199809 zapobieganie zakazeniom

38 Â

WIAT

AUKI

Wrzesieƒ 1998

d skutecznej szczepionki prze-
ciw HIV dzieli nas wcià˝ wie-
le lat, dlatego te˝ jedynym spo-

sobem szeroko poj´tej profilaktyki
zaka˝eƒ tym wirusem jest zmiana za-
chowaƒ, które powodujà przenoszenie
infekcji, szczególnie dotyczàcych wspó∏-
˝ycia seksualnego i przyjmowania nar-
kotyków do˝ylnych.

Poniewa˝ wi´kszoÊç ludzi nie wybie-

rze celibatu jako sposobu unikni´cia zaka-
˝enia, podchodzàcy trzeêwo do sprawy
pracownicy s∏u˝by zdrowia koncentrujà
si´ na propagowaniu bardziej bezpiecz-
nego seksu, a zw∏aszcza u˝ywania pre-
zerwatyw. To, ˝e mo˝na przekonaç lu-
dzi do bezpieczniejszego wspó∏˝ycia,
dobrze ilustruje przyk∏ad spo∏ecznoÊci
homoseksualistów w San Francisco w la-
tach osiemdziesiàtych. Oko∏o 8 tys. osób
zosta∏o zaka˝onych HIV w latach
1982–1983. Po 10 latach liczba ta spad∏a
do tysiàca, a obecnie jest oceniana na 400
przypadków rocznie. Najwa˝niejszym
tego powodem by∏o drastyczne ograni-
czenie stosunków analnych podejmowa-
nych bez zabezpieczenia, wynikajàce z
uÊwiadomienia ludziom, jak uprawiaç
seks w mniej ryzykowny sposób.

Edukacja adresowana do konkretnych

Êrodowisk podwy˝szonego ryzyka jest
podstawowym sposobem przekonywa-
nia ludzi, by zainteresowali si´ dzia∏a-
niami profilaktycznymi.* W San Franci-
sco informacje na temat dróg zaka˝ania
wirusem i bezpieczniejszego seksu zo-
sta∏y udost´pnione w Êrodkach masowe-
go przekazu oraz w miejscach spotkaƒ
homoseksualistów, takich jak koÊcio∏y,
organizacje gejowskie i kluby. Programy
skierowane do Êrodowiska Êwiadczàce-
go zawodowo us∏ugi seksualne znacz-
nie zmniejszy∏y ryzyko zaka˝enia HIV
zarówno w przypadku klientów, jak
i osób przez nich odwiedzanych. W Taj-
landii Ministerstwo Zdrowia próbuje za-
ch´caç do u˝ywania prezerwatyw w do-
mach publicznych. Dostarcza ono pre-
zerwatywy i propaguje poprzez media
bezpieczniejszy seks. W latach 1991–1995
liczba m´˝czyzn, którzy u˝ywali takie-
go zabezpieczenia, odwiedzajàc domy
publiczne, wzros∏a z 61 do 92.5%. Odse-
tek zaka˝eƒ HIV wÊród poborowych taj-
landzkiej armii spad∏ z 12.5 w 1993 do
6.7% w 1995 roku dzi´ki u˝ywaniu pre-
zerwatyw oraz po cz´Êci dzi´ki rzadszym
kontaktom z prostytutkami.

Diagnostyka i póêniejsza opieka re-

dukujà ryzykowne zachowania wÊród
zdrowych osób, jak wykaza∏y szeroko
zakrojone badania przeprowadzone
w trzech krajach rozwijajàcych si´. Wie-
le programów badawczych obejmujà-
cych „niezgodne” pary heteroseksual-
ne, w których tylko jeden z partnerów
jest zaka˝ony wirusem, wykaza∏o, ˝e fa-
chowe porady mogà skutecznie uchroniç
zdrowego partnera przed HIV. W Ru-
andzie dzi´ki takim instrukcjom stoso-
wanie prezerwatyw wÊród „niezgod-
nych” par wzros∏o z 3 do 57%. W Kongo
(dawnym Zairze) tak˝e odnotowano
wzrost z 5 do 77%.

Szeroko poj´te wychowanie seksualne

w szko∏ach dzi´ki promowaniu bez-
pieczniejszego seksu mo˝e doprowadziç
do faktycznego spadku aktywnoÊci sek-
sualnej wÊród m∏odych ludzi. Opraco-
wanie obejmujàce programy z 23 szkó∏
ujawni∏o, ˝e m∏odzie˝, która zosta∏a od-
powiednio poinstruowana, jak domagaç
si´ od partnera u˝ywania prezerwaty-
wy, mniej by∏a sk∏onna do intymnych
zbli˝eƒ. Ci, którzy si´ na nie decydowa-
li, uprawiali seks rzadziej i w sposób
bezpieczniejszy od tych, którym takich
porad nie udzielono. M∏odzi przed ini-
cjacjà seksualnà, po uÊwiadomieniu na
temat HIV, decydowali si´ na podj´cie
wspó∏˝ycia póêniej i rzadziej zmieniali
partnerów seksualnych ni˝ ich rówie-
Ênicy, którzy prze˝yli pierwsze doÊwiad-
czenia seksualne, zanim zdobyli wiedz´
o tym wirusie.

Próby wp∏ywania na okreÊlone grupy

spo∏eczne sà doskona∏ym uzupe∏nieniem
ogólnej edukacji. W jednym z progra-
mów wytypowano osoby majàce naj-
wi´kszy wp∏yw na spo∏ecznoÊç homo-
seksualistów w ma∏ych miasteczkach.
Badacze przeszkolili nast´pnie tych „opi-
niotwórców”, tak aby propagowali bez-
pieczniejszy seks wÊród przyjació∏ i zna-
jomych. Liczba m´˝czyzn decydujàcych
si´ na stosunek analny bez zabezpiecze-
nia spad∏a o 25% w ciàgu dwóch miesi´-
cy, zu˝ycie prezerwatyw wzros∏o o 16%,
ponadto 18% mniej m´˝czyzn mia∏o wi´-
cej ni˝ jednego partnera. W dwóch po-
dobnych miejscowoÊciach, w których nie
zastosowano takiego oddzia∏ywania opi-
niotwórczego, nie zaobserwowano ˝ad-
nych zmian. W innym jeszcze badaniu
Êrodowiskowym, w którym podj´to takà
akcj´, liczba stosunków bez zabezpiecze-
nia wÊród m∏odych homoseksualistów

POKONAå AIDS

Zapobieganie

zaka˝eniom HIV

Thomas J. Coates i Chris Collins

Modyfikacja zachowaƒ to wcià˝ podstawowy
sposób zapanowania nad epidemià

DEMONSTRANCI próbujà uÊwiadamiaç
spo∏eczeƒstwo. Finansowane przez rzàd fede-
ralny badania wykaza∏y, ˝e zapewnienie do-
st´pu do igie∏ i strzykawek jednorazowego
u˝ytku zmniejsza liczb´ nowych zaka˝eƒ,
nie zwi´kszajàc przyjmowania narkotyków.

MARILYN

HUMPHRES

Impact Visuals

WIAT

AUKI

Wrzesieƒ 1998 39

zmala∏a o ponad 50%. Tego rz´du spa-
dek ryzykownych zachowaƒ móg∏by zre-
dukowaç liczb´ nowych zaka˝eƒ HIV,
tak aby powstrzymaç epidemi´ w tej spo-
∏ecznoÊci.

Reklama i marketing mogà zmieniç obo-

wiàzujàce w danym Êrodowisku normy
i wp∏ynàç na to, by stosowanie prezer-
watyw by∏o bardziej akceptowane. Kam-
pania reklamowa w Êrodkach masowe-
go przekazu w Kongo, zach´cajàca do
uprawiania bezpieczniejszego seksu,
spowodowa∏a wzrost sprzeda˝y prezer-
watyw z 800 tys. w 1988 roku do ponad
18 mln w 1991 roku. Lokalny sonda˝
wykaza∏, ˝e liczba osób deklarujàcych
wiernoÊç swojemu partnerowi wzros∏a
w ciàgu roku z 29 do 46%. W Szwajcarii
intensywna kampania reklamowa ukie-
runkowana na ludzi w wieku 17–30 lat
wp∏yn´∏a na wzrost u˝ycia prezerwa-
tyw z 8 do 50% w latach 1987–1991, a
wÊród 17–20-latków – z 19 do 73%. Kry-
tycy otwartej informacji dotyczàcej
spraw seksu protestujà, ˝e mo˝e ona do-
prowadziç do wzmo˝enia aktywnoÊci
seksualnej. Jednak badania szwajcarskie
wykaza∏y, ˝e stopieƒ aktywnoÊci pozo-
staje niezmieniony – wzrasta jedynie po-
ziom bezpieczeƒstwa.

U∏atwianie dost´pu do prezerwatyw jest

kolejnym sposobem wp∏yni´cia na to, by
cz´Êciej je stosowano. Mo˝na je rozda-
waç, mo˝na te˝ u∏atwiaç ich zakup, tak
by by∏ jak najmniej kr´pujàcy. Autorzy
pracy opublikowanej w 1997 roku
w American Journal of Public Health infor-
mowali, ˝e udost´pnienie takich zabez-
pieczeƒ w liceach spowodowa∏o wzrost
ich u˝ycia, nie wp∏ywajàc zarazem na
zwi´kszenie aktywnoÊci seksualnej lub
wczeÊniejszà inicjacj´. W oÊrodkach od-
wykowych dla narkomanów prawdopo-
dobieƒstwo, ˝e ktoÊ si´gnie po prezer-
watyw´ w takim ustronnym miejscu jak
toaleta, by∏o pi´ciokrotnie wi´ksze ni˝
w miejscu publicznym. Poczucie prywat-

noÊci wyraênie zach´ca do zaopatrywa-
nia si´ w takie Êrodki.

Dialog mi´dzy lekarzem a pacjentem mo-

˝e równie˝ ograniczyç ryzykowne za-
chowania. Okazuje si´ jednak, ˝e lekarze
zmarnowali wiele dogodnych po temu
okazji. Wed∏ug niedawnych badaƒ tyl-
ko 39% m∏odych osób rozmawia∏o kie-
dykolwiek z lekarzem o tym, jak unik-
nàç zaka˝enia HIV, i tylko 15% mówi∏o
coÊ na temat swoich stosunków seksual-
nych, podczas gdy prawie 75% stwier-
dzi∏o, ˝e zaufa∏oby doktorowi i zwie-
rzy∏o mu si´ ze swego ˝ycia intymnego.
A˝ 90% badanych uwa˝a∏o za pomoc-
nà rozmow´ na ten temat; 94% lekarzy
pyta pacjentów, czy palà papierosy –
w relacjach lekarz–pacjent szczera roz-
mowa na temat bezpiecznego seksu jest
równie stosowna.

Leczenie uzale˝nieƒ powinno byç pier-

wszorz´dnym celem w dà˝eniu do
zmniejszania ryzyka zaka˝enia HIV i in-
nymi chorobami zakaênymi w Êrodowi-
sku narkomanów stosujàcych narkoty-
ki do˝ylne. Terapia substytucyjna, jak
leczenie uzale˝nienia od heroiny meta-
donem, wyraênie zmniejsza przenosze-
nie wirusa HIV przez wspólne u˝ywanie
strzykawek i igie∏.

Dost´p do sterylnych igie∏ mo˝e zapo-

biec zaka˝eniu tych, którzy nadal biorà
narkotyki do˝ylne. Programy wymiany
sprz´tu do iniekcji jednorazowego u˝yt-
ku na nowy, pomimo kontrowersji, jakie
budzà, dowiod∏y swojej skutecznoÊci
w zmniejszaniu liczby nowych infekcji
w wielu badaniach na ca∏ym Êwiecie.
SzeÊç programów finansowanych przez
rzàd Stanów Zjednoczonych wykaza∏o,
˝e wymiana strzykawek i igie∏ na nowe
pomog∏a zmniejszyç rozprzestrzenianie
si´ HIV, nie przyczyniajàc si´ zarazem do
zwi´kszenia liczby wstrzykni´ç. Niektó-
re w∏adze stanowe posz∏y jeszcze dalej.
W 1992 roku w Connecticut zainicjowano
modelowy program, w którym apteka-
rze otrzymali pozwolenie na sprzeda˝ do
dziesi´ciu strzykawek bez recepty. Dzie-
lenie si´ strzykawkà z drugà osobà wÊród
narkomanów przyznajàcych si´ do takich
praktyk spad∏o z 52 do 31%, a kupowanie
strzykawek na ulicy zmniejszy∏o si´ z 74
do 28%. Bezpodstawne okaza∏y si´ oba-
wy, ˝e mo˝na w ten sposób zach´caç do
za˝ywania narkotyków: wiele badaƒ po-
kaza∏o, ˝e dost´pnoÊç igie∏ i strzykawek
jednorazowego u˝ytku nie powoduje
wzrostu narkomanii.

BezpoÊrednie oddzia∏ywanie na narko-

manów jest równie˝ skuteczne. Program
wspierany przez National Institute on
Drug Abuse obejmujàcy 641 osób przyj-
mujàcych narkotyki do˝ylnie polega∏ na
zach´caniu ich do podj´cia terapii odwy-
kowej i korzystania w tym czasie z bez-

1984–1985

1985–1986

1986–1987

LATA

1987–1988

HOMOSEKSUALIÂCI I BISEKSUALIÂCI

W SAN FRANCISCO ODBYWAJÑCY STOSUNKI ANALNE

BEZ ZABEZPIECZENIA (PROCENTY)

BIERNI
Z EJAKULACJÑ

CZYNNI
Z EJAKULACJÑ

PARTNERZY BIERNI

PARTNERZY CZYNNI

SPADEK RYZYKOWNYCH ZACHOWA¡
by∏ szybki i znaczàcy dzi´ki „celowanej” edu-
kacji. Zwracanie si´ do poszczególnych grup
kulturowych w sposób, który jest dla nich do
przyj´cia, op∏aca si´, gdy˝ sprzyja prewencji.

SLIM

FILMS

piecznych metod iniekcji. Po czterech la-
tach wirusem zosta∏o zaka˝onych 90 osób
– tylko po∏owa liczby przewidywanej sta-
tystycznie dla tego Êrodowiska.

Co zawodzi?

Wp∏yw pojedynczych informacji przyno-

si mniejszy efekt ni˝ wielokrotne, bezpo-
Êrednie dzia∏ania, propagujàce profilak-
tyk´ i bezpieczne zachowania. Zw∏aszcza
ludzie m∏odzi muszà nauczyç si´ zak∏a-
dania prezerwatyw oraz konsekwentne-
go wymagania, by u˝ywa∏ ich partner, za-
nim zmienià w sposób bardziej zasadniczy
swoje dotychczasowe post´powanie.

Jedno has∏o nie wystarczy, aby dotrzeç

do ró˝norodnych Êrodowisk walczàcych
z epidemià AIDS. Metody uÊwiadamia-
nia muszà uwzgl´dniaç przynale˝noÊç
etnicznà, kultur´ i upodobania seksual-
nych danej populacji. Przyk∏ad progra-
mów adresowanych do spo∏ecznoÊci
homoseksualistów w San Francisco po-
twierdza skutecznoÊç „celowanej” akcji
uÊwiadamiajàcej.

Propagowanie abstynencji seksualnej ja-

ko jedynego wyjÊcia nie wysz∏o na zdro-
wie m∏odzie˝y amerykaƒskiej, mimo ˝e
Kongres USA przeznaczy∏ niedawno
250 mln dolarów na pi´cioletnie wycho-
wanie seksualne ograniczone jedynie do
omawiania abstynencji seksualnej. Ta-
kie starania s∏u˝à jednak przede wszyst-
kim celom politycznym i nie uwzgl´d-
niajà realiów spo∏ecznych – w USA dwie
trzecie uczniów ostatnich klas szkó∏
Êrednich twierdzi, ˝e podejmowa∏o ju˝
wspó∏˝ycie. Programy edukacyjne mu-
szà wi´c, oprócz propagowania absty-
nencji seksualnej, udost´pniaç m∏odym
odpowiednie Êrodki i wiedz´, które mo-
gà uchroniç ich przed HIV.

Obowiàzkowa identyfikacja osób zaka-

˝onych HIV i ich partnerów b´dzie mia-
∏a prawdopodobnie skutki odwrotne od
zamierzonych. W dzisiejszej epoce obie-
cujàcych terapii przeciwwirusowych
wa˝ne jest, aby osoby zaka˝one rozpo-
czyna∏y leczenie natychmiast po posta-
wieniu diagnozy. Wczesna terapia mo-
˝e tak˝e zapobiec przekazywaniu wirusa
dzieciom przez matki w cià˝y. Jednak˝e
obowiàzkowe testy i l´k przed egzekwo-
waniem informacji o kontaktach seksual-
nych podwa˝ajà zaufanie i wiar´ w sys-
tem opieki zdrowotnej. Z ankiety prze-
prowadzonej w 1995 roku w Los Ange-
les wynika, ˝e 86% badanych nie podda-
∏oby si´ testowi na obecnoÊç HIV, gdy-
by wiedzia∏o, ˝e ich nazwiska zostanà
potem udost´pnione jakiejÊ instytucji rzà-
dowej. Zapewnienie dyskrecji i anoni-
mowoÊci podczas przeprowadzania te-
stów mo˝e zwi´kszyç liczb´ osób
zg∏aszajàcych si´ po porad´ i leczenie.

Zgoda na status quo

tak˝e stanowi za-

gro˝enie dla efektywnej profilaktyki.
Nale˝y nadal rozwijaç i doskonaliç naj-
skuteczniejsze sposoby dotarcia do Êro-
dowisk zagro˝onych HIV. Zw∏aszcza
kobiety wymagajà dzia∏aƒ, które uchro-
nià je przed zaka˝eniem przez partne-
rów. Dost´p do prezerwatyw dla kobiet
powoduje zmniejszenie u partnerek licz-
by chorób przenoszonych drogà p∏ciowà
w porównaniu z sytuacjà, gdy osiàgalne
sà tylko prezerwatywy dla m´˝czyzn.
Podobnie stosowanie lepszych Êrodków
wirusobójczych mog∏oby chroniç kobie-
ty, których partnerzy nie chcà uprawiaç
bezpieczniejszego seksu.

Profilaktyka jest pod wieloma wzgl´-

dami tematem znacznie mniej interesujà-
cym ni˝ poszukiwanie cudownego le-
karstwa lub szczepionki. Mimo to sku-
teczne dzia∏ania podejmowane w zakre-
sie modyfikacji zachowaƒ i dzia∏aƒ za-
chowawczych sà dziÊ najlepszà metodà
w zwalczaniu epidemii, w której ka˝de-
go dnia na ca∏ym Êwiecie zaka˝onych zo-
staje 16 tys. osób. Próby skonstruowania
szczepionki przeciw HIV muszà byç kon-
tynuowane. Jednak nawet wtedy, gdy
b´dzie ona ju˝ dost´pna, najprawdopo-
dobniej nie zapewni wszystkim zaszcze-
pionym stuprocentowej ochrony przed
wirusem. Problem dotarcia ze szczepion-
kà do wszystkich potrzebujàcych jest ko-
lejnà przeszkodà na drodze do pe∏nej
ochrony przed zaka˝eniem.

Dlatego oddzia∏ywanie na zachowa-

nia b´dzie nadal odgrywaç wa˝nà ro-
l´ w opanowaniu Êwiatowej epidemii
HIV; podejmowanie takich dzia∏aƒ jest
w istocie sprawà ˝ycia i Êmierci. Jak po-
wiedzia∏a June Osborn, by∏a przewodni-
czàca National Commission on AIDS:
„JeÊli w odpowiedni sposób b´dziemy
stosowaç medycyn´ zapobiegawczà,
w spo∏eczeƒstwie nic si´ nie b´dzie dzia-
∏o i b´dzie bardzo nudno. Zatem wszy-
scy powinniÊmy modliç si´ o nud´.”

T∏umaczy∏

Tomasz Stok∏osa

* T´ form´ prewencji nazywa si´ równie˝ street-

work, a polega ona na próbach docierania z pomo-

cà do osób potencjalnie zagro˝onych w ich w∏a-

snym Êrodowisku (przyp. t∏um.).

Informacje o autorach

THOMAS J. COATES i CHRIS COLLINS by-

li kolegami w Center for AIDS Prevention

Studies w University of California w San

Francisco. Coates pe∏ni funkcj´ dyrektora te-

go oÊrodka oraz AIDS Research Institute. By∏

doradcà National Institutes of Health’s Offi-

ce of AIDS Research, a tak˝e World Health

Organization oraz Kongresu USA. Collins

by∏ odpowiedzialny za strategi´ badaƒ w

oÊrodku badaƒ nad AIDS, obecnie zaÊ miesz-

ka w Waszyngtonie i pisuje artyku∏y na te-

mat profilaktyki AIDS.

40 Â

WIAT

AUKI

Wrzesieƒ 1998

Inne obcoj´zyczne

wydania

LE SCIENZE
Piazza della Repubblica, 8
20121 Milano
ITALY

NIKKEI SCIENCE, INC.
1-9-5 Otemachi
Chiyoda-ku,
Tokyo 100-66,
JAPAN

POUR LA SCIENCE
Éditions BELIN
8, rue Férou
75006 Paris
FRANCE

INVESTIGACION Y CIENCIA
Prensa Cientifica, S.A.,
Muntaner, 339 pral. l.a.
08021 Barcelona,
SPAIN

SPEKTRUM DER WISSENSCHAFT
Verlagsgesellschaft mbH
Vangerowstrasse 20
69115 Heidelberg,
GERMANY

KE XUE– Chongqing Branch
Institute of Scientific & Technical
Information of China
P.O. Box 2104
Chongqing, Sichuan
PEOPLES REPUBLIC OF CHINA

MAJALLAT AL-OLOOM
Kuwait Foundation for the
Advancement of Sciences
P.O. Box 20856
Safat, 13069
KUWAIT