Andrzej Flis

Antropologiczna koncepcja grupy

Strona | 125

A

NDRZEJ

F

LIS

A

NTROPOLOGICZNA KONCEPCJA GRUPY

*

*„Studia Socjologiczne”, 1979, nr 3, s. 47-57.

Źródło: Małe struktury społeczne. Wybór tekstów. Oprac. H. Sommer

WSSG w Tyczynie 1998

Andrzej Flis

Antropologiczna koncepcja grupy

Strona | 126

Od czasów Kanta i jego „kopernikańskiego przewrotu w myśleniu" wiadomo jest, że

ludzkie poznanie świata determinują pojęcia, za pomocą których świat ten ujmuje się w
konkretnych aktach poznawczych. Opis rzeczywistości w kategoriach dyskursywnych jest
jednocześnie jego interpretacją, zaś wyjaśnianie zjawisk - to wyjaśnianie zjawisk już
zinterpretowanych w obrębie pewnej siatki pojęć.
Celem tej pracy jest przedstawienie pewnego modelu pojęciowego, który mógłby służyć jako
środek pośredniego poznania takiej całości społecznej, jaką jest grupa. [...]

U

CZESTNICTWO JEDNOSTKI W GRUPIE

Punktem wyjścia dla wielu rozważań natury socjologicznej jest fakt zróżnicowania

potrzeb ludzkich. Fakt ten, z jednej strony - wyjaśnia bogactwo zachowań jednostek, V
drugiej zaś - tłumaczy ogromne zróżnicowanie istniejących grup społecznych; a nawet
transformacje złożonych systemów makrospołecznych.

Dynamika potrzeb ludzkich uzasadnia - na gruncie teorii Marksa - prawo postępującego

rozwoju sił wytwórczych. Do potrzeb jednostek odwołuje się również Malinowski,
wyjaśniając mechanizm funkcjonowania kultury. Pojęcie „potrzeby” stanowi, wreszcie,
ważne teoretyczne ogniwo antropologii Ralpha Lintona.

„Można przyjąć - pisze Linton - że potrzeby jednostki są właśnie tym, co tworzy motywy

jej zachowania, a wskutek tego i tym, co leży u podstaw funkcjonowania społeczeństwa i
kultury”

1

.

„Rola fizycznych jak i psychicznych potrzeb w zachowaniu ludzkim - zauważa dalej - ma

charakter ściśle pierwszych przyczyn. Bez bodźca, jakiego one dostarczają, jednostka
pozostałaby w bezruchu. Działa, by rozładować napięcie, a dotyczy to zarówno działań
jawnych, jak i ukrytych, takich jak uczenie się i myślenie”

2

.

Potrzeby stanowią dla Lintona najbardziej dynamiczny element osobliwości jednostki.

Niezaspokojona potrzeba to impuls pobudzający do działania; czynnik zmuszający
indywiduum do aktywności fizycznej i umysłowej

3

. Działanie jednostki można zatem określić

jako dążenie do zaspokojenia potrzeby. Mówiąc bardziej precyzyjnie: działanie to tyle, co
dążenie do wytworzenia stanu rzeczy redukującego potrzebę. Stan rzeczy, który - według
wiedzy podmiotu - redukuje określoną potrzebę, stanowi cel działania, czyli wartość
autoteliczną. Wiedza jednostki wyznacza nie tylko cel działania - czyli warunki konieczne i
wystarczające dla zaspokojenia potrzeby - lecz także wartości instrumentalne. Wartością
instrumentalną jest dla działającego podmiotu każdy przedmiot (obiekt) materialny bądź
idealny, który - zgodnie z jego wiedzą - może być użyty do wytworzenia stanu rzeczy
redukującego pewną potrzebę; do realizacji jakiejś wartości autotelicznej. Wiedza jednostki,
wyznaczając relacje pomiędzy wartościami instrumentalnymi a wartością autoteliczną,
określa również działania niezbędne dla realizacji celu. Można zatem powiedzieć, że tak jak
potrzeba stanowi bezpośrednią przyczynę działania, tak wiedza podmiotu wyznacza charakter
działania i organizuje jego poszczególne elementy składowe.

Zdolność do tworzenia systemów symboli umożliwia jednostkom wzajemną

komunikację, która stanowi z kolei warunek konieczny wszelkiego współdziałania.
Wzajemna komunikacja pozwala jednostkom na artykułowanie swoich potrzeb i - w
przypadku ich podobieństwa, a także pewnej zgodności co do sposobu ich zaspokajania - na
sformułowanie wspólnego celu działania.

Cel grupy (wartość autoteliczną grupy), to stan rzeczy, który - zgodnie ze standardową

wiedzą jednostek - redukuje ich określone potrzeby. Cel grupy jest takim stanem rzeczy,
którego indywiduum nie jest w stanie samodzielnie wytworzyć. Wstąpienie zatem do grupy
lub też jej współtworzenie jest często dla jednostki działaniem koniecznym do realizacji jej
indywidualnego celu, zaś sama grupa - wartością instrumentalną.

Andrzej Flis

Antropologiczna koncepcja grupy

Strona | 127

Drugi istotny komponent kultury grupy (obok wspólnego celu) stanowią wzory

kulturowe, czyli wystandaryzowana wiedza członków grupy, dotycząca sposobu realizacji
wartości

autotelicznej.

Mówiąc

innymi

słowy:

wzory

kulturowe

to

zespół

wystandaryzowanych i zobiektywizowanych poglądów członków grupy wyznaczających
sposób realizacji wspólnego celu. Wzory kulturowe określają zatem:

1) zespól wartości instrumentalnych wobec jakiejś wartości autotelicznej;
2) typy działań niezbędnych dla realizacji celu grupy;
3) zespól cech, które musi posiadać członek grupy podejmujący pewne działania dla

realizacji wspólnego celu;

4) zespół cech, które powinna posiadać jednostka podejmująca pewne konkretne

działania dla realizacji celu grupy.

Konsekwencją istnienia wzorów kulturowych typu l jest jednolite (w obrębie grupy)

postrzeganie pewnych obiektów jako wartości. Wzory kulturowe typu 2 stanowią podstawę
dla sformułowania zespołu obowiązków wewnątrzgrupowych. Na- tomiast wzory kulturowe
typu 3 wyznaczają każdorazowy podział obowiązków między poszczególnych członków
grupy.

Obowiązek to kolejny element systemu kultury grupy. Obowiązek jest normą społeczną

wzmocnioną różnymi sankcjami, nakładaną na członka grupy ze względu na posiadane przez
niego cechy. Obowiązki wewnątrzgrupowe nakazują poszczególnym jednostkom
podejmowanie takich działań, które - zgodnie z panującymi w grupie wzorami kulturowymi -
uważane są za niezbędne dla realizacji celu grupy. Tak jak wzory kulturowe typu 2 stanowią
podstawę dla sformułowania zespołu obowiązków wewnątrzgrupowych, tak wzory kulturowe
typu 3 wyznaczają rozdział tych obowiązków pomiędzy członków grupy. Poszczególne
obowiązki nakładane są na różne jednostki zgodnie ze zbiorowymi przekonaniami
określającymi cechy, które musi posiadać członek grupy, aby mógł podejmować pewne
działania, jakich wymaga realizacja wspólnego celu.

Całokształt obowiązków jednostki w grupie ująć można terminem funkcja jednostki.

Inaczej mówiąc, funkcja jednostki w grupie to zespół norm społecznych typu obligatoryjnego,
nałożonych na jednostkę ze względu na posiadane przez nią cechy.

Wypełnianie obowiązków przez, jednego członka grupy uzależnione jest od wypełniania

innych obowiązków przez drugą jednostkę czy też zespól jednostek. Poszczególne funkcje
(kompleksy obowiązków) tworzą zintegrowaną całość: realizacja jednych jest warunkiem sine
qua non realizacji innych i na odwrót. Można zatem powiedzieć, że wszystkie jednostki
wchodzące w skład grupy są od siebie wzajemnie zależne (w sposób pośredni lub
bezpośredni). Jednocześnie niektóre obowiązki nakazują pewnym członkom grupy
podporządkowanie się w określonych sytuacjach innym jednostkom realizującym obowiązki
odmiennego typu. Można zatem mówić także o relacjach nadrzędności i podrzędności
występujących pomiędzy członkami grupy, jak również, o tym, że pozycja jednostki w grupie
wyznaczona jest przez jej funkcję (przez jej całokształt obowiązków). Pozycję społeczną
rozumiemy bowiem jako położenie (miejsce) jednostki w obrębie systemu podrzędności.
nadrzędności i współzależności (pośredniej i bezpośredniej), występującego w danej grupie,
wyznaczone przez jej funkcję pełnioną w tej grupie.

Realizowanie pewnych obowiązków zawsze wiąże się z posiadaniem określonych praw.

Przez prawo rozumiemy normatywnie usankcjonowaną możliwość podejmowania pewnego
typu działań. Inaczej - prawo jednostki zdefiniować można jako zgodę członków grupy na
podejmowanie przez nią pewnych typów działali, zgodę wyrażoną w postaci normy
społecznej. Prawa skojarzone są z pewnymi obowiązkami, a mówiąc ściślej - zakres
uprawnień jednostki z reguły wyznaczony jest przez zakres jej obowiązków. Całokształt praw
członka grupy, przysługujących mu ze względu na pełnioną funkcję, wygodnie jest określić
jako status społeczny. [...]

Andrzej Flis

Antropologiczna koncepcja grupy

Strona | 128

Funkcja jednostki w grupie wyznacza jej pozycje i status. Pozycja z kolei określa role

społeczną. Status zaś - jej dostęp do zespołu wartości instrumentalnych znajdujących się w
dyspozycji grupy. Rolę jednostki zdefiniować można jako zbiór norm społecznych,
wzmacnianych sankcjami prestiżowymi, nakładanych na członka grupy ze względu na
zajmowaną przez niego pozycje. Rola społeczna jest zespołem norm typu powinnościowego
(zespołem powinności) odnoszących się do zachowań jednostki zajmującej określoną pozycję
w grupie. Powinności kształtują się na podstawie istniejących w grupie obowiązków i wzorów
kulturowych typu 4. Stanowią one kolejny istotny element systemu normatywnego grupy. [...]

S

TRUKTURA I KULTURA GRUPY

Przez kulturę pewnej grupy społecznej rozumiemy system aksjonormatywny wytworzony

i podzielany przez członków tej grupy, a także całokształt istniejących w jej obrębie wzorów
kulturowych. W skład systemu aksjonormatywnego wchodzi system wartości (cel grupy i
zespól wartości instrumentalnych) oraz system normatywny. Najbardziej elementarnymi
składnikami systemu normatywnego są z kolei normy społeczne i sankcje.

Wzory kulturowe (owe Durkheimowskie sposoby myślenia) to obiegowa, standardowa

wiedza członków grupy dotycząca sposobu realizacji celu. Wzory kulturowe, pomimo to. że
nie są wzmacniane sankcjami, wyznaczają zachowania członków grupy. Stanowią one
„społeczne ramy odniesienia” dla procesów postrzegania i rozumienia świata zewnętrznego, i
jako takie umożliwiają np. jednolite definiowanie sytuacji wszystkim członkom grupy

4

.

Tak jak wzory kulturowe funkcjonują w grupie jako wzory myślenia o świecie. tak

normy społeczne stanowią dla jednostek wzory zachowania. Normy społeczne (rozumiane
jako wzory zachowania) można podzielić na trzy typy: prawa, powinności i obowiązki.

Prawa wyznaczają dopuszczalny repertuar zachowań jednostki w związku z

realizowaniem przez nią pewnej funkcji w grupie. Określają także jej dostęp do wartości
(dóbr) znajdujących się w dyspozycji grupy. Powinności to normy społeczne wzmacniane
sankcjami prestiżowymi. Mówią one, jak powinna zachowywać się jednostka w pewnej
sytuacji, wyznaczając tym samym np. przebieg procesów wzajemnego komunikowania się w
grupie pomiędzy osobnikami zajmującymi odmienne pozycje społeczne. Obowiązki
natomiast są normami społecznymi, które mają oparcie zarówno w sankcjach prestiżowych,
jak i statusowych. Mówią one, jak musi zachowywać się jednostka, aby jej działania
przyczyniały się do realizacji celu grupy.

Drugim elementem każdego systemu normatywnego (obok norm społecznych) są

sankcje, czyli reakcje innych członków grupy na zachowania jednostki podlegające regulacji
normatywnej. Generalnie rzecz biorąc, zachowania jednostek zgodnie z nakazami
odnoszących się do nich norm wywołują reakcje pozytywne (sankcje pozytywne) ze strony
innych członków grupy, natomiast zachowania niezgodne z normami - reakcje negatywne
(sankcje negatywne). Sankcje społeczne podzielić można na cztery zasadnicze typy (por.
tabelkę).

Andrzej Flis

Antropologiczna koncepcja grupy

Strona | 129

Sankcje prestiżowe

Sankcje statusowe

Sankcje pozytywne

manifestowanie

uznania

podwyższenie statusu

Sankcje negatywne

manifestowanie

dezaprobaty

obniżenie statusu

Manifestowanie uznania jest takim stanem rzeczy, który - mówiąc językiem Ralpha

Lintona - zaspokaja potrzebę „emocjonalnego odzewu”

5

. Manifestowanie dezaprobaty

uniemożliwia natomiast redukcję tej potrzeby. Podwyższenie statusu społecznego (przyznanie
jednostce pewnych dodatkowych uprawnień) rozszerza jej dostęp do wartości
instrumentalnych znajdujących się w dyspozycji grupy, ułatwiając tym samym redukcję
różnych potrzeb. Obniżenie statusu społecznego (pozbawienie jednostki pewnych praw, które
dotychczas posiadała) ogranicza jej dostęp do wartości (dóbr) znajdujących się w dyspozycji
grupy, co utrudnia z kolei zaspokojenie potrzeb.

Przejdźmy z kolei do określenia struktury grupy. Przez strukturę społeczną grupy

rozumiemy zespół istniejących w jej obrębie pozycji i odpowiadających im statusów.
Zaproponowane rozumienie struktury grupy wywodzi się z tradycji strukturalnego nurtu
funkcjonalizmu; nawiązuje do definicji Alfreda Radcliffa-Browna. zgodnie z którą struktura
to tyle, co „trwałe uporządkowanie osób w obrębie sieci stosunków społecznych określonych
lub kontrolowane przez […] społecznie utrwalone normy czy też zachowania”

6

.

Strukturę społeczną grupy rozpatrywać można z dwóch punktów widzenia: l - jako zbiór

pozycji (aspekt funkcjonalny) i 2 - jako zbiór statusów społecznych (aspekt hierarchiczny).
Strukturę grupy rozpatrywaną w aspekcie funkcjonalnym można badać pod względem
jakościowym i pod względem ilościowym. W pierwszym przypadku chodzi o rodzaje (typy)
istniejących w grupie pozycji społecznych. W drugim zaś - o liczbę pozycji społecznych w
obrębie różnych typów lub też o ich wzajemne proporcje. Strukturę grupy rozpatrywaną w
aspekcie hierarchicznym można badać pod względem potencjalnego lub rzeczywistego
zróżnicowania poziomu dostępu do wartości. Potencjalny poziom zróżnicowania dostępu do
wartości znajdujących się w dyspozycji grupy wyznaczają przysługujące jednostkom prawa:
poziom rzeczywisty - stopień korzystania z tych praw.

F

UNKCJE GRUPY

Grupę społeczną zdefiniować można jako zbiór jednostek posiadających wspólny cel,

wspólne normy społeczne i wzory kulturowe, związanych ze sobą systemem normatywnie
wyznaczonych wzajemnych zależności i znajdujących się w normatywnie określonych
relacjach do zespołu wartości instrumentalnych. Każda grupa w sensie socjologicznym -
niezależnie od jej składu, rozmiarów, pozycji i funkcji w obrębie szerszej całości społecznej
itp. - stanowi podmiot działania. Przez działanie grupy rozumiemy zorganizowane w pewien
sposób działania członków tej grupy

7

, ale jeśli tak określimy działanie grupy, to pojawia się

pytanie: jakie czynniki zespalają działania różnych jednostek w pewną całość, tak, że można
mówić o działaniu grupy? Wydaje się, że czynnikami tymi są: wzory kulturowe, system
aksjonormatywny i struktura społeczna. Mówiąc inaczej: organizacja grupy, to tyle co jej
struktura społeczna i charakterystyczny dla niej system kultury. Organizacja społeczna

Andrzej Flis

Antropologiczna koncepcja grupy

Strona | 130

stanowi względnie statyczny komponent grupy. Jej komponent dynamiczny tworzą natomiast
elementy organizowane, czyli jednostkowe podmioty działań.

Większość grup społecznych jest elementami szerszych całości społecznych. W od-

niesieniu do takich grup można mówić o dwóch typach funkcji, l) o funkcji grupy
wobecszerszej całości społecznej i 2) o funkcji grupy wobec swoich członków. W pierwszym
przypadku przez funkcję grupy rozumiemy całokształt obowiązków członków grupy wobec
szerszej całości społecznej, a mówiąc innymi słowy - zamierzony wkład grupy w realizację
wartości autotelicznych szerszej całości społecznej W drugim zaś - oczekiwany przez
jednostki wkład grupy w redukcję ich potrzeb.

Dwoistość funkcji grupy umożliwia rozpatrywanie jej bądź jako pewnej całości (jako

systemu społecznego) - wówczas, gdy bierzemy pod uwagę jej funkcje wobec członków, bądź
jako elementu innej całości społecznej (jako podsystemu) - wtedy gdy patrzymy na nią przez
pryzmat funkcji pierwszego typu. Dwoistość funkcji grupy sygnalizuje zatem fakt jej
równoczesnego bycia systemem i podsystemem społecznym. Ilustruje to schemat 3, gdzie: l)
funkcja B l - oznacza funkcję jednostki w grupie, a więc całokształt obowiązków jednostki
wobec grupy, której jest członkiem;

2) funkcja A l - symbolizuje funkcję grupy wobec swoich członków, tj. oczekiwany

(przez jednostki) wkład grupy w redukcję ich potrzeb; 3) funkcja B2 - oznacza funkcję grupy
wobec szerszej całości społecznej, a zatem całokształt obowiązków tej grupy wobec szerszej
grupy społecznej; 4) funkcja A2 - funkcję szerszej całości społecznej wobec swoich
członków, a więc oczekiwany jej wkład w redukcję potrzeb jednostek wchodzących w skład
poszczególnych podsystemów.

Społeczności ludzkie pojmować można jako zespoły grup społecznych, z których jedne

są funkcjonalne, drugie zaś dysfunkcjonalne wobec pewnych całości

8

.

Funkcjonalność grupy jest zjawiskiem względnym; często zdarza się bowiem. iż pewna

grupa społeczna jest funkcjonalna wobec jednej całości, a dysfunkcjonalna wobec innej.
Funkcjonalność grupy jest także stopniowalna. O całkowitej funkcjonalności grupy wobec
jakiejś całości społecznej można mówić tylko wtedy, gdy działa ona zgodnie z wszystkimi
nałożonymi na nią obowiązkami; wtedy, gdy normatywnie założony wkład grupy w realizację
wartości autotelicznych tej całości jest jej wkładem rzeczywistym. Analogicznie rzecz biorąc,
o całkowitej dysfunkcjonalności grupy można mówić tylko wówczas, gdy działa ona
sprzecznie (niezgodnie) z wszystkimi nałożonymi na nią obowiązkami; gdy jej rzeczywisty
wkład w realizację wartości autotelicznych szerszej całości społecznej równy jest zeru.

Zjawiska całkowitej funkcjonalności lub dysfunkcjonalności - jeżeli w ogóle występują -

są stosunkowo rzadkie. W zdecydowanej większości przypadków grupy ludzkie są częściowo

System społeczny 1

Fun.B2

Podsystem systemu 1 – System społeczny

j e d n o s t k i

Fun.B1

Fun.A1

Schemat 3

Andrzej Flis

Antropologiczna koncepcja grupy

Strona | 131

tylko funkcjonalne lub dysfunkcjonalne wobec pewnych nadrzędnych całości.

Analogicznie rozważać można przypadki funkcjonalności lub dysfunkcjonalności grupy

wobec jednostek. Funkcję grupy wobec swoich członków określiliśmy jako oczekiwany
(przez nich) wkład grupy w redukcję ich potrzeb. Można zatem powiedzieć, iż dana grupa jest
funkcjonalna wobec swoich członków wtedy, gdy przynależność do niej umożliwia bądź
ułatwia jednostkom redukcję ich potrzeb; a dysfunkcjonalna wówczas, gdy przynależność do
niej uniemożliwia bądź utrudnia zaspokojenie jakichś potrzeb.

Funkcjonalność grupy wobec członków jest także zjawiskiem względnym. Przynależność

do grupy często umożliwia lub ułatwia jednostce redukcję pewnego typu potrzeb, wyklucza
natomiast bądź utrudnia zaspokojenie potrzeb innego typu. Tak pojęta funkcjonalność grupy
jest również zjawiskiem stopniowalnym. Przynależność jednostki do grupy w różnym
przecież stopniu przyczynić się może do redukcji potrzeb jednostki.

O

BRONA PROPONOWANEGO MODELU POJĘCIOWEGO

Przedstawiony w tej pracy model pojęciowy grupy społecznej, z jednej strony, nawiązuje

do rozstrzygnięć teoretycznych Floriana Znanieckiego i Ralpha Lintona, z drugiej zaś -
odwołując się do prac Bronisława Malinowskiego, Alfreda Radcliffe'a-Browna i Roberta
Mertona - wyraźnie osadzony jest w tradycji funkcjonalizmu. Pociąga to za sobą określone
konsekwencje. Jedną z nich jest atrybutywne pojmowanie struktury grupy (jako zespołu
pozycji społecznych i skojarzonych z nimi statusów). Atrybutywne ujecie struktury
społecznej (grupa posiada strukturę) - w odróżnieniu od ujęcia reistycznego (grupa jest
strukturą) - pozwala na wyraźne wyodrębnienie dwóch przedmiotów zainteresowania badaczy
i teoretyków: grupy jako takiej i jej struktury.

Zaproponowane w tym artykule rozumienie struktury grupy nie tylko pozwala rozważać

ją w dwóch wymiarach: funkcjonalnym (jako element organizacji społecznej) i
hierarchicznym (jako czynnik wyznaczający poziom dostępu jednostek do dóbr znajdujących
się w dyspozycji grupy), lecz unika także, z jednej strony - częstego w socjologii i
antropologii społecznej - błędnego koła w definiowaniu pozycji jednostki, z drugiej zaś -
zatarcia wyraźnej granicy pomiędzy zakresem tego pojęcia a zakresami pojęć pokrewnych.
Błąd pierwszego typu pojawia się np. w pracy Theodore Newcomba, Ralpha Turnera i Philipa
Converse'a. Pozycję społeczną określają oni jako „miejsce jednostki w społeczeństwie”

9

,

społeczeństwo zaś jako „skomplikowany układ pozycji”

10

. Błędem drugiego typu obciążone

są chociażby - klasyczne już - rozstrzygnięcia teoretyczne Ralpha Lintona. „Pozycja
społeczna - pisze autor - jest w rzeczywistości konfiguracją wzorów kulturowych”, rola
społeczna natomiast - zespołem wzorów kulturowych związanych z pewną pozycją”

11

.

Gross, Mason i McEachern w znanej pracy Exploration in Role Analysis próbowali

uniknąć tych (i innych) błędów, definiując pozycję jako „miejsce jednostki lub klasy
jednostek w systemie powiązań społecznych”

12

, nie przesądzając jednocześnie o charakterze

owych powiązań. Określenie pozycji jako miejsca w systemie powiązań społecznych bez
uwzględnienia samych powiązań jest po prostu zwykłym unikiem. Eliminuje ponadto
wszelkie próby znalezienia jakiegokolwiek kryterium służącego wyodrębnieniu i identyfikacji
różnych pozycji.

Linton, Newcomb, Gross, ich współpracownicy, a także inni autorzy nie zdołali

przezwyciężyć, nierzadko podstawowych, trudności związanych z poprawnym określeniem
pojęcia „pozycja społeczna”. Kłopotów tych - jak sądzę - przynajmniej częściowo unika
definicja, zgodnie z którą pozycję rozumie się jako miejsce jednostki w obrębie systemu
podrzędności-nadrzędności i współzależności występującego w danej grupie, miejsce, które
wyznaczone jest przez funkcję jednostki. Zaletą tej definicji jest nie tylko określenie
charakteru powiązań społecznych istotnych dla ustalenia pozycji jednostki w grupie, lecz

Andrzej Flis

Antropologiczna koncepcja grupy

Strona | 132

także to, że podaje ona kryterium (funkcja jednostki) służące wyodrębnianiu i identyfikacji
istniejących pozycji społecznych.

Poprawne zdefiniowanie pozycji jest nie tylko warunkiem mniej lub bardziej s'cislego

określenia struktury społecznej, ale także umożliwia ono względnie precyzyjne zdefiniowanie
roli społecznej. Rola społeczna ujmowana jest przez wielu autorów jako zbiór norm
odnoszących się do zachowań jednostki zajmujących określoną pozycję w grupie.
Normatywny kierunek definiowania roli wywodzi się w prostej linii od Ralpha Liniona i - w
porównaniu z kierunkiem psychologicznym

13

bądź strukturalnym

14

- wydaje się bardziej

heurystyczny. Określenie roli społecznej jako zbioru norm jest jednak zbyt ogólne. Normy
społeczne (rozumiane jako wzory zachowania) są: 1) wewnętrznie zróżnicowane; 2) odnoszą
się do różnych typów zachowań. Ralf Dahrendorf np. w obrębie roli społecznej wyróżnia trzy
typy oczekiwań

15

:

1) oczekiwania typu „musi” (must-expectations),
2) oczekiwania typu „winien” (shall-expectations),
3) oczekiwania typu „może” (can-expectations).
Do rozróżnienia Dahrendorfa nawiązuje w pewnym stopniu podział norm społecznych na

obowiązki, prawa i powinności. Wydaje się jednak, że wrzucenie do jednego worka
wszystkich tych typów norm społecznych (czy też oczekiwań) - jak czyni to Dahrendorf -
prowadzi w konsekwencji do wszechobejmującej koncepcji roli, do takiego określenia
kategorii pojęciowej „roli”, w której zawiera się cały albo prawie cały system normatywny
grupy. Bardziej wygodne i heurystyczne jest ograniczenie zakresu tego pojęcia tylko i
wyłącznie do norm społecznych typu powinnościowego i związanych z nimi sankcji
prestiżowych. Zabieg ten pozwala ponadto zdefiniować w sposób normatywny zarówno
status, jak i funkcję jednostki.

Kolejnym istotnym problemem, posiadającym niezwykle bogatą literaturę, są kwestie

związane z określeniem znaczenia terminu „funkcja". Wraz z powstaniem szkoły
funkcjonalnej zarysowały się w jej obrębie dwa kierunki w definiowaniu tego pojęcia:
kierunek kulturalistyczny i strukturalny.

Kierunek kulturalistyczny zapoczątkował Bronisław Malinowski. Przez funkcję pewnej

instytucji rozumiał on rolę, jaką odgrywa ona w obrębie integralnego systemu kultury”

16

. Ale

ponieważ „kultura [...] musi być pojmowana jako środek do celu” - funkcja zatem „nie może
być zdefiniowana w jakikolwiek inny sposób niż. zaspokojenie potrzeby poprzez działanie”

17

.

Kierunek strukturalny w definiowaniu funkcji wywodzi się z kolei od Alfreda Radcliffe’a-
Browna.

„Funkcją każdej powtarzającej się działalności [...] - pisał -jest rola, jaką odgrywa ona w

życiu społecznym jako całości, a zatem jej wkład w utrzymanie ciągłości strukturalnej”

18

.

Do kulturalistycznego sposobu definiowania funkcji nawiązywał np. Raymond Firm,

który funkcję określił jako sposób realizacji celów poprzez działania

19

. Kierunek strukturalny

kontynuował np. E. E. Evans-Pritchard.

„Kiedy mówimy o funkcjach [...] instytucji - pisał - rozumiemy przez to role, jakie

odgrywają one w utrzymywaniu ciągłości struktury”

20

.

Jeżeli definiujemy funkcję (jednostki bądź grupy) jako całokształt obowiązków. to

definicja ta równoważna jest ze stwierdzeniem, iż funkcja to tyle, co zamierzony
(oczekiwany) wkład (jednostki czy grupy) w realizację celu (celów) pewnej całości
społecznej, który to oczekiwany wkład wyznacza właśnie kompleks obowiązków.
Normatywne określenie funkcji nawiązuje zatem do definicji Firtha. Z drugiej strony jednak,
jeśli strukturę społeczną rozumiemy jako zespół pozycji i statusów występujących w obrębie
pewnej grupy, pozycja zaś to tyle, co miejsce w systemie zależności i podrzędności
wyznaczone przez kompleks obowiązków jednostki, zatem działania zgodne z funkcją
przyczyniają się do utrzymania istniejącej struktury grupy. Jeśli tak, to uchwycony zostaje

Andrzej Flis

Antropologiczna koncepcja grupy

Strona | 133

także ten aspekt funkcji, na który nacisk kładł Radcliffe-Brown czy Evans-Pritchard, a wobec
tego funkcja określona została równocześnie w odniesieniu i do kultury, i do struktury grupy.

PRZYPISY

1. R. Linton. Kulturowe podstawy osobowości. Warszawa 1975. s. 17.
2. Ibidem, s. 22.
3. Najbardziej popularne definicje pojęcia „potrzeby” odwołują, się do pojęcia „braku”. „We właściwym

sensie tego słowa pojęcie «potrzeba» - pisze Janusz Rcykowski - ma zastosowanie do sytuacji braku. O
sytuacji braku można mówić sensownie wtedy, gdy istnieje ktoś lub coś - pewna organizacja czy struktura -
co może działać, rozwijać się. egzystować, o ile spełnione są pewne warunki. Nieobecność tych warunków
to «sytuacja braku» [...]” J. Reykowski: Z zagadnień psychologii motywacji. Warszawa 1970. s. 32.

4. „Prostota sytuacji społecznej, tak jak ją widzi aktor - zauważa Florian Znaniecki - jest dla socjologa

dowodem, że użył on prostego i ugruntowanego wzoru kulturowego dla jej zdefiniowania” (F. Znaniecki.
Social Actions. New York 1936. s. 43).

5. Linton, op. cit., s. 19.
6. R. Radcliffe-Brown. Method in Social Anthropology. Chicago 1958, s. 177.
7. Działanie grupy rozumiemy tutaj w sposób zbliżony do Floriana Znanieckiego. Przekonanie to opiera się na

założeniu trafności rekonstrukcji koncepcji działań grupowych dokonanej przez Mariolę Flis na podstawie
luźnych uwag Znanieckiego zawartych przede wszystkim w Naukach o kulturze (por. M. Flis: Wartość,
działanie, osobowość - w systemie socjologicznym Floriana Znanieckiego. „Studia Socjologiczne” 1978. nr
I. s. 42-45).

8. Pojęcie „dysfunkcji” wprowadzone zostało do nauk społecznych przez Roberta Mertona. „Dysfunkcje -

pisze autor - to te stwierdzone konsekwencje, które zmniejszają adaptację czy przystosowanie systemu” (R.
Merton. Social Theory and Social Structure, Glencoe 1958. s. 51). Dysfunkcja jest stanem rzeczy
odwrotnym w stosunku do tego, który określa Merton terminem „funkcja”. „Funkcje - pisze - są, to te
stwierdzone konsekwencje, które sprzyjają adaptacji czy też przystosowaniu do określonego systemu [...]
(ibidem, s. 51).

9. Th. Newcomb. R. Turner. Ph. Converse. Psychologia społeczna. Warszawa 1970. s. 348
10. Ibidem, s. 346.
11. Linton. op. cit.. s.33, 92. Por. także R. Linton. The Study of Man. New York 1936, s. 105.
12. N. Gross. W. Mason. A. McEachern, Exporations in Role Analysis. New York 1958. s. 48.
13. Klasycznym przedstawicielem psychologicznej koncepcji roli społecznej jest Sarbin. który definiuje ją jako

„wewnętrznie spójny szereg wyuczonych działań [...] podejmowanych przez jednostkę w sytuacji interakcji”
(S. Sarbin. Role Theory. Handbook of Social Psychology. Ed. by G. Lindzey. Vol. I. Massachusets-London
1959, s. 225.

14. Przykładem strukturalnej koncepcji roli jest np. definicja Parsonsa. Przez rolę społeczna, rozumie on

„sposób, w jaki aktor działa w stosunkach z innymi, rozpatrywany w kontekście jego funkcjonalnego
znaczenia dla systemu społecznego” (T. Parsons, The Social System, Glencoe 1951. s. 25).

15. R. Dahrendorf. Homo Sociologicus. London 1973, s. 20-23.
16. B. Malinowski. Anthropology. [W:] Encyclopaedia Britannica. First Supplementary Volume. Chicago 1926.

s. 132-133.

17. B. Malinowski. A Scientific Theory of Culture and Other Essays, London 1969. s. 39
18. A. Radcliffe-Brown. Strucrture and Function in Primitive Society, London 1956, s. 180.
19. R. Firth. Contemporary British Social Anthropology. „American Anthropologist” Oct.-Dcc. 1951, s. 474-

489.

20. E. E. Evans-Pritchard. Social Anthropology. New York 1952, s. 20