Stowarzyszenie PAX

– świecka organizacja katolicka utworzona oficjalnie w 1947 przez Bolesława Piaseckiego i

innych działaczy(np. Tadeusz Mazowiecki b. premier III RP) przedwojennego Obozu Naro-

dowo-Radykalnego Falanga. Początkowo zrzeszała katolików gotowych do współpracy z

siłami komunistycznymi, po 1956 przybrała bardziej kompromisowe stanowisko (m. in.

współpraca z byłymi żołnierzami AK), od 1979 część działaczy wspierała "Solidarność".

Obecnie działa pod nazwą Katolickie Stowarzyszenie Civitas Christiana.

Historia

Współpraca z komunizmem

W 1945 Bolesław Piasecki pertraktował z wysokim funkcjonariuszem NKWD, Iwanem Sie-

rowem i uzyskał jego zgodę na funkcjonowanie na terytorium zajętym przez Armię Czerwo-

ną. Od 1945 grupa wydawała pismo "Dziś i Jutro", a w 1947 została zarejestrowana jako

Stowarzyszenie "Pax", która otrzymała szereg przywilejów od władzy komunistycznej jako

organizacja katolicka. Pax posiadał prawie monopolistyczne prawo na wydawanie "katolic-

kiej" prasy – tygodniki "WTK", "Zorza", "Kierunki", a wśród nich najważniejszy był dziennik

"Słowo Powszechne", a także wydawnictw książkowych (Instytut Wydawniczy "Pax").

W latach stalinowskich "Pax" zmierzał do uzyskania pozycji jedynego pośrednika pomiędzy

władzą a Kościołem i zmonopolizowania pod swoją egidą środowisk katolickich. "Pax"

współpracował z ruchem "księży patriotów", atakował Episkopat Polski za rzekome dążenie

do przywrócenia kapitalizmu, popierał proces biskupa Kaczmarka i uwięzienie prymasa Ste-

fana Wyszyńskiego. W latach 1953–1956 "Pax" przejął i wydawał "Tygodnik Powszechny"

po tym jak poprzednia redakcja odmówiła zamieszczenia nekrologu Stalina. Z kolei niektóre

publikacje Piaseckiego były wpisane na kościelny indeks ksiąg zakazanych jednak papież po

skierowaniu do niego przez Piaseckiego specjalnego listu nie zdecydował się na objęcie go

ekskomuniką i potępienie go. W porównaniu z innymi środowiskami katolickimi "Pax" naj-

ściślej realizował politykę kolejnych ekip rządzących w Polsce Ludowej, co prowadziło nie-

kiedy do jego konfliktów z hierarchią Kościoła katolickiego i odejścia z organizacji działaczy

przeciwnych takiej działalności (np. fronda 1955, secesja 1956).

Dążenie do kompromisu

W 1955 część działaczy ugrupowania utworzyła tzw. frondę, która zarzuciła ówczesnemu

kierownictwu brak demokracji wewnętrznej, jednoosobowy sposób sprawowania władzy,

niewłaściwy system nominacji. W wyniku konfliktu z kierownictwem PAX opuścili m.in. J.

Eska, T. Mazowiecki, J. Zabłocki, I. Rutkiewicz, A. Wielowieyski, W. Wieczorek.

Po 1956 "Pax" przybrał bardziej kompromisowe stanowisko. Pozostając częścią systemu wła-

dzy (uczestniczył we Froncie Jedności Narodu, a następnie w Patriotycznym Ruchu Odrodze-

nia Narodowego) i popierając posunięcia władz, próbował jednocześnie prezentować katolic-

kie stanowisko, zwłaszcza w takich kwestiach jak nauka społeczna Kościoła i kwestia prze-

rywania ciąży. Po 1945, szczególnie po 1956, działało lub współdziałało z nim wielu byłych

żołnierzy i oficerów AK. Stowarzyszenie prowadziło działalność wydawniczą publikując

książki, które gdzie indziej nie mogły się legalnie ukazać, prowadziło jedyne w Polsce świec-

kie katolickie Liceum Ogólnokształcące pw. św. Augustyna w Warszawie, wspierało mate-

rialnie byłych żołnierzy AK. Prowadzono działalność kulturalną. Ponadto Stowarzyszenie

uzyskało przywileje gospodarcze, m.in. utworzyła własną spółdzielnię mieszkaniową.

Próba reform i wspieranie "Solidarności"

Po śmierci Bolesława Piaseckiego w 1979 przewodniczącym Zarządu Głównego Stowarzy-

szenia PAX został Ryszard Reiff. Pod jego kierownictwem zasadniczo zmieniła się linia poli-

tyczna stowarzyszenia. W dobie powstawania "Solidarności" stowarzyszenie zdecydowanie je

poparło, a dziennik "Słowo Powszechne" stał się wówczas jednym z najwiarygodniejszych

dzienników (obok "Głosu Wybrzeża" i "Gazety Krakowskiej") opisujących wydarzenia w

Polsce. Wprowadzenie stanu wojennego spowodowało zawieszenie działalności stowarzysze-

nia. Przewrót, jaki został dokonany przez konserwatywnych i zastraszonych starych działaczy

stowarzyszenia, doprowadził do odsunięcia od władzy przewodniczącego Ryszarda Reiffa,

usunięcia wszystkich, którzy nie zgodzili poprzeć i uznać stanu wojennego. Wówczas zaprze-

paszczono wszystko, co w tym krótkim czasie udało się Reiffowi odzyskać dla dobrego imie-

nia PAX-u. Zaprzepaszczono również prasę, a i Instytut Wydawniczy PAX nie potrafił wyjść

z kryzysu. Również Stowarzyszenie PAX nie odgrywało żadnej znaczącej roli społeczno-

politycznej. Przez pewien czas, reżimowe władze PRL-u spłacały odsunięcie od władzy Re-

iffa i wsparcie stanu wojennego, powoływaniem na stanowiska rządowe działaczy PAX-u

(np. Lewandowski, Komender).

III Rzeczpospolita

W III Rzeczypospolitej Stowarzyszenie "Pax" straciło na znaczeniu, ale istnieje pod nazwą

"Katolickie Stowarzyszenie Civitas Christiana".

Przypisy

1. "PAX został zarejestrowany dopiero 9 kwietnia 1952, jako stowarzyszenie z możliwo-

ścią działania ograniczoną do miasta Warszawy." [w:] Halina Lisicka. Pluralizm świa-

topoglądowy w koncepcjach politycznych PAX, ChSS, PZKS. 1991

2. "Aresztowany przez UB w listopadzie 1944 roku Piasecki, ratując się przed pewnym

wyrokiem śmierci, zaoferował swoje usługi, proponując stworzenie organizacji, która

pod szyldem katolickim ..." Witold Pronobis. Polska i świat w dwudziestym wieku.

1991. str. 383

3. "PAX był organizacją o strukturze totalitarnej i instrumentem w ręku władz służącym

do rozbijania Kościoła." Maria Wanda Poznańska. Środowiska inteligencji katolickiej

wobec wizji "nowej kultury" u zarania Polski Ludowej. 1993. str. 43; "Przez radziec-

kich protektorów PAX był od samego początku pomyślany jako organizacja agentu-

ralna. Zastanawiając się na genezą ideową PAX-u, nad kształtem duchowości przy-

wódców tej organizacji, nasuwa się nieodparcie refleksja ..." Adam Michnik. Kościół,

lewica, dialog: pamięci Antoniego Słonimskiego poświęcam. 1977

4. Jan Żaryn. Kościół w PRL: najnowsze dzieje Polski. "PAX najpierw publicznie zaata-

kował biskupa, a następnie namawiał prymasa, by - w imię ratowania struktur kościel-

nych - potępił ..."

5. Halina Lisicka. Pluralizm światopoglądowy w koncepcjach politycznych PAX, ChSS,

PZKS. 1991.