Anna Paner, Jan Iluk: Historia Polski

1. Powstanie państwa polskiego. Monarchia wczesnofeudalna w Polsce (X - XII w.)

Plemiona polskie, należące do Słowian zachodnich w VI - VII w. n. e.
zajęły tereny pomiędzy Odrą a Wisłą: Dziadoszanie na Śląsku wokół
Głogowa, Trzebowianie pod Legnicą, nad rzeką Bóbr - Bobrzanie,
Ślężanie wokół Wrocławia, nad Odrą i Trzebnicą, Nad górną Odrą -
Opolanie, Gołęszyce nad Olzą w okolicach Cieszyna, wokół jeziora Gopło
na Kujawach - Goplanie, w Wielkopolsce - Polanie, nad środkową Wisłą
Mazowszanie, pomiędzy Odrą, dolną Wisłą a Bałtykiem na północy oraz
Notecią na południu - Pomorzanie, nad górną Wisłą, w okolicach Krakowa
i Wiślicy - Wiślanie, nad Sanem i Wieprzem - Lędzianie.

Najsilniejsze państwo plemienne stworzyli Polanie, skupieni wokół grodów
w Gnieźnie, Poznaniu, Ostrowie Lednickim i Lądzie. W połowie IX w.
Piastowie odsunęli dynastię Popielidów i rozpoczęli podbój sąsiednich
ziem: Kujaw, ziemi sieradzkiej, łęczyckiej, Mazowsza i ziemi
sandomierskiej. Mieszko - czwarty z Piastów (po Siemowicie, Lestku i
Siemomyśle), urodzony ok. 930 r., aby uniezależnić się od Niemiec zawarł
sojusz z Czechami i przyjął w 966 r. chrzest z rąk ich duchownych.
Pierwsze polskie biskupstwo powstało w Poznaniu. W następnych latach
Mieszko podjął próbę opanowania ujścia Odry (r. 972), Śląska (r. 990) oraz
Małopolski (r. 992), zamykając w ten sposób proces jednoczenia plemion
polskich. Następca Mieszka I - Bolesław Chrobry, widząc, że ziemie
pomiędzy Łabą a Odrą stały się terenem ekspansji niemieckiej - swoje
zainteresowania skierował na ziemie Prusów leżące w sąsiedztwie
Mazowsza i Pomorza Gdańskiego. Zaczął od wysłania tam misjonarzy z
biskupem praskim Wojciechem, który nie uszanowawszy miejscowych
obyczajów, poniósł śmierć męczeńską w 997 r. .

W r. 1000, w zamian za poparcie cesarskich planów utworzenia
uniwersalnej monarchii, składającej się z Germanii, Italii, Galii i
Słowiańszczyzny, Otton III zgodził się na utworzenie arcybiskupstwa w
Gnieźnie i powiększenie liczby polskich biskupstw. Po śmierci przyjaznego
Ottona, Bolesław Chrobry przez 14 lat toczył wojny z jego następcą
Henrykiem II. Na mocy pokoju w Budziszynie Polska uzyskała Morawy,
Milsko i Łużyce. W ostatnim roku życia (1025), korzystając z bezkrólewia w

1

Niemczech - Bolesław koronował się. Jego następca - syn Mieszko II, na
skutek spisku braci, wspomaganych przez cesarza niemieckiego i księcia
ruskiego stracił koronę i musiał opuścić kraj. Około r. 1034, po śmierci
Mieszka II doszło do buntu ludowego przeciwko możnym i duchowieństwu,
a w r. 1039 książę czeski Brzetysław najechał Polskę; szczególnie
ucierpiał wówczas Poznań a zwłaszcza Gniezno, skąd Czesi zabrali
relikwie św. Wojciecha. Ponownego zjednoczenia kraju dokonał jego syn
Kazimierz Odnowiciel, który odbudował grody i kościoły oraz wprowadził
obowiązek służby wojskowej dla tych, którzy posiadali ziemię na tzw.
prawie rycerskim. Korzystając z konfliktu pomiędzy cesarzem a papieżem
w walce o inwestyturę, syn Kazimierza - Bolesław Śmiały w r. 1076
odnowił monarchię w Polsce. Ekspansywna polityka zagraniczna króla
wywołała konflikt z możnymi, którego ofiarą padł biskup krakowski -
Stanisław. Bolesław został wygnany z kraju, a władzę objął jego brat -
Władysław Herman, uzależniony od cesarza i możnych, pod naciskiem
których podzielił kraj pomiędzy synów - Zbigniewa i Bolesława
Krzywoustego. Osiągnąwszy pełnoletniość Bolesław wypędził brata i zajął
jego dzielnicę. Pod pretekstem obrony praw Zbigniewa Polskę najechał
cesarz Henryk V; został jednak zmuszony do odwrotu po klęsce pod
Głogowem, Bytomiem i Wrocławiem. W latach 1116 - 1122 Krzywousty
podporządkował Polsce Pomorze Gdańskie i Pomorze Zachodnie. W 1138
r. dokonał podziału państwa na dzielnice, ustanawiając zasadę senioratu,
czyli zwierzchniej władzy najstarszego z Piastów nad książętami
dzielnicowymi. Pierwszym seniorem został Władysław II, który oprócz
dziedzicznego Śląska otrzymał dzielnicę senioralną (ziemia krakowska,
część Wielkopolski z Gnieznem, część Kujaw, ziemi sieradzkiej oraz
zwierzchnictwo nad Pomorzem), młodsi bracia otrzymali: Bolesław
Kędzierzawy - Mazowsze i część Kujaw, Mieszko III Stary - Wielkopolskę.

Na początku XII w. Polskę zamieszkiwało około 1,5 mln ludzi. Największe
miasta: Gniezno, Kraków, Wrocław, Wolin liczyły przeciętnie 4-5 tysięcy.
Państwem kierował książę przy pomocy możnych, którzy też sprawowali
najwyższe urzędy: wojewody, komornika, kanclerza, cześnika i stolnika.
Podstawową jednostką terytorialno - administracyjną były grody,
zarządzane przez kasztelana; zbierano tam daniny i podatki należne
księciu, w oparciu o grody organizowano obronę państwa.

2. Zjednoczenie i odbudowa państwa polskiego w XIV wieku.

2

Zasad podziału państwa i dziedziczenia władzy przewidzianych przez
Krzywoustego nie respektowali jego synowie, którzy wygnali pierwszego
seniora Władysława II. Wkrótce podobny los spotkał Mieszka III Starego,
zmierzającego do wzmocnienia władzy centralnej. W r. 1177 możni, łamiąc
zasadę senioratu, powierzyli tron krakowski Kazimierzowi Sprawiedliwemu,
i w zamian za przywileje w r. 1180 zgodzili się na dziedziczenie tronu
krakowskiego przez synów księcia.

Decentralizacja władzy i walki pomiędzy książętami dzielnicowymi naraziły
Polskę na straty terytorialne. Na zachodzie Marchia Brandenburska
przejęła ziemię lubuską oraz tereny nad Notecią i dolną Wartą tworząc tam
tzw. Nową Marchię. Na północy Zakon krzyżacki, zawładnął ziemią
chełmińską, dobrzyńską i gniewską, a do r. 1283 opanował tereny Prusów
leżące pomiędzy dolną Wisłą a Niemnem. W r. 1308 zajął Pomorze
Gdańskie. Południe kraju dotykały najazdy tatarskie; pierwszy w r. 1241
zakończył się klęską rycerstwa polskiego w bitwie pod Legnicą; kolejne
rabunkowe wyprawy miały miejsce w r. 1259 i 1287.

Próby zjednoczenia państwa podejmowali już w początkach XIII wieku
Piastowie śląscy - Henryk Brodaty i Henryk Pobożny, władający Śląskiem,
ziemią krakowską, częścią Wielkopolski i ziemią lubuską, a następnie
wnuk tegoż ostatniego - Henryk Probus. W II połowie XIII w. najwięcej
szans na dokonanie dzieła zjednoczenia miał książę wielkopolski -
Przemysł, który w r. 1294, na mocy wcześniejszego porozumienia z
księciem pomorskim Mszczujem II, przejął Pomorze Gdańskie, i 26
czerwca 1295 został ukoronowany przez arcybiskupa Jakuba Świnkę. Po
tragicznej śmierci Przemysła, możni krakowscy (r. 1300) ofiarowali tron
polski królowi czeskiemu - Wacławowi II. Pomimo niechęci jaką Polacy
odczuwali do Przemyślidów, pod rządami Wacława zostały zjednoczone
ziemie polskie (Małopolska, Wielkopolska, ziemia sieradzka, Kujawy
brzeskie oraz Pomorze Gdańskie), wprowadzono jednolitą administrację z
obdarzonymi silną władzą wykonawczą urzędnikami królewskimi -
starostami, co przyczyniło się do ukrócenia anarchii feudalnej. W roku
1305 zmarł Wacław, a kiedy rok później zamordowany został jego syn i
następca Wacław III, wówczas po spadek po nich sięgnął książę brzesko -
kujawski - Władysław Łokietek. Dzięki pomocy swojego zięcia - Karola
Roberta - króla węgierskiego zdobył ziemię sandomierską, Małopolskę i
Pomorze Gdańskie, lecz te ostatnie wkrótce (r. 1308) zagarnęli krzyżacy.
W r. 1312 Łokietek złamał bunt biskupa Jana Muskaty i mieszczan
krakowskich sprzyjających Niemcom, w r. 1314 przyłączył Wielkopolskę.
Łokietkowi nie udało się opanować Śląska, którego książęta złożyli hołd
lenny królowi czeskiemu. Nie powiodła się też próba odzyskania Pomorza

3

Gdańskiego na drodze dyplomatycznej, gdyż krzyżacy nie uznali wyroku
sądu papieskiego w Inowrocławiu, nakazującego zwrot ziem i
odszkodowanie w wysokości 30 tysięcy grzywien. Rozstrzygnięcia nie
przyniosły też działania zbrojne, pomimo zwycięstwa polskiego pod
Płowcami (r. 1331), Krzyżacy zajęli Kujawy i ziemię dobrzyńską, a do
koalicji antypolskiej przystąpił Jan Luksemburski, roszczący, prawem
spadku po Przemyślidach pretensje do korony polskiej. Następca Łokietka
- Kazimierz Wielki najpierw uregulował sprawę roszeń czeskich, płacąc
Luksemburgom 20 tysięcy kóp groszy praskich za rezygnację z korony
polskiej. W r. 1339 wytoczył Krzyżakom proces w Warszawie, żądając
zwrotu Pomorza, ziemi chełmińskiej, michałowskiej, dobrzyńskiej i Kujaw,
ale w obronie Zakonu stanął papież. Dopiero r. 1343 w Kaliszu, w wyniku
bezpośrednich rokowań udało się Kazimierzowi odzyskać Kujawy i ziemię
dobrzyńską, zaś krzyżacy zatrzymali Pomorze, jako tzw. jałmużnę
królewską. Wojna z Czechami w latach 1345-348 nie przyniosła
odzyskania Śląska. Straty na zachodzie i północy (z wyjątkiem odzyskania
Wschowy, Santoka i Drezdenka) zrekompensowało opanowanie Rusi
Halickiej i przejęcie w lenno Mazowsza. W dobie panowania Kazimierz 2,5
razy (w porównaniu z r.1333) powiększył się obszar państwa; kraj
zamieszkiwało 1,3 miliona ludzi, założono 500 nowych wsi i 60 miast na
prawie niemieckim, zbudowano i unowocześniono 53 zamki obronne, 27
miast otoczono murami, zmodernizowano zarządzanie kopalniami ołowiu,
srebra i żup solnych, skodyfikowano prawo w statuty: wiślicki i piotrkowski;
w r. 1364 założono Akademię Krakowską z wydziałem prawa cywilnego,
karnego, medycyny i nauk wyzwolonych. W Polsce w okresie rządów
ostatnich Piastów rozpoczął się proces tworzenia monarchii stanowej, w
której szlachta, duchowieństwo, mieszczanie i chłopi posiadali odmienne
prawa i obowiązki względem państwa. Różnili się stanem majątkowym i
kulturą. Kazimierz nie doczekawszy się męskiego potomka przekazał
władzę swojemu siostrzeńcowi - królowi węgierskiemu Ludwikowi
Andegaweńskiemu. Ludwik utracił Santok, zrzekł się praw do Śląska, Litwa
zajęła Włodzimierz, zaś wspólnie opanowana Ruś została włączona do
Węgier. Król dbał jednak o rozwój handlu, otwierając dla kupców polskich
rynki węgierskie. Chcąc zapewnić córkom tron w Polsce, obniżył podatek
poradlny z 12 do 2 groszy z łana chłopskiego, zobowiązał się wynagradzać
szlachtę za wyprawy wojenne poza terenem kraju, zwolnił ją także z
obowiązku budowy grodów obronnych (przywilej koszycki, r. 1374). W
zamian za to (r.1386) szlachta przyjęła na tron polski jego córkę Jadwigę.

3. Doba jagiellońska

4

W miarę rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej Polska odczuwała brak
dostępu do Bałtyku, a zatem konieczność odzyskania Pomorza
Gdańskiego, pozostającego w rękach krzyżackich. Jej sprzymierzeńcem w
walce z Zakonem stała się Litwa, które pragnęła odeprzeć
niebezpieczeństwo krzyżackie i korzystnym sojuszem wzmocnić się wobec
Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, które rozpoczęło zbieranie ziem
ruskich. W r. 1385 w Krewie, Polska i Litwa zawarły unię. Jagiełło
zobowiązał się dokonać inkorporacji Litwy, odzyskać ziemie utracone
przez oba kraje, przyjąć chrzest w obrządku katolickim i poślubić Jadwigę
Andegaweńską. W latach 1409-1411 doszło do zbrojnej konfrontacji z
Zakonem. Maszerującemu na Malbork Władysławowi Jagielle zastąpił
drogę Wielki mistrz Ulrich von Jungingen w miejscowości Grunwald
(15.07.1410 r.). Pomimo zwycięstwa polskiego, pokój w Toruniu (r. 1411)
przyniósł niewielkie korzyści: Litwa uzyskała Żmudź, Polska ziemię
dobrzyńską; Pomorze Gdańskie pozostało w rękach Zakonu.

Odzyskanie Pomorza powiodło się dopiero młodszemu synowi Władysława
Jagiełły - Kazimierzowi Jagiellończykowi, który na mocy pokoju
toruńskiego (r.1466), kończącego wojnę trzynastoletnią (1453-1466)
przywrócił Polsce: ziemię chełmińską z Toruniem, ziemię michałowską,
Pomorze Gdańskie, północno - zachodnią część Prus, tj. Malbork z
Żuławą, Szkarpawę, jezioro Drużno, Elbląg z okręgiem tolkmickim,
zachodnią część okręgu pasłęckiego i Dzierzgoń. Chociaż biskupstwo
warmińskie i chełmińskie przeszły pod zwierzchnictwo metropolii w
Gnieźnie, to jednak kapituła warmińska, przy poparciu wielkiego mistrza
Albrechta Hohenzollerna usiłowała uniezależnić się od Polski. Albrecht
przeciwko Jagiellonom zmontował koalicję złożoną z Brandenburgii,
Rzeszy oraz Moskwy. W wojnie z Zakonem, która toczyła się w latach
1519-1521, Polska odniosła sukces, jednak z braku pieniędzy nie mogła
ostatecznie pokonać krzyżaków. Z kolei Albrecht, pozbawiony pomocy
Rzeszy, ogarniętej wojną religijną, ogłosił sekularyzację Prus, to znaczy
utworzenie świeckiego państwa i przyjęcie zwierzchnictwa polskiego,
czego wyrazem był hołd złożony Zygmuntowi Staremu w r. 1525.

Przywilej koszycki, który ograniczał inicjatywę monarchy w zakresie polityki
zagranicznej oraz fakt, że tronem polskim dysponowali możni, sprawiły, że
na początku XV w. wzrosła rola szlachty. Jagiełło chcąc zapewnić tron
swoim synom wydał przywileje (warecki - r. 1423 i jedlneński - r. 1430)
zezwalające szlachcie na usuwaniu sołtysów z gospodarstw i zakazujące
więzić szlachcica bez wyroku sądowego. Kazimierz Jagiellończyk, w
przywileju cerekwicko - nieszawskim (r. 1454) zobowiązał się nie zwoływać
pospolitego ruszenia i nie nakładać podatków bez zgody szlachty. Jan

5

Olbracht (r.1496) ograniczył wychodźstwo chłopów ze wsi, zakazał
sezonowych migracji, zapewnił szlachcie (a w r. 1504 Aleksander nadał
także duchowieństwu) ulgi celne w handlu zbożem. W ciągu XV-XVII
wieku nieustannie wzrastał wymiar pańszczyzny, czyli przymusowej,
bezpłatnej pracy chłopów na ziemi pańskiej, od 1 dnia w tygodniu z
jednego łana do 12 - 15 dniówek tygodniowo. Jednocześnie zabroniono
mieszczanom pośrednictwa w handlu zbożem, piastowania wyższych
godności państwowych i kościelnych, ograniczając wszelki możliwości
emancypacji tego stanu. Przywileje ekonomiczne umożliwiły szybki rozwój
folwarków, a zyskowny handel skłaniał szlachtę prowadzenia gospodarki
ekstensywnej. Eksport zboża z 30 tys. ton na początku XVI w. wzrósł do
rekordowych 200 tysięcy w r. 1618.

W sferze ustrojowej przyjęto zasadę, iż sejm walny będą tworzyli
pełnomocni reprezentanci szlachty z wszystkich ziem - posłowie (izba
poselska) i senatorowie, czyli dawna rada królewska. Za panowania
Aleksandra Jagiellończyka możni wymusili przywilej mielnicki (r.1501),
który oddawał im rządy w państwie. Pod naciskiem szlachty został
odwołany, a w r. 1505 uchwalono zasadę nihil novi, stanowiącą, iż nie
można niczego zmienić w dziedzinie praw i przywilejów szlacheckich bez
zgody obu izb - sejmu i senatu. Konstytucja Nihil novi wprowadzająca
równość obu izb do decydowania w sprawach polityki wewnętrznej i
zagranicznej zapoczątkowała system rządów zwany demokracją
szlachecką. Do umocnienia roli szlachty przyczynił się ruch egzekucyjny
mający na celu osłabienie możnowładztwa poprzez rewindykację
królewszczyzn, usprawnienia zarządzania państwem, kontrolę poczynań
monarchy, reformę sądownictwa, skarbowości, wojska, ograniczenie
uprawnień kościoła katolickiego oraz zacieśnienie związków z Litwą.
Decyzję o unii Polski i Litwy podjęto na sejmie w Lublinie w r. 1569,
tworząc Rzeczpospolitą Obojga Narodów, połączone osobą jednego
monarchy (wybieranego drogą elekcji), wspólnym sejmem oraz wspólnymi
prawami i przywilejami szlachty polskiej i litewskiej. Odrębne pozostały
urzędy centralne (marszałkowie, kanclerze, podskarbi, hetmani), wojsko i
skarb. Dzięki unii zwiększył się potencjał (800 tys. km

2

, 8 mln ludności, w

tym około 3, 5 mln to mieszkańcy Wielkiego Księstwa Litewskiego)
ekonomiczny i militarny obu państw, które mogły skutecznie opierać się
ekspansji sąsiadów. Z drugiej strony włączenie do Korony ziem ruskich
pociągnęło za sobą konflikty z Turcją, Tatarami oraz Moskwą, a także
wojny domowe (np. powstanie Chmielnickiego). Na Wołyniu, Podolu i
Ukrainie powstały też wielkie majątki możnowładcze, a potęga
ekonomiczna ich właścicieli wkrótce zniszczyła ustrój demokracji
szlacheckiej. Jednocześnie unia potwierdziła możliwość bezkonfliktowego

6

egzystowania różnych nacji: Polaków, Litwinów, Białorusinów, Żydów,
Ormian i Tatarów i religii: katolicyzmu, prawosławia, protestantyzmu.

W początkach XVI w. do Polski przeniknęły idee reformacji, i już w r. 1551
odebrano Kościołowi prawo sądzenia obywateli w sprawach wiary, a w r.
1562 sejm uchwalił zniesienie starościńskiej egzekucji wyroków sądów
duchownych. Za kalwinizmem, który traktowano jako program polityczny,
wspomagający ruch egzekucyjny hasłem taniego kościoła, opowiedziało
się 20 % szlachty. W sejmie 30 % posłów było protestantami, w tym ponad
połowa posłów tego wyznania wywodziła się z Małopolski. Drugą silną
grupę stanowili kalwini w Wielkopolsce. Sukcesem różnowierców była
konfederacja warszawska (r. 1573), gdzie przyjęto ustawę, gwarantującej
szlachcie wolność wyznania.

Rywalizacja obcych władców o koronę polską po śmierci ostatniego z
Jagiellonów - Zygmunta Augusta, a przede wszystkim obawa przed władcą
absolutnym, który mógłby zniweczyć osiągnięcia szlacheckiej demokracji,
sprawił, że każdy z monarchów elekcyjnych musiał przyjąć tzw. artykuły
henrykowskie (od imienia Henryka Walezego, który podpisał je jako
pierwszy). Określały one zasady ustroju, miejsce i rolę władcy w państwie.
Król musiał szanować wszystkie dotychczasowe przywileje szlachty,
przestrzegać elekcyjności tronu, zwoływać sejm co dwa lata, godzić się na
polityczną kontrolę senatorów. Artykuły pozwalały na wypowiedzenie
posłuszeństwa królowi. Ostatni krok w uprzywilejowaniu stanu
szlacheckiego uczynił Stefan Batory, powołując Trybunał Koronny i
Trybunał Litewski, w których zasiadali przedstawiciele szlachty wybrani na
sejmikach oraz przedstawiciele duchowieństwa katolickiego. Królowi
pozostało tylko prawo do sądów sejmowych.

4. Wiek XVII - stulecie wojen

Po śmierci Zygmunta Augusta, wyboru nowego monarchy dokonywano
zawsze drogą wolnej elekcji, ale dwukrotnie ofiarowano koronę członkom
tej samej dynastii: Wazom (Zygmunt III i synowie Władysław IV i Jan
Kazimierz; potomkowie Katarzyny Jagiellonki i Jana księcia Finlandii) oraz
Wettinom ( August II Mocny i syn August III).

7

Po długiej pierwszej elekcji, lecz krótkich rządach Henryka Walezego,
szlachta przywiązana do dynastii jagiellońskiej wybrała królową - Annę
Jagiellonkę, siostrę Zygmunta Augusta, a następnie zadecydowała o jej
wyborze małżonka, którym został książę Siedmiogrodu - Stefan Batory. W
wyniku zwycięskiej wojny z Rosją w latach 1579 - 1582, król zdobył Inflanty
i ziemię połocką (pokój w Jamie Zapolskim, r.1582), i przekonał się o
konieczności reformy wojskowej, czego początek uczynił, tworząc zalążek
armii zawodowej - dwutysięczną piechotę wybraniecką. Potrzeba funduszy
na cele wojenne skłoniła monarchę do posunięcia niebezpiecznego w
skutkach - zgody na przejęcie opieki nad lennem pruskim (z powodu
choroby elektora) przez brandenburską linię Hohenzollernów.

Panowanie Wazów wypełniły wojny z Rosją, Szwecją i Turcją.
Towarzyszyły im trudności wewnętrzne, spowodowane walką pomiędzy
średnią szlachtą a magnaterią o nowy kształt ustrojowy państwa, a także
królewskimi inicjatywami wzmocnienia władzy centralnej. Po
oprotestowaniu (r. 1606) przez izbę poselską królewskiego projektu
reformy skarbu i wojska, Zygmunt odrzucił projekt przepisów
wykonawczych do konfederacji warszawskiej z r.1573. Wywołało to
rokosz, czyli bunt szlachty przeciw królowi, zakończony klęską rokoszan
pod Guzowem w r. 1607. Uległość króla wobec magnaterii wciągnęła
Polskę w awanturę polityczną, tzw. Dymitriadę, czyli próbę osadzenia na
tronie rosyjskim polskiego kandydata. Wywołało to wojnę z Rosją, której
pierwszy etap zakończył się korzystnym dla Litwy rozejmem w Dywilinie (r.
1419), jako, że wróciła doń ziemia smoleńska, czernihowska i siewierska.
Nabytki te potwierdził pokój w Polanowie, w r. 1632. Rosja dążąc do
odzyskania strat, skorzystała z powstania Kozaków (1648 - 1658) jakie
zorganizował przeciwko Rzeczpospolitej Bohdan Chmielnicki. Po klęsce
polskiej pod Batohem (r. 1652) Rosja zawarła z Kozakami ugodę w
Perejasławiu (r. 1654), na mocy której przyłączono doń Ukrainę
naddnieprzańską. Wywołało to kolejny konflikt polsko - rosyjski, lecz mimo
sukcesów (Wilno, Grodno, Smoleńsk, r. 1655), Rosja przerwała ofensywę
ze względu na szwedzki najazd na Polskę. Pomimo konfliktu z Polską nie
chciała dopuścić do dalszego wzmocnienia Szwecji nad Bałtykiem. Kiedy
w r. 1660 wojnę wznowiono, hetman Jerzy Lubomirski po zwycięstwie pod
Połonką i Cudnowem odzyskał prawie całą Ukrainę. Jednak ze względu na
trudności finansowe, Rzeczpospolita w r. 1667 zmuszona była zawrzeć z
Rosją rozejm w Andruszowie, (potwierdzony pokojem K.
Grzymułtowskiego w r. 1686) godząc się na podział Ukrainy.

Przyczyną długotrwałego konfliktu pomiędzy Polską a Szwecją były
Inflanty oraz rywalizacja pomiędzy protestancką a katolicką linią Wazów,

8

datująca się od r. 1598, tj. przejęcia tronu szwedzkiego przez Karola IX
Sudermańskiego. Zygmunt III w odpowiedzi na akt detronizacji przyłączył
do Polski Estonię, a Karol IX wkroczył do polskich Inflant, lecz został
pokonany w bitwie pod Kircholmem (r. 1605). Konflikt polsko - szwedzki
odżył w czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648), w której aktywnie
uczestniczyła Szwecja, z zamiarem opanowania południowych wybrzeży
Bałtyku. Z tych powodów, Polska, choć nie oficjalnie nie brała udziału w
wojnie, stała się obiektem działań Szwedów, którzy zaatakowali Prusy
Książęce, a także Pomorze, blokując handel zbożem. Pomimo zwycięstwa
na morzu (Oliwa, r. 1627), Polakom nie udało się pokonać Szwecji na
lądzie i pod naciskiem dyplomacji francuskiej, pragnącej przyłączenia
Gustawa II Adolfa do koalicji antyhabsburskiej, zawarli ze Szwecją rozejm
w Starym Targu (r. 1629), ustępując jej porty pruskie oraz 3,5% cła z portu
w Gdańsku. Po śmierci króla szwedzkiego, rozejm przedłużono (Sztumska
Wieś, r. 1635) na 26 lat; Szwedzi wycofali się z portów pruskich i
pomorskich, otrzymując rekompensatę w Inflantach.

Na wojnie trzydziestoletniej i trudnościach polskich skorzystali
Hohenzollernowie, którzy w r. 1618 połączyli tron w Prusach i w
Brandenburgii, zaprzestali składania hołdu lennego władcom polskim
(ostatni w r. 1641), a na mocy pokoju westfalskiego otrzymali Pomorze
Zachodnie aż do Słupska. W ten sposób ujście Wisły znalazło się w
okrążeniu brandenbursko - pruskim.

Linię ekspansywną polityki bałtyckiej kontynuował kolejny król szwedzki,
Karol Gustaw. Korzystając z wojny domowej (powstanie Chmielnickiego na
Ukrainie) oraz wojny polsko - rosyjskiej, latem r. 1655 wkroczył do Polski;
w błyskawicznej kampanii, zajął Warszawę i Kraków, zmuszając króla
Jana Kazimierza do ucieczki. Część wojsk koronnych oraz hetmanów
polskich i litewskich przeszła na stronę zwycięskiego Karola Gustawa.
Szlachta liczyła, że król szwedzki zachowa dotychczasowe przywileje,
natomiast innowiercy oczekiwali tolerancyjnej polityki wyznaniowej ze
strony protestanckiego władcy. Jednak Szwedzi nie respektowali umów ze
szlachtą, niszczyli i grabili kraj, nakładając kontrybucje, rekwirując dobra
prywatne i kościelne. Spowodowało to wybuch powstania
antyszwedzkiego, którego kulminacyjnym punktem była bohaterska obrona
klasztoru w Częstochowie (listopad/grudzień 1655) i zawiązanie
konfederacji w Tyszowicach (grudzień 1655) i powrót Jana Kazimierza.
Król pragnąc szerokiego udziału chłopów w walce z najeźdźcą ślubował
(Lwów, 1656) iż poprawi ich położenie. W tej sytuacji, Karol Gustaw
zaproponował księciu siedmiogrodzkiemu, elektorowi brandenburskiemu i
atamanowi kozackiemu rozbiór Rzeczpospolitej. Jednak hetmani Stefan

9

Czarnieckiego i Jerzy Lubomirski odparli najazd księcia Rakoczego i
wyparli Szwedów z granic państwa. Elektor brandenburski został
zneutralizowany zrzeczeniem się przez Rzeczpospolitą praw do Prus
Książęcych i przyznaniem tam Hohenzollernom suwerennej władzy
(traktaty welawsko - bydgoskie, r. 1657). Wojnę polsko-szwedzką,
nazywaną w historiografii "potopem", zakończył traktat pokojowy w Oliwie
w r. 1660.

Przyczyną zadrażnień pomiędzy Polską a Turcją były księstwa
naddunajskie - Mołdawia i Wołoszczyzna, lenna tureckie, które w końcu
XVI w. stały się terenem zainteresowań magnatów ukraińskich - Potockich
i Wiśniowieckich. Wzajemne stosunki psuły także rabunkowe najazdy
Kozaków na miasta tureckie (Kaffa, Synopa, Trapezunt) oraz łupieżcze
wyprawy Tatarów, poddanych sułtana, na ziemie południowo - wschodniej
Polski. bezpośrednią przyczyną wojny polsko - tureckiej była wyprawa
lisowszczyków. W r. 1619 wyparli spod Wiednia lennika tureckiego księcia
siedmiogrodzkiego - Gabora Bethlena, który oblegał stolicę Austrii wraz z
powstańcami węgierskimi i czeskimi. Po pierwszej porażce pod Cecorą (r.
1620), Polakom udało się powstrzymać napór turecko - tatarski pod
Chocimiem (1621). Rzeczypospolita musiała jednak zrezygnować ze
swych planów politycznych nad Dunajem. Pięćdziesiąt lat później, Turcja
zaniepokojona prohabsburską polityką króla Michała Korybuta
Wiśniowieckiego, korzystając z osłabienia Rzeczypospolitej, w r. 1672
zdobyła Kamieniec Podolski, wkroczyła na Ukrainę, docierając aż do
Lwowa. Porażkę Polski potwierdził pokój w Buczaczu, oddający Turcji
Podole, Bracławszczyznę, część Kijowszczyzny oraz trybut płacony na
rzecz sułtana. Zwycięstwo hetmana Jana Sobieskiego pod Chocimiem (r.
1673) pozwoliło częściowo zrzucić upokarzające warunki traktatu
buczackiego, choć na mocy rozejmu w Żurawnie (r. 1678) Turcja
zatrzymała Podole. Sukcesy wojenne utorowały Sobieskiemu drogę do
tronu, który objął jako Jan III. W polityce zagranicznej król pragnął w
sojuszu z Francją i Szwecją wystąpić przeciwko Brandenburgii i odzyskać
wpływy w Prusach Książęcych. Jednak koncepcje te wywołały sprzeciw
szlachty, żądającej kontynuowania wojny z Turcją i odzyskania Podola i
Ukrainy. Skutkiem tego był sojusz z Austrią i odsiecz z jaką pociągnął
Sobieski pod Wiedeń, oblegany przez wojska wezyra Kara Mustafy (r.
1683). Wojny z Turcją przyniosły Sobieskiemu sławę wojenną, lecz
prawdziwe korzyści osiągnęli Habsburgowie, zajmując Węgry i
Siedmiogród. Polska odzyskała Ukrainę i Podole (pokój w Karłowicach, r.
1699)

10

Wojny z Rosją, Szwecją i Turcją, które Polska toczyła przez cały wiek XVII
doprowadziły do strat terytorialnych, ludnościowych i gospodarczych.
Kryzys dotknął w największym stopniu gospodarstwa chłopskie i mniejsze
majątki szlacheckie. Brak siły nabywczej spowodowanej zubożeniem wsi
pociągnął upadek handlu i rzemiosła w miastach. Decydującą rolę w życiu
politycznym zaczęła odgrywać magnateria. Wojny z prawosławnymi i
protestanckimi sąsiadami wywołały wzrost nietolerancji wobec rodzimych
innowierców. W r. 1658 wygnano z Polski arian, a w r. 1668 sejm zakazał
porzucanie religii katolickiej.

5. Polska w dobie upadku.

Wzrost znaczenia sąsiadów i słabość Rzeczypospolitej zaznaczyły się już
w chwili elekcji nowego władcy po śmierci Jana Sobieskiego. Poparcie
Austrii, Rosji i Prus zyskał elektor saski Fryderyk August Wettin, który w r.
1697 został królem Polski jako August II Mocny (1797 - 1733). Ambitne
plany Augusta zdobycia Mołdawii, a następnie Inflant wciągnęły
Rzeczpospolitą w długotrwałą wojnę północną, jaka w latach 1700 - 1721
toczyła się pomiędzy Szwecją a Rosją. August realizację swych zamierzeń
widział w sojuszu z Rosją, jednak pierwszy etap wojny wygrała Szwecja.
W r. 1704 August został zdetronizowany, a jego przeciwnicy powołali na
tron sojusznika Karola XII - wojewodę poznańskiego Stanisława
Leszczyńskiego. W r. 1709 Rosja pokonała Szwecję w bitwie pod Połtawą,
Stanisław Leszczyński udał się na emigrację, a do Polski wrócił August II,
który pragnąc wzmocnić swoją władzę proponował Rosji i Brandenburgii
nabytki terytorialne w Polsce w zamian za poparcie jego planów
ustanowienia monarchii absolutnej. Doprowadziło to do konfederacji
przeciwko królowi w Tarnogrodzie (r. 1715), mediacji rosyjskiej w wyniku
której nastąpiła ugoda pomiędzy królem a szlachtą na tzw. sejmie niemym
(r. 1717). Plany wzmocnienia władzy królewskiej zostały przekreślone,
uchwalono stały podatek na armię zawodową, która miała liczyć 24 tysiące
żołnierzy, ale w praktyce udało się wystawić tylko połowę.

Po śmierci Augusta, królem polskim został jego syn, August III. Stało się to
przy poparciu Rosji i Austrii, a wbrew woli sejmu, który zakazywał wyboru
cudzoziemca. W ten sposób, Stanisław Leszczyński, choć uzyskał
większość, musiał opuścić Polskę, mimo, że z pomocą przyszedł mu jego
zięć - król Francji - Ludwik XV. W okresie rządów Augusta III (1733-1763)

11

ukształtowały się stronnictwa magnackie Czartoryskich (Familia) i
Potockich, które zamierzały przeprowadzić zmiany ustrojowe w Polsce,
lecz w oparciu o obce mocarstwa. Kiedy zmarł August III, Czartoryscy
wezwali na pomoc Katarzynę II, carową Rosji. Z jej wskazania królem
został stolnik litewski - Stanisław Poniatowski (Stanisław August, 1764 -
1795). Ostatni król, chociaż uzależniony od Rosji, próbował przeprowadzić
reformy wewnętrzne i chronić kraj przed zaborczością najgroźniejszego z
sąsiadów - Prus. Próba przyznania praw politycznych innowiercom, czego
domagały się Rosja i Prusy, zakończyły się porażką króla, bowiem
szlachta katolicka, za cenę gwarancji tak zwanych praw kardynalnych
(liberum veto, wolna elekcja, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi,
wyłączne sprawowanie urzędów i posiadanie majątków ziemskich przez
szlachtę) zgodziła się na interwencję rosyjską. Kiedy jednak Rosja
przeforsowała przyznanie praw politycznych innowiercom, w Barze, w r.
1768, szlachta zawiązała konfederację, która z ruchu religijnego "w
obronie wiary i wolności" przekształciła się w ruch polityczno - wojskowy
przeciwko Rosji. Wojna domowa zachęciła Rosję, Austrię i Prusy do
rozbioru Polski. W r. 1772 Rosja zajęła ziemie pomiędzy Dźwiną, Drucią i
Dnieprem (92 tys. km2), Prusy - województwo pomorskie, malborskie,
chełmińskie, część biskupstwa warmińskiego, część Wielkopolski i Kujaw
(36 tys. km2), Austria - ziemie na południe od Wisły i Sanu, czyli część
województw: krakowskiego, sandomierskiego, ruskiego, bełskiego,
podolskiego i wołyńskiego (83 tys. km2). Pierwszy rozbiór, pomimo
uzależnienia politycznego od sąsiadów, podziałał na cześć społeczeństwa
mobilizująco. Pod przewodnictwem króla przeprowadzono reformę
edukacji, zniesiono ograniczenia utrudniające handel (prywatne cła
wewnętrzne), uruchomiono w Warszawie mennicę państwową,
ujednolicono system miar i wag, zakładano manufaktury państwowe.

Korzystając z odnowionego antagonizmu austriacko - pruskiego o Śląsk
oraz szykującej się wojny rosyjsko - tureckiej, do której przystąpiły także
Austria i Szwecja, Stanisław August zwołał sejm, zwany od czasu
obradowania Czteroletnim (1788 - 1792). Sejm ustanowił liczbę wojska na
100 tysięcy, które miało być utrzymywane z podatków szlacheckich (10 %
dochodów), i kościelnych (20 %). W dniu 3 maja 1791 r. przyjęto przez
aklamację większości obecnych na sesji posłów - konstytucję, która
zniosła wolną elekcję, ustanawiając dziedziczność tronu (w bocznej linii
elektorów saskich), liberum veto, konfederacje i rokosze. Władzę
ustawodawczą sprawował sejm, wykonawczą - Straż Praw: król i
ministrowie odpowiedzialni przed sejmem. Mieszczanie miast królewskich
otrzymali wolność osobistą, prawo sprawowania urzędów i uzyskiwania
stopni oficerskich, delegowania do sejmu swoich plenipotentów,
reprezentujących interesy miast. Przeciwko konstytucji i w obronie

12

wolności szlacheckich magnaci zawiązali w Targowicy konfederację i
wezwali na pomoc Rosję. Od tamtej pory, Targowica w języku polskim jest
synonimem zdrady. Wojna w obronie konstytucji 3 maja trwała ponad rok i
pomimo sukcesów polskich pod Zieleńcami i Dubienką zakończyła się
wraz z przystąpieniem króla do konfederatów targowickich. Rosji i Prusom
dało to pretekst do dokonania drugiego rozbioru Polski. W r. 1793 Rosja
zajęła Ukrainę, Podole i cześć Wołynia (250 tys. km2), Prusy -
Wielkopolskę, Kujawy część Mazowsza oraz Toruń i Gdańsk (58 tys.
km2).

Ostatnim aktem ratowania niepodległości było powstanie, którego
początek ogłosił w Krakowie, 24 marca 1794 r. - Tadeusz Kościuszko.
Pomimo skromnych sił (4 tysiące żołnierzy), powstańcom udało się
odnieść pierwsze zwycięstwo już 4 kwietnia 1794 r. w bitwie pod
Racławicami. Sukces Kościuszki przyczynił się do aktywizacji
patriotycznych sił w Warszawie, garnizon rosyjski został pokonany, a na
czele insurekcji w stolicy stanął szewc Jan Kiliński. Powstanie przeciwko
Rosjanom wybuchło także na Litwie. Wkrótce jednak Rosja i Prusy
zmobilizowały przeciw powstańcom znaczne siły i w czerwcu 1794 r.
zadały im klęskę pod Szczekocinami i Chełmem. Sytuację chwilowo
poprawił wybuch powstania w Wielkopolsce, a zwycięstwo Jana Henryka
Dąbrowskiego pod Bydgoszczą i jego marsz na Pomorze zmusiły króla
pruskiego do odstąpienia od oblężenia Warszawy. Jednak, kiedy Tadeusz
Kościuszko poniósł klęskę pod Maciejowicami (10 X 1794) i ciężko ranny
dostał się do niewoli rosyjskiej, upadła wola walki. Dnia 4 listopada 1794 r.
została zdobyta Warszawa. Na początku r. 1795 nastąpił trzeci rozbiór
Polski; Rosja zajęła pozostałe ziemie litewsko - ruskie, Austria resztę
województw małopolskich z Krakowem, cześć Podlasia i Mazowsza, Prusy
pozostałą część Podlasia i Mazowsza z Warszawą oraz cześć Małopolski.
W listopadzie 1795 r. Stanisław August abdykował. Państwo polskie
przestało istnieć.

6. Pod obcym zaborem

Utrata niepodległości była katastrofą, jednak nie załamała Polaków i nie
pozbawiła ich woli walki. Swoje nadzieje wiązali z nowym konfliktem, jaki
toczył się pomiędzy rewolucyjną Francją a Austrią i Prusami. Licząc na
pomoc Francji, Jan Henryk Dąbrowski, zwrócił się do gen. Napoleona

13

Bonaparte prowadzącego we Włoszech wojnę z Austrią, o zgodę na
utworzenie polskich oddziałów. W styczniu 1797 r. powstały Legiony
Polskie, które początkowo walczyły u boku Napoleona, a po zawarciu
przez Francję pokoju z Austrią (Campo Formio, r. 1797) pozostały we
Włoszech jako korpus posiłkowy Republiki Cysalpińskiej, zaś po kolejnych
układach z Austrią (Lunéville, r. 1801) faktycznie przestały istnieć. Część
legionistów odeszła z gen. K. Kniaziewiczem, a z resztek utworzono trzy
półbrygady; dwie pozostały w służbie Królestwa Etrurii, trzecią wcieloną do
armii francuskiej i w r. 1801 wysłano na San Domingo (Haiti), do tłumienia
powstań miejscowej ludności.

Pomimo gorzkich doświadczeń, Polacy wiązali nadzieje na niepodległość z
Napoleonem, zwłaszcza, kiedy w r. 1806 pokonał Prusy, wkroczył na
ziemie polskie i wyzwolił Warszawę. Kompromisowy pokój Francji z Rosją
w Tylży (r. 1807) powołał namiastkę państwa polskiego - Księstwo
Warszawskie (104 tys. km; 2,6 mln ludności), złożone z ziem II i III zaboru
pruskiego. Na mocy konstytucji napoleońskiej (22. 07.1807) Księstwo
zostało połączone unią personalną z Saksonią; szlachta zachowała
uprzywilejowane stanowisko w państwie. W r. 1808 Kodeks Napoleona
zrównał wszystkich obywateli wobec prawa, znosząc tym samym
poddaństwo chłopów i ich przypisanie do ziemi, którą jednak uznał za
własność panów. Prawa polityczne uzależniał od posiadanego majątku, co
było szansą dla rodzącej się burżuazji i inteligencji. W r. 1809, po
zwycięskiej kampanii przeciwko Austrii i zwycięstwie księcia Józefa
Poniatowskiego pod Raszynem, obszar Księstwa został powiększony o
ziemie zaboru austriackiego. W r. 1812, na potrzeby wojny Napoleona z
Rosją, Księstwo wystawiło 80 tysięczną armię. Została rozbita i
zdziesiątkowana w kampanii rosyjskiej, a ziemie polskie ponownie zajęte
podczas pościgu Rosjan za Napoleonem. Mimo to Polacy pozostali wierni
cesarzowi Francuzów. W bitwie pod Lipskiem, dowodząc siłami polskimi
zginął książę Józef Poniatowski.

Kongres wiedeński, na którym porządkowano Europę po klęsce Napoleona
(r. 1815) dokonał nowego podziału ziem polskich: Prusy otrzymały
Pomorze Gdańskie z Warmią, oraz departament bydgoski i poznański czyli
tzw. Wielkie księstwo Poznańskie oraz Górny Śląsk (9% obszaru dawnej
Rzeczypospolitej); Austria - Galicję i Śląsk Cieszyński i okręg tarnopolski
(11%); Rosja odzyskała ziemie zabrane w trzech rozbiorach oraz okręg
białostocki, a także część Mazowsza z Warszawą (80%). Na mocy
konstytucji nadanej przez cara Aleksandra I, zabór rosyjski nosił nazwę
Królestwa Polskiego, był połączony unią personalna z Rosją; każdy car był
jednocześnie królem polskim. Królestwo posiadało osobny dwuizbowy

14

parlament, rząd, skarb, wojsko (dowodzone przez księcia Konstantego,
brata cara), polskie szkolnictwo, podstawowe wolności obywatelskie i
urzędowy język polski. Ponieważ car nie respektował konstytucji, a
namiestnik - gen. Józef Zajączek wykonywał wolę wielkiego księcia
Konstantego i szefa tajnej policji - Nowosilcowa, najpierw stłumiono
opozycję legalną w sejmie, a następnie aresztowano członków tajnego
związku Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego,
domagających się zjednoczenia wszystkich ziem polskich i przestrzegania
konstytucji. Jeszcze w trakcie procesu przywódców Towarzystwa, w
grudniu 1828, w warszawskiej Szkole Podchorążych powstał
zakonspirowany związek niższych rangą wojskowych oraz młodej
inteligencji, którym kierował podporucznik Piotr Wysocki. Gdy we Francji i
w Belgii wybuchła rewolucja - podjęto decyzję o powstaniu. Wybuch
nastąpił w nocy z 29 na 30 listopada 1830 r.; Po zdobyciu Arsenału,
garstka spiskowców uderzyła na Belweder, siedzibę Konstantego, któremu
jednak udało się zbiec. Wkrótce garnizon rosyjski opuścił Warszawę, a 5
grudnia 1830 r. dyktatorem powstania mianowano gen. Józefa
Chłopickiego. Zarówno Chłopicki jak polskie władze Królestwa za cenę
niewielkich ustępstw (przestrzeganie konstytucji, zakaz stacjonowania
wojsk rosyjskich w Królestwie, przyłączenie Litwy, Wołynia i Podola) byli
gotowi pogodzić się carem. Nieustępliwa postawa cara Mikołaja I
spotęgowała nastroje patriotyczne, 25 stycznia 1830 r. sejm ogłosił
detronizację Romanowych w Królestwie Polskim. Oznaczało to wojnę z
Rosją, która, pomimo dwukrotnej przewagi przeciwnika trwała aż do
września 1831 r. Klęska powstania ściągnęła na jego uczestników
represje, zmuszając do emigracji około 9 tysięcy ludzi. Car zawiesił
konstytucję, zlikwidował sejm, rząd i wojsko Królestwa, wprowadzając stan
wyjątkowy i 100 tysięczną armię rosyjską.

Tragedia powstania listopadowego nie zniechęciła Polaków do walki o
niepodległość ojczyzny. Plany powstania, z szerokim udziałem chłopów
dojrzewały teraz nie tylko w kraju, ale też i na emigracji we Francji,
zwłaszcza wśród członków Towarzystwa Demokratycznego Polskiego.
Jednak próba wywołania powstania w Krakowie w r. 1846 nie powiodła się,
a chłopi, zamiast przeciwko zaborcy zwrócili się przeciwko polskiej
szlachcie.

W drugiej połowie XIX wieku, klęska Rosji w wojnie krymskiej i tzw. odwilż
posewastopolska, przyniosły pewne ograniczone swobody w życiu
Królestwa Polskiego: ogłoszono amnestię, złagodzono cenzurę, zezwolono
na zakładanie szkół wyższych oraz organizacji środowiskowych. Na
początku lat sześćdziesiątych ukształtowały się dwa obozy polityczne:

15

"Białych" - skupiających bogatą szlachtę i burżuazję i "Czerwonych" -
drobną szlachtę, inteligencję, młodzież studencką. Biali pragnęli
zwiększenia autonomii Królestwa, drogą układów z carem, Czerwoni -
niepodległości wywalczonej z bronią w ręku. W styczniu 1863 r. wybuchło
najdłuższe i najtragiczniejsze polskie powstanie narodowe, w którym 20
tysięcy powstańców poległo w walce, 2 tysiące stracono, 10 tysięcy
zesłano do kopalń na Uralu, a 40 tysięcy na Syberię. Car, aby odciągnąć
chłopów od udziału w powstaniu przeprowadził uwłaszczenie chłopów,
nadając im na własność użytkowaną ziemię w zamian za wieczysty
podatek gruntowy. Uwłaszczenie przyczyniło do się do zmiany stosunków
społecznych: chłopi nie posiadający środków na zakup ziemi, przenosili się
do miasta, zasilając szeregi robotników przemysłowych.

Po klęsce powstania Polacy szukali nowych dróg działania i odnaleźli je w
ideach pozytywizmu - pracy u podstaw (oświata na wsi, prawa dla kobiet)
oraz pracy organicznej: dążenie wszystkich klas do rozwoju
cywilizacyjnego kraju, podnoszenia dobrobytu społecznego, unikanie
konfliktów.

Brak własnej państwowości, brak ustawodawstwa socjalnego w warunkach
gwałtownego rozwoju gospodarki kapitalistycznej, zapóźnienia
cywilizacyjne, a także powolne, ale niebezpieczne "zrastanie się" zaborów
z zaborcą - skupiły Polaków wokół idei socjalizmu, oraz ruchu narodowego
i ludowego. Pierwszą partią o charakterze socjalistycznym był Proletariat,
założony w 1882 r. przez Ludwika Waryńskiego. W przyszłej Polsce -
postulował Waryński - zapanuje ustrój oparty na równości i wspólnej
własności środków produkcji; w chwili bieżącej zadaniem robotników jest
walka o ustawodawstwo socjalne i swobody demokratyczne. Aresztowania
rozbiły Proletariat, lecz jego program przejął wkrótce II Proletariat i
Związek Robotników Polskich. Rozbicie ruchu socjalistycznego oraz
pominięcie sprawy niepodległości w programach pierwszych partii sprawiło
iż w r. 1892, w Paryżu na zjeździe socjalistów polskich, postanowiono
powołać jednolitą partię - Polską Partię Socjalistyczną, łączącą cele
socjalne i niepodległościowe. Najwybitniejszym działaczem PPS w kraju
został Józef Piłsudski. Wkrótce, z powodu zagrożenia programu
społecznego hasłami ogólnonarodowymi, od PPS odeszła cześć działaczy
z Julianem. Marchlewskim i Różą Luksemburg, którzy utworzyli
Socjaldemokrację Królestwa Polskiego (1893). SDKP (od r. 1900, po
przyłączeniu działaczy litewskich - SDKPiL) w r. 1918 połączyła się z
radykalnym skrzydłem PPS - Lewicą, tworząc Komunistyczną Partię
Robotniczej Polski.

16

Przeciwstawiać się germanizacji i rusyfikacji i szerzyć oświatę w języku
polskim, zwłaszcza na wsi, pragnęła młodzież skupiona w Związku
Młodzieży Polskiej założonym przez Zygmunta Balickiego w r. 1887. Na
bazie tej organizacji, w r. 1893, Roman Dmowski stworzył w Warszawie
Ligę Narodową, cztery lata później przekształconą w Stronnictwo
Narodowo - Demokratyczne (endecja). Narodowcy postulowali hasła pracy
organicznej, która wzmocni naród; pogłębianie świadomości i jedności
narodowej. W konsekwencji prowadziło do odkładania walki o
niepodległość i ugody z zaborcą.

Autonomia, jaką cieszyła się Galicja pozwoliła na rozwój ruchu ludowego,
którego działacze uczyli chłopów nowych form gospodarowania a także
walki o prawa obywatelskie i polityczne. Pierwsza partia chłopska -
Stronnictwo Ludowe powstała w r. 1895, (od 1903 - Polskie Stronnictwo
Ludowe), w r. 1913 podzieliło się PSL-Piast i PSL-Lewicę. W zaborze
rosyjskim ruch ludowy (PSL-Wyzwolenie) mocno akcentował konieczność
walki o niepodległość.

Istotne zmiany w działalności i programach partii nastąpiły po rewolucji lat
1905 - 1907, która w Królestwie Polskim miała charakter ruchu narodowo -
społecznego. Przyczyną rozłamów i rozbieżności była sprawa
niepodległości Polski. Najwyraźniej nastąpiło to w PPS, która jako PPS -
Frakcja Rewolucyjna (od r. 1906), kierowana przez J. Piłsudskiego, stała
się ruchem niepodległościowym i przeniosła swoją działalność do Galicji.
Dalsze zmiany w programach i taktyce partii spowodował konflikt
pomiędzy zaborcami i wybuch I wojny światowej.

7. Sprawa polska w czasie I wojny światowej

Z wojną, która postawiła przeciwko sobie państwa Trójprzymierza (Austro -
Węgry, Niemcy i Włochy) oraz Trójporozumienia (Anglia, Francja i Rosja)
Polacy wiązali wielkie nadzieje na niepodległość. Stali jednak przed
dylematem: Które z państw ma największą szansę na zwycięstwo? Który z
zaborców będzie w stanie zjednoczyć ziemie polskie? Endecja postawiła
na Rosję, twierdząc, że największym zagrożeniem dla Polski są Niemcy;
kulturę słowiańską w tej sytuacji może skutecznie chronić tylko car, który
zjednoczonym ziemiom polskim nada szeroką autonomię. Walkę
przeciwko Rosji u boku Austro-Węgier postulowały PPS i PSL. J. Piłsudski

17

tworząc w r. 1908 Związek Walki Czynnej, zakładał, że przy pomocy
Austrii wywoła powstanie w Królestwie Polskim, które będzie centrum
odrodzonego państwa. Rosja, Austro-Węgry i Niemcy traktowały sprawę
polską instrumentalnie, ograniczając się, w początkach wojny do mglistych
obietnic "wyzwolenia" i "zjednoczenia" ziem polskich, zaś Anglia i Francja
traktowały ją jako wewnętrzną sprawę swojego sojusznika - cara
rosyjskiego. Czas pozyskania Polaków nastąpił dopiero w r. 1916, kiedy
Niemcy doznali porażki na froncie wschodnim i w r. 1917, po wybuchu
rewolucji lutowej w Rosji. Pomimo rozterek i dezorientacji Polacy z bronią
w ręku pragnęli walczyć o niepodległość. W połowie sierpnia 1914 r.
powstały Legiony Polskie. Ich zalążkiem była stworzona przez J.
Piłsudskiego Kompania kadrowa, która od 6. 08. 1914 r. prowadziła walkę
w Królestwie Polskim. Legiony, liczące około 15 tysięcy żołnierzy, składały
się trzech brygad - dowodzonych przez J. Piłsudskiego, płk. J. Hallera i
płk. S. Szeptyckiego. Zostały rozwiązane w r. 1917, po tym jak J. Piłsudski
wycofał się ze współpracy z państwami centralnymi. Na terenie Królestwa
Polskiego, w r. 1914 J. Piłsudski założył Polską Organizację Wojskową,
która do r. 1915 walczyła przeciwko Rosji, a po kryzysie przysięgowym
wystąpiła przeciwko Austrii i Niemcom. Pierwszym komendantem POW był
T. Żuliński; pod konie wojny funkcję objął płk. E. Rydz - Śmigły. Po stronie
Rosji walczyli (maj - lipiec r. 1915) Polacy w tzw. Legionie Puławskim,
utworzonym z inicjatywy płk. W. Gorczyńskiego; w r. 1916 przekształcono
go w Polską Brygadę Strzelecką. Po rewolucji lutowej i upadku caratu, za
zgodą Rządu Tymczasowego w Rosji powstało wojsko złożone z Polaków
walczących w armii rosyjskiej, w liczbie trzech korpusów i 24 tysięcy
żołnierzy. Najtragiczniejszy był los II Korpusu rozbitego przez Niemców w
krwawej bitwie pod Kaniowem, w maju 1918 r. W połowie r. 1917,
prezydent Francji zezwolił na tworzenie armii złożonej z polskich
emigrantów mieszkających we Francji, USA, Kanadzie oraz polskich
jeńców, byłych żołnierzy państwa centralnych. Dowódcą armii został J.
Haller.

Klęska Niemiec i Austro-Węgier, zwycięstwo rewolucji i wycofanie się Rosji
z wojny, polski wysiłek militarny, zabiegi dyplomatyczne na arenie
międzynarodowej oraz działalność polskich ośrodków władzy sprawiły,
jeszcze przed formalnym podpisaniem pokoju w Wersalu, po 123 latach
niewoli odrodziło się państwo polskie.

8. Polska odrodzona 1918 - 1939

18

Dnia 11 listopada 1918 r. do Warszawy przybył J. Piłsudski, przejął władzę
cywilną i wojskową, powołał pierwszy rząd, któremu podporządkowały się
ośrodki władzy w Krakowie, Lublinie, Poznaniu i Cieszynie. Równolegle z
procesem odbudowywania administracji i unifikacji państwa trwała walka o
przywrócenie polskiego stanu posiadania. Na południu, pomimo
wcześniejszej umowy (5.11.1918), Czesi zaatakowali Śląsk Cieszyński,
wyparli Polaków z Zaolzia, a międzynarodowa konferencja w Spa (lipiec
1920 r.), przyznała Czechosłowacji sporne terytorium wraz z 100 tysięczną
mniejszością polską. Na południowym wschodzie, granicę pomiędzy
Polską a ówczesną Ukraińską Republiką Ludową ustalono na rzekach
Zbrucz i Horyń. Granica wschodnia została ustalona po wojnie polsko -
radzieckiej, a kończący spór traktat ryski (18. 03. 1918) nakreślił jej
przebieg na linii Dzisna - Dokszyce - Słucz - Ostróg - Zbrucz. Polska
uznała państwo litewskie w lipcu 1920 r., a w październiku tegoż roku, gen.
L. Żeligowski zajął Wileńszczyznę, którą przyłączono do Polski. O kształcie
polskiej granicy północnej zadecydował traktat wersalski przyznając Polsce
121 km dostępu do morza poprzez Pomorze Wschodnie; Gdańsk otrzymał
status wolnego miasta; w wyniku plebiscytów - Warmia, Mazury i Powiśle
pozostały przy Prusach Wschodnich. Na zachodzie: Wielkopolskę
przywróciło Polsce powstanie wielkopolskie (grudzień 1918 - styczeń
1919); Na Górnym Śląsku Polacy nie uznali wyników plebiscytów, chwycili
za broń i po trzech powstaniach wywalczyli sześć powiatów górnośląskich.

Jeszcze przed ostatecznym ustaleniem granic państwa, w marcu 1921 r.
sejm ustalił konstytucję, w myśl której Polska ukształtowała się jako
republika burżuazyjno - demokratyczna; władzę ustawodawczą sprawował
dwuizbowy sejm (555 osób), władzę wykonawczą - rząd i prezydent,
władzę sądowniczą - niezawisłe sądy, obywatele otrzymali prawo
wyborcze równe, tajne, powszechne, bezpośrednie i proporcjonalne, oraz
gwarancję podstawowych swobód obywatelskich. Proces unifikacji i
odbudowy zjednoczonego państwa był niezwykle trudny, ze względu na
zniszczenia wojenne, konieczność pokonywania odmienności politycznych
i gospodarczych, jakimi obciążone były poszczególne zabory. Od samego
początku toczyła się ostra walka polityczna w parlamencie pomiędzy
tworzącymi go ugrupowaniami, utrudniając skuteczne działanie.
Antagonizmy polityczne, podsycane przez narodowców, doprowadziły do
zabójstwa w 1922 r. pierwszego prezydenta Rzeczpospolitej Gabriela
Narutowicza. Trudnościom gospodarczym przeciwstawił się w 1923 r.
premier W. Grabski. Wprowadził reformę monetarną, powołał Bank Polski i
rozpoczął prace nad budową portu w Gdyni, dzięki czemu polski handel
zagraniczny został uniezależniony od opanowanego przez Niemców
Gdańska. W r. 1925 przeprowadzono kolejną reformę uwłaszczeniową
zakładającą dobrowolną parcelację majątków powyżej 180 ha, na kresach

19

powyżej 300 ha, a w majątkach uprzemysłowionych powyżej 700 ha przy
pełnym odszkodowaniu dla właścicieli. W wyniku reformy własność
chłopska powiększyła się o 13 %, co jednak nie spełniało oczekiwań
społecznych. Młodemu państwu polskiemu nie sprzyjała też sytuacja
międzynarodowa: w r. 1925 (Locarno) Francja, za cenę gwarancji własnej
granicy wschodniej, pozostawiła otwartą sprawę rewizji polskiej granicy
zachodniej. W tym samym czasie rozpoczęła się polsko-niemiecka wojna
celna i spór o pocztę z niemieckim władzami Wolnego Miasta Gdańska.
Trudnościom politycznym spowodowanym wadliwie funkcjonującym
system demokracji parlamentarnej, postanowił przeciwdziałać J. Piłsudski
dokonując w maju 1926 r. zamachu stanu i wprowadzając tzw. rządy
sanacji czyli uzdrowienia państwa. Pierwszym posunięciem były tzw.
nowele sierpniowe, które zwiększały zakres władzy prezydenta i
utworzenie w 1928 r. Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, a w
1937 Obozu Zjednoczenia Narodowego - rodzaju forum politycznych
wspierających rządy sanacji. W 1935 r. wprowadzono nową konstytucję,
która dawała szerokie uprawnienia prezydentowi, wybieranemu w
powszechnych wyborach na 7 lat. Prezydent mianował rząd, zwoływał i
rozwiązywał sejm, dysponował prawem veta wobec ustaw sejmowych,
zachował prawo wydawania dekretów z mocą ustawy, mianował
najwyższych urzędników: prezesa NIK, prezesa Sądu Najwyższego oraz
Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych; prezydent nie ponosił
odpowiedzialności konstytucyjnej.

Pierwsze lata stabilizacji gospodarczej w odrodzonym państwie zniweczył
światowy kryzys gospodarczy, który w Polsce zaczął się od spadku cen na
produkty rolne, co wywołało bezrobocie, ograniczenie płac, brak popytu na
towary, spadek produkcji przemysłowej do 60%, zahamowanie inwestycji i
odpływ kapitałów zagranicznych. Państwo przeciwdziałało kryzysowi
poprzez stosowanie dumpingu na rynku międzynarodowym i windowaniu
cen w kraju, co pozwalało utrzymać dodatni bilans handlowy; organizowało
roboty publiczne, przejmowało zakłady o szczególnym znaczeniu dla
gospodarki. W 1937 r., w widłach Wisły i Sanu rozpoczęto budowę
Centralnego Okręgu Przemysłowego - kompleksu przemysłowego,
istotnego dla obronności kraju.

Pomimo prób ułożenia stosunków z sąsiadami (pakt o nieagresji z ZSRR w
r. 1932 i z Niemcami w 1934) w stosunkach międzynarodowych wystąpiły
objawy kryzysu wywołane ekspansywną polityką hitlerowskich Niemiec. Po
zaborze Czechosłowacji we wrześniu 1938 r. Niemcy przystąpiły do
ofensywy dyplomatycznej przeciwko Polsce, żądając oddania Gdańska i
zgody na budowę eksterytorialnej autostrady łączącej Niemcy z Prusami

20

wschodnimi. Polska odrzuciła propozycje niemieckie, a Wielka Brytania i
Francja udzieliły nam gwarancji na wypadek wojny. Dnia 1 września 1939,
o godzinie 4.45 niemiecki pancernik Schleswig - Holstein rozpoczął ostrzał
Westerplatte. Był to początek II wojny światowej.

9. Polska podczas II wojny światowej

Wraz z atakiem na Westerplatte na Polskę ruszyło 1,8 mln żołnierzy
niemieckich i 1640 samolotów, którym mogliśmy przeciwstawić milion
żołnierzy i 400 samolotów. Polski plan obronny przewidywał możliwie
długą obronę na zachodnich granicach i oczekiwanie na pomoc
sojuszników zachodnich. Anglia i Francja wypowiedziały wojnę Niemcom 3
09.1939 r., lecz nie rozpoczęły działań. Podczas 35 dniowej wojny
obronnej Polska stawiała czoło nie tylko Niemcom, lecz także i ZSRR,
który na mocy wcześniejszego porozumienia Ribbentrop - Mołotow, 17. 09.
1939 r. zaatakował polską granicę wschodnią. W tym samym dniu,
Naczelny Wódz, prezydent i rząd opuścili kraj, udając się na emigrację.
Ostatnią bitwę kampanii wrześniowej (2-5.X.1939) stoczyła pod Kockiem
Samodzielna Grupa Operacyjna "Polesie" gen. F. Kleeberga. W wyniku
przegranej wojny Polska znalazła się pod okupacją niemiecką i radziecką.
Niemcy zajęli 48% terytorium państwa polskiego i około 20 mln ludności,
ZSRR - 50% i 14, 3 mln ludzi. Niemcy włączyli do Rzeszy województwo
pomorskie, poznańskie, część łódzkiego, krakowskiego, część Mazowsza i
Kielecczyzny, Zaolzie i Suwalszczyznę, a z pozostałych ziem utworzyli
Generalną Gubernię. Na wschodzie, ziemie zagarnięte Rzeczpospolitej
przyłączono do Białoruskiej i Ukraińskiej Republiki Ludowej. Na ziemiach
okupowanych, wobec ludności polskiej Niemcy stosowali: pracę
przymusową, masowy wywóz na roboty w Niemczech, konfiskatę majątku
narodowego, akcje wysiedleńcze Polaków z terenów przeznaczonych na
niemiecką kolonizację, likwidacja inteligencji polskiej, wojskowych,
masowe egzekucje i pacyfikacje. W obozach pracy (np. Dachau,
Oświęcim) prowadzono eksterminację ludności z krajów okupowanych
przez Niemcy. Zginęło tam 1,5 mln ludzi. Politykę niszczenia, ziemiaństwa,
inteligencji i kadry wojskowej prowadzili też Rosjanie, mordując 20 tysięcy
jeńców wojennych w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku. Po
wprowadzeniu przymusowego obywatelstwa radzieckiego, Polacy byli
wcielani do Armii Czerwonej.

21

Po klęsce wrześniowej Polacy walczyli w obronie Francji: w Lotaryngii, na
lini Maginota walczyła I Dywizja Grenadierów, (gen. B. Duch), w Alzacji 2
Dywizja Strzelców Pieszych (gen. B. Prugar - Ketling), w Szampanii - 10
Brygada Kawalerii Pancernej (gen. S. Maczek), Samodzielna Brygada
Strzelców Podhalańskich (gen. Z. Bohusz- Szyszko) w Norwegii, pod
Narvikiem. W Bitwie o Anglię, od sierpnia do października 1940, dywizjony
302 i 303 zestrzeliły 273 samoloty niemieckie. Na Atlantyku osłaniając
konwoje i tropiąc niemieckie okręty walczyły polskie niszczyciele: Burza,
Grom, Błyskawica, Piorun, Orkan, Garland oraz okręt podwodny Orzeł; na
Morzu Śródziemnym - Sokół i Dzik. W Afryce, działająca od 1940 r
Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich (gen. S. Kopański), brała
udział w obronie twierdzy Tobruk w Libii (r.1941).

Także w kraju, pomimo okupacji i represji Polacy prowadzili działalność
konspiracyjną tworząc podziemne wojsko - Armię Krajową i Bataliony
Chłopskie, formalnie podlegające poskiemu rządowi na emigracji w
Londynie. Szeregi AK w 1943 r. liczyły około 300 tysięcy żołnierzy. W
latach 1942 - 1944 AK przeprowadziła działalność sabotażową i
dywersyjną, między innymi: 300 zbrojnych akcji w obronie ludności polskiej
na Zamojszczyźnie; w akcji pod Arsenałem w Warszawie Akowcy odbili 20
więźniów przetrzymywanych przez Gestapo, dokonali udanego zamachu
na szefa SS - F. Kutscherę. Po agresji niemieckiej na ZSRR, w 1942 r.
stworzono tam armię polską, lecz nieporozumienia z Rosjanami, sprawiły
iż gen. W. Anders ewakuował ją (67 tys. żołnierzy i 47 tys. cywilów) do
Iranu. Armia ta dała początek II Korpusowi, który dowodzony przez
Andersa walczył w ramach 8 armii brytyjskiej. W maju 1944 r. Polacy,
otworzyli aliantom drogę do Rzymu, zdobywając Monte Cassino, następnie
Anconę i Bolonię. W inwazji na Normandię (r.1944) brała udział 1 Dywizja
Pancerna gen. S. Maczka, walcząc pod Falaise, zdobywając Bredę w
Holandii; swój szlak bojowy zakończyła w Wilhelmshaven w Niemczech, I
Brygada Spadochronowa uczestniczyła w największej operacji powietrzno
desantowej pod Arnhem we wrześniu 1944 r.

Po zerwaniu stosunków pomiędzy ZSRR a rządem polskim rządem
emigracyjnym, komuniści polscy uzyskali zgodę J. Stalina, (maj 1943 r.) na
organizację w Sielcach nad Oką, Dywizji im. T. Kościuszki, (gen. Z.
Berling), rozbitej w październiku 1943 r. w bitwie pod Lenino. Dalsze
działania na froncie wschodnim kontynuowała 1 Armia Ludowego Wojska
Polskiego (gen. Z. Berling), tocząc latem 1944 r. ciężkie walki nad Wisłą
(przyczółek warecko - magnuszewski), następnie wyzwalając ziemie
polskie, kończąc swój szlak bojowy w Berlinie.

22

Klęska Niemiec i przejęcie przez ZSRR inicjatywy strategicznej na froncie
wschodnim (r. 1943), powstanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia
Narodowego - rządu, złożonego z komunistów polskich popieranych przez
Rosjan, a także zbliżanie się Armii Czerwonej i Ludowego Wojska
Polskiego do granic państwa przyśpieszyły wybuch powstania w
Warszawie (sierpień 1944 r.). Jego celem było wyzwolenie stolicy z rak
niemieckich i wystąpienie w roli gospodarzy wobec zbliżających się
Rosjan. Podczas 63 dni bohaterskiej, lecz nierównej walki, przy obojętnej
postawie aliantów, zginęło 20 tys. żołnierzy AK, 180 tysięcy ludności
cywilnej i 2,6 tys. żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego gen. Berlinga,
którzy przyszli powstańcom z pomocą.

Upadek powstania, ofensywa Rosjan, którzy w styczniu 1945 r. wyzwolili
Warszawę i szybkim marszem posuwali się na północ i północny zachód,
sprawiły, że uczestnicy konferencji jałtańskiej (luty 1945 r.) zgodzili się na
powołanie koalicyjnego rządu złożonego z komunistów popieranych przez
ZSRR i członków rządu londyńskiego, przeprowadzenie wolnych wyborów.
Polska granica wschodnia miała przebiegać na linii Curzona (rzeka Bug);
Polsce przyznano Prusy wschodnie, Górny i Dolny Śląsk. Decyzje te
potwierdziła konferencja w Poczdamie (lipiec- sierpień 1945 r.). W wyniku
II wojny Polska straciła 6 mln obywateli; w 1946 r. liczyła mniej niż 24 mln
ludzi; zmiany graniczne spowodowały stratę 76 tys. km2 powierzchni (20%
stanu przedwojennego); stan obecny - 312, 7 tys. km2.

10. Polska

współczesna

Na mocy porozumień w Moskwie, 21. 06. 1945 r. został powołany
Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, z premierem E. Osóbką
Morawskim i wicepremierami: S. Mikołajczykiem i W. Gomułką. W sierpniu
1945 r. Zachód cofnął uznanie dla rządu RP na emigracji, likwidacji uległy
też polskie siły zbrojne na Zachodzie. W życiu politycznym przewodnią rolę
sprawowała Polska Partia Robotnicza i uzależnione od niej (tzw.
koncesjonowane) Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Ludowe,
Stronnictwo Demokratyczne, Stronnictwo Pracy i niezależne Stronnictwo
Pracy K. Popiela i Polskie Stronnictwo Ludowe S. Mikołajczyka. W
czerwcu 1946, chcąc odwlec wybory, rząd przeprowadził sondaż poglądów
społecznych (referendum) żądając odpowiedzi na trzy pytania "Czy jesteś
za zniesieniem senatu?", "Czy jesteś za przeprowadzanymi reformami

23

społeczno - gospodarczymi?", "Czy jesteś za utrwaleniem granicy
zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej?" Wyniki wyborów zostały
sfałszowane , prawdopodobnie ponad 80 % głosów "nie" padło na
pierwsze pytanie. W styczniu 1947 odbyły się wybory do Sejmu
Ustawodawczego, w których PPR i partie koncesjonowane uzyskały 80 %
poparcia. Prezydentem został B. Bierut, premierem J. Cyrankiewicz.
Zwycięstwo w wyborach ośmieliło komunistów do walki z przeciwnikami
politycznymi: PSL zostało rozbite aresztowaniami, S. Mikołajczyk opuścił
Polskę; także z PPR wykluczono W. Gomułkę. W grudniu 1948 r. PPS i
PPR połączyły się tworząc Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą. W
życiu gospodarczym trwała realizacja dekretów o nacjonalizacji przemysłu i
reformie rolnej, a także planu trzyletniego (1947 - 1949), zakładającego
likwidację zniszczeń wojennych, scalenie Ziem Odzyskanych, podniesienie
poziomu życiu. Sukcesy w realizacji tego planu wynikały z olbrzymiego
poświęcenia społeczeństwa w pierwszych latach powojennych. W r. 1952
uchwalono konstytucję, która określała ustrój państwa jako demokrację
ludową a środki produkcji za własność państwa. Postępującą stalinizację
kraju, czyli przejmowaniu wzorów radzieckich w życiu politycznym i
gospodarczym, przerwały wypadki w Poznaniu w czerwcu 1956 r.
Wywołały one kryzys w PZPR i walkę frakcji o władzę w partii, którą, po
wizycie N. Chruszczowa w Polsce (październik 1956 r.) przekazano W.
Gomułce. Polski Październik zaowocował zwolnieniem z więzienia
kardynała S. Wyszyńskiego, utworzeniem koła posłów katolickich Znak,
repatriacji 29 tysięcy Polaków z ZSRR, odejściem od planów kolektywizacji
rolnictwa. Cechą charakterystyczną Polski Ludowej były cyklicznie
powtarzające się kryzysy społeczno-polityczne. Po tzw. "małej stabilizacji"
rządów ekipy W. Gomułki w latach 1957 - 1968, w marcu 1968, na tle
wydarzeń międzynarodowych (wojna izraelsko-arabska) doszło do
wystąpień antysemickich, inspirowanych przez członków partii związanych
z M. Moczarem. W rezultacie nagonki, Polskę opuściło około 20 tysięcy
obywateli pochodzenia żydowskiego. Z PZPR usunięto 8 tys. osób.
Wkrótce Polskę ogarnął kolejny kryzys, wywołany trudnościami
gospodarczymi: niedoinwestowaniem rolnictwa i przemysłu dóbr
konsumpcyjnych, próbami ukrytej kolektywizacji rolnictwa w postaci tzw.
kółek rolniczych, kosztami przyśpieszonej industrializacji zwłaszcza w
przemyśle ciężkim. W grudniu 1970, na wieść o podwyżkach cen żywności
doszło do strajków w Gdańsku i Gdyni, krwawo stłumionych przez milicję.
W wyniku kryzysu politycznego, W. Gomułkę na stanowisku I sekretarza
PZPR zastąpił E. Gierek. Hasło jego ekipy budujemy "Drugą Polskę"
przyniosło poprawę warunków bytowych ludności i utrzymanie gospodarki
kosztem pożyczek z Zachodu, budowę gigantów przemysłu ciężkiego
(Huta "Katowice", Bełchatów), podniesienie cen skupu w rolnictwie, przy
jednoczesnym imporcie żywności. W 1979 r. przyszło załamanie

24

gospodarcze, objawiające się brakami rynkowymi, podwyżkami i inflacją
wywołaną koniecznością spłaty kredytów. Fala protestów w sierpniu 1980
r, doprowadziła do upadku ekipy rządzącej i powstania niezależnego
związku zawodowego "Solidarność" z przewodniczącym L. Wałęsą, dając
też początek długiej drodze (stan wojenny w l. 1981 - 1983) do
transformacji ustrojowej, która nastąpiła po wyborach 4 czerwca 1989r.
Pierwszym prezydentem wybranym w 1989 r. przez Zgromadzenie
Narodowe został W. Jaruzelski z PZPR, rok później wybory powszechne
przyniosły zwycięstwo Lechowi Wałęsie; w r. 1995 prezydentem został
Aleksander Kwaśniewski, w r. 2000 wybrany ponownie na drugą kadencję.

25