

stan

ą wykorzystani w działalności zbrojnej na terenie Rzeczypospo-

litej;

• Ruś Zakarpacka stanowiła bazę dla OUN, a granica w Karpatach

umo

żliwiała łączność ukraińskiego podziemia w Polsce z ośrodkami

zagranicznymi.

Tak wiec Zakarpacie by

ło problemem dla państwa polskiego, z

kt

órym władze państwowe w tym okresie nie potrafiły sobie poradzić.

Wynika

ło to przede wszystkim z faktu, iż kwestia ukraińska była niezwy-

kle trudna do rozwi

ązania. Popierając roszczenia węgierskie, co do Rusi

Zakarpackiej i wsp

ółpracując w tym zakresie z Węgrami, państwo polskie

straci

ło szansę na poprawę wzajemnych relacji pomiędzy Ukraińcami a

Polakami. Na stan wzajemnych stosunk

ów i relacji nakładały się wza-

jemne oskar

żania o działalność terrorystyczną, mordy polityczne, brak

poszanowania praw i swob

ód mniejszości. Antagonizm pomiędzy Pola-

kami i Ukrai

ńcami podsycany przez zewnętrzne czynniki doprowadził do

sytuacji, i

ż żadna ze stron konfliktu nie chciała i nie mogła ustąpić w imię

swoich narodowych interes

ów. Konsekwencją nierozwiązanych wówczas

problem

ów były straszliwe zbrodnie ludobójstwa podczas II wojny świa-

towej dokonane przez stron

ę ukraińską.

Wydawa

łoby się, że z chwilą powstania niepodległej Ukrainy

sprawa Rusi Zakarpackiej b

ędzie dawno przebrzmiałym tematem w hi-

storii, jednak ostatnie wydarzenia, jakie mia

ły miejsce na terenie Ukrainy

wskazuj

ą, iż sprawa Zakarpacka jest nadal aktualna.

W dniu 25 pa

ździernika 2008 roku, II Europejski Kongres Rusi-

n

ów wystąpił do Kijowa z apelem o nadanie Rusi Zakarpackiej - w ra-

mach pa

ństwa ukraińskiego - autonomii. W uchwale tej znajduje się

ostrze

żenie dla władz w Kijowie, że jeśli nie wyrazi na to zgody,

- 103 -

MATERIA

ŁY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

to 1 grudnia 2008 roku dojdzie do secesji tego regionu i og

łoszenia nie-

podleg

łości Zakarpacia. Uchwałę kongresu poparły ośrodki emigracyjne

w USA i Kanadzie. Powy

ższy apel został oficjalnie zignorowany przez

w

ładze Ukrainy, jednak nieoficjalnie spotkał się z kontrakcją ukraińskich

s

łużb specjalnych.

Dzia

łania ukraińskich służb bezpieczeństwa, jak na razie po-

wstrzyma

ły dążenia separatystyczne Rusinów na Zakarpaciu. W chwili

obecnej wydaje si

ę, że jest to kolejny uśpiony konflikt w Europie, który w

ka

żdej chwili może wybuchnąć ze z dwojoną siłą.

Kopia pisma z dnia 10 sierpnia 1938 r. Komendanta Powiatowego Policji w Stry-

ju w sprawie poszukiwania W

łodzimierza Biłasa członka OUN. Zespół akt Mało-

polskiego Inspektoratu SG, CDIA we Lwowie, sygn. akt nr 204/1/1101, s. 10.

Kozłowski Piotr; Wpływ Rusi Zakarpackiej na stan bezpieczeństwa wewnętrznego II RP

w świetle materiałów Straży Granicznej 1936-1939, Biuletyn Centralnego

Ośrodka Szkolenia nr 1-2/2013, Koszalin 2013, s. 79 – 104.

- 104 -