Ekstremizm polityczny i terroryzm

dr Julita Koszur

Ideologie ekstremistyczne

•

Wartości

–

Antysystemowość treści (Antoszewski, Herbut)

–

Niewielka popularność przekonań ekstremistycznych (Sidanius)

–

Prosta budowa i podporządkowanie realizacji jednej głównej wartości (np. naród,

egalitaryzm), co implikuje ich antydemokratycznych charakter (Tetlock)

•

Absolutystyczny charakter systemu przekonań oraz bezkompromisowe

metody działania

–

Jednostronna, czarno-biała wizja rzeczywistości

–

Brak tolerancji dla odstępstw od ideologii

–

Dążenie do narzucenia własnych rozwiązań

Jakubowska, 2005

Ideologie ekstremistyczne

•

Wartości

–

Antysystemowość treści (Antoszewski, Herbut)

–

Niewielka popularność przekonań ekstremistycznych (Sidanius)

–

Prosta budowa i podporządkowanie realizacji jednej głównej wartości (np. naród,

egalitaryzm), co implikuje ich antydemokratycznych charakter (Tetlock)

•

Absolutystyczny charakter systemu przekonań oraz bezkompromisowe

metody działania

–

Jednostronna, czarno-biała wizja rzeczywistości

–

Brak tolerancji dla odstępstw od ideologii

–

Dążenie do narzucenia własnych rozwiązań

Jakubowska, 2005

Formy oraz rozumienie ekstremizmu politycznego

•

Przekonania społeczno-polityczne

•

Zachowania polityczne

•

Stan obejmujący wzajemnie spójne przekonania

Antydemokratyczność

•

Stan obejmujący wzajemnie spójne przekonania

i zachowania polityczne

Jakubowska, 2005

Cechy przekonań społeczno-politycznych

badania Jakubowskiej, 2005

Hipotezy

•

Większa skłonność do formułowania absolutystycznych sądów u członków ugrupowań

uznawanych za ekstremistyczne niż u osób niebędących działaczami politycznymi

•

Zgodność między postawami społeczno-politycznymi na wymiarze skrajna prawica – skrajna

lewica a przynależnością do odpowiadających im ideologicznie ugrupowań

Uczestnicy badania

•

Ekstremiści prawicowi n=50

(Narodowe Odrodzenie Polski, Polska Wspólnota Narodowa,

Stronnictwo Narodowe, Młodzież Wszechpolska)

•

Ekstremiści lewicowi n=51

(Polska Partia Socjalistyczna, Nurt Lewicy Rewolucyjnej, Liga

Komunistyczna, Samoobrona, Komunistyczna Partia Niemiecka, Pracownicza Demokracja, Stowarzyszenie

Marksistów Polskich)

•

Gr. porównawcza n=101

(os. nienależące do żadnego ugrupowania polit.)

Zmienne mierzące cechy systemu przekonań

•

Postawy społeczno-polityczne

–

Skala Prawicowego i Lewicowego Ekstremizmu na dyferencjale semantycznym dla

stwierdzeń radykalnie prawicowych i lewicowych, np.

Usunięcie ciąży jest zawsze morderstwem

vs

Kobieta powinna mieć pełne prawo do usunięcia

ciąży

Należy ściśle kontrolować szczelność granic w państwie, ponieważ napływ cudzoziemców szkodzi

interesom narodowym

vs

Granice wszystkich państw powinny być otwarte

–

Wskaźnik absolutyzacji postawy (skrajne, biegunowe opinie) - suma różnic między środkiem

–

Wskaźnik absolutyzacji postawy (skrajne, biegunowe opinie) - suma różnic między środkiem

skali a punktem wskazanym przez ob. (miara odchylenia)

•

Indywidualna skłonność do posługiwania się krańcami skal ocen

–

Zmienna kontrolowana, by sprawdzić, czy absolutyzacja postaw społeczno-politycznych nie

wynika z indywidualnej skłonności do zaznaczania odp. skrajnych

–

Skala Upodobań

–

Wskaźniki: suma odpowiedzi oraz miara odchyleniowa j.w.

•

Dogmatyzm

Skala Dogmatyzmu Rokeacha w adaptacji Jakubowskiej

α = 0,88

•

Nietolerancja wieloznaczności

Skala Martina i Westiego w adaptacji Jakubowskiej

α = 0,87

•

Idealny model państwa

Skala Reykowskiego zmodyfikowana przez Korzeniowskiego mierząca 3 typy idealnego państwa:

Zmienne poznawcze i mentalnościowe

–

Państwo narodowo-katolickie

α = 0,91

Polska dla Polaków ; Młodzież jest wychowywana w duchu religijnym

–

Państwo demokratyczne

α = 0,88

Są wolne wybory ; Nie ma cenzury

–

Państwo opiekuńcze

α = 0,87

Władza pomaga ludziom będącym w potrzebie

•

Ocena państwa

Skala Jakubowskiej mierząca ocenę Polski jako państwa idealnego („drabina”)

Dogmatyzm

(Rokeach, 1960)

•

Uogólniony autorytaryzm (niezależny od ideologii prawicowej)

•

Stopień zamkniętości – otwartości umysłu

•

Trzy wymiary systemu przekonań:

–

Relacja między poglądami akceptowanymi a odrzucanymi (im większa izolacja

tych poglądów, tym silniejszy dogmatyzm)

tych poglądów, tym silniejszy dogmatyzm)

–

Afektywne zabarwienie – poleganie na autorytetach vs samodzielność sądów

–

Perspektywa czasowa – o dogmatyzmie świadczy zawężenie perspektywy do

teraźniejszości, przeszłości lub przyszłości (im węższa perspektywa, tym

silniejszy dogmatyzm)

Nietolerancja wieloznaczności

(Budner, 1964)

•

Zdolność do tolerowania odczuwanej ambiwalencji w stosunku do obiektu

•

Opisywanie własnych odczuć i myśli w sposób jednoznaczny

•

Niechęć do niepewnych, probabilistycznych sądów

•

Lęk przed nowymi i złożonymi sytuacjami

•

Poczucie zagrożenia redukowane jest dążeniem do formułowania pewnych

sądów o świecie

•

Sztywność poznawcza

Wyniki

•

Indywidualna skłonność do posługiwania się krańcami skal ocen nie różnicowała

badanych grup

•

Struktura przekonań (2 czynniki):

–

Konserwatyzm vs liberalizm obyczajowy – 32,12 % wariancji, α Cronbacha 0,90

–

Gospodarka wolnorynkowa vs interwencjonizm państwowy – 20,91 % wariancji, α Cronbacha

0,81

0,81

•

Absolutyzacja przekonań społeczno-politycznych w sferze:

–

Obyczajowej EP i EL > N

–

Ekonomicznej EL > EP i N

–

Większa skłonność do radykalizacji sądów w odniesieniu do spraw obyczajowych niż

ekonomicznych

29

39

49

59

Konserwatyzm – liberalizm obyczajowy

Zakres wskaźnika: 9-63

EP – ekstremiści prawicowi

EL – ekstremiści lewicowi

N – os. niezaangażowane

9

19

EP

EL

N

EP > EL i N

F(2,202)=65,6 p<0,01

17

27

37

47

Wolny rynek – interwencjonizm

Zakres wskaźnika: 7-49

EP – ekstremiści prawicowi

EL – ekstremiści lewicowi

N – os. niezaangażowane

7

17

EP

EL

N

N > EP i EL

EL < EP

F(2,202)=43,04 p<0,01

3

4

5

6

7

Dogmatyzm

Zakres wskaźnika: 1-7

EP – ekstremiści prawicowi

EL – ekstremiści lewicowi

N – os. niezaangażowane

1

2

3

EP

EL

N

EP > EL i N

F(2,202)=22,02 p<0,01

18

23

28

33

38

Nietolerancja wieloznaczności

Zakres wskaźnika: 8-40

EP – ekstremiści prawicowi

EL – ekstremiści lewicowi

N – os. niezaangażowane

8

13

EP

EL

N

EP > EL i N

F(2,202)=23,68 p<0,01

4

5

6

7

8

9

10

Ocena państwa

Zakres wskaźnika: 1-10

EP – ekstremiści prawicowi

EL – ekstremiści lewicowi

N – os. niezaangażowane

1

2

3

4

EP

EL

N

EP i EL < N

F(2,202)=15,48 p<0,01

23

28

33

38

43

48

Państwo narodowo-katolickie

Zakres wskaźnika: 13-52

EP – ekstremiści prawicowi

EL – ekstremiści lewicowi

N – os. niezaangażowane

13

18

23

EP

EL

N

EP > EL i N

F(2,202)=63,03 p<0,01

19

24

29

34

Państwo opiekuńcze

Zakres wskaźnika: 9-36

EP – ekstremiści prawicowi

EL – ekstremiści lewicowi

N – os. niezaangażowane

9

14

EP

EL

N

EL > EP i N

F(2,202)=14,20 p<0,01

20

25

30

35

40

Państwo demokratyczne

Zakres wskaźnika: 10-40

EP – ekstremiści prawicowi

EL – ekstremiści lewicowi

N – os. niezaangażowane

10

15

EP

EL

N

EL > EP i N

N > EP

F(2,202)=22,61 p<0,01

1

1,5

2

2,5

3

EP

EL

N

Postawa wobec problemu

N

ie

zd

e

cy

d

o

w

a

n

a

-

ra

d

y

k

a

ln

a

1

1,5

2

2,5

3

EP

EL

N

Postawa wobec oponentów

To

le

ra

n

cy

jn

a

-

sk

ra

jn

a

EP i EL > N

F(2,202)=18,85 p<0,01

EP i EL > N

F(2,202)=5,85 p<0,01

1

1,5

2

2,5

3

EP

EL

N

Strategie rozwiązywania konfliktu

In

te

g

ra

ty

w

n

e

–

ko

n

fr

o

n

ta

cy

jn

e

1

1,5

2

2,5

3

EP

EL

N

Strategie postępowania z oponentami

N

e

u

tr

a

ln

e

-

ko

n

fr

o

n

ta

cy

jn

e

EP i EL > N

F(2,202)=9,44 p<0,01

EP > EL i N ; EL > N

F(2,202)=5,09 p<0,01

Mentalność społeczno-polityczna

Dogmatyzm

Nietolerancja wieloznaczności

Ocena państwa

– 0,13

– 0,11

P. narodowo-katolickie

0,58 **

0,66 **

P. opiekuńcze

0,09

0,007

Związek między dogmatyzmem i nietolerancją wieloznaczności a cechami

mentalności społeczno-politycznej (współczynniki r Pearsona)

P. demokratyczne

– 0,18 *

– 0,31 **

* p<0,01 ** p< 0,0001

Dyspozycje i mentalność
społeczno-polityczna

Lambda

Lambda

cząstkowa

F(2,194)

p <

R

2

Dogmatyzm

0,45

0,96

3,67

0,02

0,31

Nietolerancja
wieloznaczności

0,43

0,99

0,02

0,98

0,36

Udział zmiennych w przewidywaniu przynależności do gr. ekstremistycznych

oraz niezależnych politycznie (analiza dyskryminacyjna)

Lambda Wilksa = 0,43 F=13,7 p<0,0001

wieloznaczności

0,43

0,99

0,02

0,98

0,36

Ocena państwa

0,48

0,88

11,53

0,0002

0,08

P. narodowo-katolickie

0,54

0,78

24,6

0,0001

0,40

P. opiekuńcze

0,46

0,94

5,8

0,004

0,26

P. demokratyczne

0,44

0,97

2,61

0,07

0,31

Podsumowanie wyników badań Jakubowskiej

•

Postawy społeczno-polityczne członków radykalnych ugrupowań odpowiadają pod względem
ideologicznym lewicowej albo prawicowej tożsamości partyjnej.

•

Ekstremiści (lewicowi i prawicowi) w porównaniu do os. niezaangażowanych:

–

gorzej oceniali obecny system w Polsce

–

opowiadali się za konfrontacyjnym stylem rozwiązywania konfliktów

•

Członkowie radykalnych ugrupowań prawicowych okazali się bardziej dogmatyczni i mniej
tolerujący wieloznaczność niż ekstremiści lewicowi i os. niezaangażowane politycznie.

•

Dla aktywistów prawicowych idealnym modelem państwa był ład narodowo-katolicki, a dla
aktywistów lewicowych – państwo opiekuńcze.

•

Wszystkie grupy wysoko oceniały wartość modelu demokratycznego, chociaż najsłabiej
prawicowi aktywiści.

•

Im silniejszy dogmatyzm i nietolerancja wieloznaczności, tym większa niechęć do modelu
demokratycznego oraz większa preferencja modelu narodowo-katolickiego.

•

Najtrafniejszymi predyktorami zaangażowania w ugrupowaniach radykalnych okazały się
cechy mentalności społ.-politycznej takie jak: ocena państwa polskiego oraz spostrzeganie
idealnego modelu państwa w kategoriach narodowo-katolickich lub opiekuńczych.

TERRORYZM Z PERSPEKTYWY
PSYCHOLOGICZNEJ

Definicja terroryzmu

Definicje terroryzmu

Terroryzm

– działanie zorganizowanych i najczęściej nielegalnych

ugrupowań, wprowadzające poczucie zagrożenia za pomocą przemocy i

metod zaskoczenia, spektakularnego okrucieństwa i grozy, w celu realizacji

własnych dążeń politycznych

Kossowska (2009), Crenshaw (2004)

Terroryzm

– wywołująca lęk metoda powtarzalnych ataków przemocy,

motywowana politycznie, stosowana przeciwko celom niewalczącym,

gdzie, w odróżnieniu od innych form przemocy politycznej, bezpośredni cel

ataku nie jest celem głównym.

Bolechów (2010)

Psychologia terroryzmu

Cztery obszary badawcze psychologii terroryzmu wg Horgana (2008):

•

Badania nad psychologią indywidualnego terrorysty

•

Relacje między jednostka a kontekstem, w jakim ona funkcjonuje (aspekt

grupowy, organizacyjny)

•

Efekty działań terrorystycznych (reakcje na terroryzm) – ofiary, audytoria,

decydenci

•

Kwestia metodologii i sposobów badania terroryzmu

Metafory terroryzmu

wg Kruglanskiego, Crenshaw, Post i Victoroff, 2007

wojna

zbrodnia

choroba

konflikt

Metafory terroryzmu

wg Kruglanskiego, Crenshaw, Post i Victoroff, 2007

wojna

zbrodnia

choroba

konflikt

Terroryści to żołnierze wrogiej armii

Sposób zwalczania: „globalna wojna z

terroryzmem” dopuszczająca używanie

wszelkich środków

Metafory terroryzmu

wg Kruglanskiego, Crenshaw, Post i Victoroff, 2007

wojna

zbrodnia

choroba

konflikt

Terroryści to zbrodniarze i kryminaliści; należy ich

karać jak inne osoby łamiące prawo

Sposób zwalczania: użycie sił porządkowych oraz

instrumentów prawnych

Metafory terroryzmu

wg Kruglanskiego, Crenshaw, Post i Victoroff, 2007

wojna

zbrodnia

choroba

konflikt

wojna

zbrodnia

choroba

konflikt

Terroryści to osoby chore ideologicznie albo

przenoszące i wspierające te ideologię

Koncentracja na źródłach społecznego wsparcia

terroryzmu oraz sposobach szerzenia takich

poglądów

Sposób zwalczania: znaleźć i wyeliminować

źródło infekcji, znaleźć lekarstwo, znaleźć i podać

szczepionkę

Metafory terroryzmu

wg Kruglanskiego, Crenshaw, Post i Victoroff, 2007

wojna

zbrodnia

choroba

konflikt

wojna

zbrodnia

choroba

konflikt

Koncentracja na konfliktach grup wyalienowanych,

posiadających poczucie krzywdy i niesprawiedliwości, z resztą

społeczeństwa

Terroryści to osoby poniżone, zawiedzione, odarte z godności

Sposób zwalczania: walka z uprzedzeniami, wyrównywanie

krzywd, budowanie sprawiedliwych relacji społ., edukacja,

metody rozwiązywania konfliktów międzygrupowych

Metafory terroryzmu

wg Kruglanskiego, Crenshaw, Post i Victoroff, 2007

wojna

zbrodnia

choroba

konflikt

wojna

•

Wpływ terroryzmu na świat współczesny

•

Uogólniony lęk przed terroryzmem

•

Poczucie osobistego zagrożenia zamachami

•

Przekonanie o chorobie psychicznej terrorystów

Reprezentacje poznawcze islamskiego terroryzmu

badania Sinclair i LoCicero, 2006

1.

•

Przekonanie o chorobie psychicznej terrorystów

•

Złość i nietolerancja wobec nich

•

Brak chęci ich zrozumienia

•

Wiara w ochronę przed terroryzmem ze strony rządu

•

Przekonanie o wysokiej kompetencji terrorystów

•

Przekonanie o skuteczności podejmowanych przez nich działań

2.

3.

Jak ludzie spostrzegają islamskich terrorystów ?

badania McCauley’a, 2002

•

Terrorysta jako przypadek kliniczny

–

Powód bycia terrorystą: zaburzenia osobowości

•

Terrorysta jako człowiek dający upust emocjom

–

Powód: indywidualna lub zbiorowa nienawiść; identyfikacja z grupą własną, miłość do boga

–

Powód: indywidualna lub zbiorowa nienawiść; identyfikacja z grupą własną, miłość do boga

•

Terrorysta jako człowiek chcący zrealizować własne cele

–

Powód: indywidualne motywy, reakcje na sytuację kryzysową lub procesy grupowe

•

Terrorysta jako polityk i strateg

–

Powód: chęć zadania przeciwnikowi strat materialnych i politycznych

Reakcje na terroryzm

badania Pronin, Kennedy i Butsch, 2006

Aktywizacja:

•

Wizerunku terrorysty-szaleńca

–

Lęk

–

Skłonność do popierania przemocy w walce z terroryzmem

•

Wizerunku terrorysty racjonalnego bojownika

–

Nie wiąże się z lękiem

–

Popieranie dialogu i negocjacji z przywódcami terrorystów

Reprezentacje poznawcze terrorysty

badania Kubika i Kossowskiej, 2007

Etap 1. – jakościowy (n=28)

•

Zebranie określeń opisujących terrorystę z Al-Kaidy (otwarty kwestionariusz

zbierających swobodne skojarzenia z os. terrorysty)

•

132 charakterystyki: przymiotniki, imiesłowy, frazy

•

Agregacja i analiza frekwencyjna

35 określeń

•

Agregacja i analiza frekwencyjna

35 określeń

Etap 2. – ilościowy (n=100)

•

Określenie typowości cech dla terrorysty z Al-Kaidy (%) (analiza czynnikowa)

•

Zbadanie związku tych reprezentacji z orientacjami ideologicznymi: autorytaryzm i

SDO (analiza regresji)

Ideolog

Wierność wobec wartości religijnych i ideologicznych

wierzący, działający w imię swojego boga, muzułmanin, działający w imię idei,
silny, oddany swoim

Strateg i żołnierz

Kompetentny i sprawny. Kalkulujący w chłodny i cyniczny sposób

nakierowany na polityczny cel, żądny władzy

Metody działania

Reprezentacje poznawcze terrorysty Al-Kaidy

badania Kubika i Kossowskiej, 2007

Metody działania

uzbrojony, przerażający, szukający rozgłosu

Wyraźnie pejoratywny wydźwięk

zły

Psychopata

Bandyta nastawiony na realizację własnych cynicznych interesów.
Nieprzewidywalny. Budzi pogardę i gniew

egocentryczny, nieludzki, agresywny, bezrefleksyjny, irracjonalny, nieobliczalny,
niezrozumiały

Ofiara systemu –
Zdesperowany fanatyk

Osoba doprowadzona do ostateczności. Bezsilna ofiara systemu

zdesperowany, zdeterminowany, bezkompromisowy, w sytuacji bez wyjścia

Percepcja terrorystów a RWA i SDO

badania Kubika i Kossowskiej, 2007

•

SDO wiąże się dodatnio z reprezentacją terrorysty stratega

•

RWA wiąże się ujemnie z reprezentacją terrorysty ideologa

•

Interakcja RWA i SDO wiąże się dodatnio z reprezentacją terrorysty bandyty - jest

•

Interakcja RWA i SDO wiąże się dodatnio z reprezentacją terrorysty bandyty - jest

charakterystyczna dla osób o wysokich wynikach na obu tych wymiarach

•

Wizerunek terrorysty ofiary systemu nie wiązał się z żadną z badanych zmiennych

Interpretacja powyższych wyników zgodnie z modelem autorytaryzmu

Duckitta i współpracowników (2002)

Percepcja terrorystów, działania antyterrorystyczne a RWA i SDO

badania Kossowskiej i Golec de Zavala, 2009

Aktywizacja:

•

Wizerunku terrorysty-stratega

–

Osoby o wysokiej SDO silniej popierały militarne działania w ramach globalnej

wojny z terroryzmem niż osoby o niskiej SDO

•

Wizerunku terrorysty-bandyty

–

Osoby silnie autorytarne popierały działania policji, wzmocnienie prawa i surowsze

jego egzekwowanie w porównaniu do osób o niskich wynikach na skali RWA

Reakcje emocjonalne i poznawcze

Preferowane działania
antyterrorystyczne

Strateg i żołnierz

Gniew i złość

Wysoka ocena prawdopodobieństwa ataków
terrorystycznych w Polsce

Przekonanie, że można zapobiec atakom

Działania militarne (wojsko)

Agresja wymierzona w terrorystów,
ale też w cywilów ich wpierających

Percepcja terrorystów a reakcje na terroryzm

badania Kossowskiej, Golec de Zavala i Kubika, 2010

Bandyta i psychopata

Lęk i poczucie zagrożenia

Bezradność wobec zjawiska

Wysoka ocena prawdopodobieństwa ataków
terrorystycznych w Polsce

Działania służb porządkowych (policja)

Restrykcyjne prawo

Ideolog

Lęk

Bezradność wobec zjawiska

Usprawiedliwianie terrorystów

Brak poparcia dla:

- dialogu z terrorystami

- ograniczania swobód obywatelskich

- działań wojska i policji

Ofiara systemu –
Zdesperowany fanatyk

Smutek, żal,

Współczucie

Detonatory

Przyczyny motywacyjne

Hierarchia przyczyn terroryzmu
Bolechów, 2010

„Ułatwiacze” i „przyspieszacze”

Przyczyny strukturalne

Dziękuję za uwagę !