Ministerstwo Sprawiedliwości

_____________________________________________

Dariusz Sielicki

*

Elektroniczne

monitorowanie przestępców

-nowoczesna alternatywa

pozbawienia wolności

Wrocław, maj 2005

1

*

Autor jest sędzią Sądu Okręgowego we Wrocławiu orzekającym w sprawach karnych, doktorantem

Uniwersytetu Wrocławskiego. Obecnie pracuje w Departamencie Centrum Ogólnopolskich Rejestrów Sądowych
i Informatyzacji Resortu Ministerstwa Sprawiedliwości. Jest absolwentem Uniwersytetu Wrocławskiego oraz
Marshall-Wythe School of Law of the College of William & Mary w Williamsburgu w Wirginii (Master in Law).
W latach 1998-1999 uczestniczył w programie badawczym z zakresu technologii informatycznych stosowanych
w sądownictwie Stanów Zjednoczonych p.n. Courtroom21 prowadzonym przez College of William & Mary i
National Center for State Courts. Od 2001 r. do 2003 r. brał udział jako ekspert w pracach w ramach projektu
Komisji Europejskiej p.n. E-Court, poświęconego zapisowi czynności sądowych i zarządzaniu informacją
gromadzoną w sądach za pomocą technologii informatycznych. Od stycznia 2004 r. uczestniczy w pracach nad
kolejnym projektem badawczym Komisji Europejskiej p.n. SecurE-Justice dotyczącym zagadnień związanych
z zastosowaniem komunikacji elektronicznej w działalności sądownictwa.

Spis treści

2

generalnie, za nieletniego uważa się w Anglii i Walii sprawcę między 10 a 18 rokiem życia,
aczkolwiek zasada ta ma wiele wyjątków w przypadku sprawców zbrodni i poważnych
przestępstw-vide J. Graham, C. Moore, Trend report on juvenile justice in England and Wales
dostępne:................................................................................................................................... 11
http://www.esc-eurocrim.org/files/esc_trend_report_on_england_and_wales.doc ................. 11

I. Początki elektronicznego monitorowania przestępców

Koncepcja wykorzystania nowoczesnej technologii do kontroli nad

zachowaniem się osób będących w zainteresowaniu wymiaru sprawiedliwości w sprawach

karnych pojawiła się w Stanach Zjednoczonych w latach sześćdziesiątych. Za jej prekursora

uznawany jest psycholog z Uniwersytetu Harvarda dr Ralph Schweitzgebel, który w 1964 r.

opisał możliwości wykorzystania elektroniki w celu modyfikacji wzorców zachowań

skazanych

1

. Jednak dopiero dwie dekady później pomysł ten znalazł pierwsze praktyczne

1

Schwitzgebel, R. (1967). “Electronic Innovation in the Behavioral Sciences: A

Call to Responsibility.” American Psychologist 22(5): 364-370.

3

zastosowanie. W 1983 w stanie Nowy Meksyk rozpoczęto eksperyment z udziałem

skazanych. W 1987 r. w różnych programach monitoringu elektronicznego w 21 stanach

uczestniczyło blisko 1000 skazanych

2

. W styczniu 1998 liczba elektronicznie

monitorowanych przestępców wyniosła już ponad 95 000

3

. Liczbę monitorowanych w

Stanach Zjednoczonych w 2003 r. oceniano na między 70,000 a 100,000, co jest trudne do

ustalenia z uwagi na wielość różnorodnych programów lokalnych

4

.

W ślad za Stanami Zjednoczonymi poszły: Kanada, Australia, Singapur, Izrael, a także

kraje europejskie, wśród których przodują Wielka Brytania i Szwecja.

Pierwsze próby zastosowania elektronicznego monitorowania przestępców w Europie

podjęto w 1989 r. w Wielkiej Brytanii. Wyniki wskazywały na nieskuteczność tej formy

oddziaływania resocjalizacyjnego

5

, toteż wkrótce zaniechano dalszych eksperymentów.

Uznano, że przyczyną niepowodzenia był brak określenia zasad doboru skazanych i

podejrzanych do udziału w eksperymencie, a także brak współdziałania agend rządowych

6

.

Mimo tego sześć lat później rozpoczęto ponowne próby . Tym razem rezultaty okazały się

zachęcające. W styczniu 1999 r. rozpoczęto monitoring elektroniczny skazanych zwalnianych

przedterminowo z zakładów karnych

7

. W 2004 r. liczba monitorowanych przestępców w

Anglii i Walii sięgnęła blisko 20 000 (inf. własna)

2

Schmidt, A. (1998). Electronic monitoring: What does the literature tell us? Federal Probation, 62(2), 10-19.

3

National Law Enforcement Corrections Technology Center. (1999). Keeping track of electronic monitoring.

Dostępne: 14.12.2004

http://nlectc.org/txtfiles/ElecMonasc.html

4

CEP Workshop on Electronic Monitoring in Europe, Dostepne:

http://www.cep-

probation.org/reports/electronic_monitoring_in_europe3.html

5

Mair G., Nee, C., Electronic Monitoring. The trials and their results. HMSO, Londyn 1990

6

ibidem.

7

Mortimer, E., Pereira, E., & Walter, I. Making the tag fit: further analysis from the first two years of the trials of

curfew orders Londyn, Home Office Research Findings n 105 , 1999.

4

W Szwecji pierwsze eksperymenty z elektronicznym monitoringiem przestępców

przeprowadzono w 1994 r. Na stałe do katalogu środków karnych włączono monitoring

elektroniczny w 1999 r. jako alternatywę dla krótkoterminowej, to jest orzeczonej w

wymiarze do 3 miesięcy kary pozbawienia wolności. Od 1 października 2001 r.

monitoringowi poddawani są skazani warunkowo zwalniani z zakładów karnych. Odbywają

w tej formie ostatnie 4 miesiące kary pozbawienia wolności orzeczonej w wymiarze nie

krótszym niż 2 lata

8

. W lutym 2005 r. szwedzki parlament wprowadził kolejne zmiany

legislacyjne, zgodnie z którymi stworzono możliwość odbywania w ten sposób kary

pozbawienia wolności orzeczonej w wymiarze do 6 miesięcy, zaś o warunkowe zwolnienie

będą mogli ubiegać się sprawcy skazani na co najmniej 18 miesięcy pozbawienia wolności.

W Holandii program pilotażowy rozpoczęto w 1995 r., a stosowną regulację,

dotyczącą głównie przedterminowego zwolnienia z odbywania kary pozbawienia wolności

wprowadzono do systemu prawnego od stycznia 1999 r.

W 1997 roku, dozór elektroniczny został wprowadzony jako sposób wykonania kary

pozbawienia wolności we Francji . Ustawa z 19 grudnia 1997 roku weszła w życie po blisko

trzech latach vacatio legis, to jest w 2000 r. W latach 1998-1999 przeprowadzano w

zakładach karnych badania, obejmujące grupę ok. 100 skazanych, którzy objęci nadzorem,

nosili specjalne bransolety elektroniczne przez okres do 4 miesięcy. W sierpniu 2002 roku, w

związku z zadawalającymi wynikami tych badań, rząd zdecydował o rozszerzeniu działania

systemu dozoru elektronicznego na terenie całego kraju, w ciągu pięciu lat.

We Włoszech elektroniczny dozór przestępców wprowadzono na mocy ustawy z dnia

19 stycznia 2001 r.

9

Tę nowoczesną formę kontroli zachowania się skazanego przewidziano

jako rozwiązanie dodatkowe do istniejących już środków zapobiegawczych oraz kar o

8

Facts about Prison and Probation Service. Kriminalvården 2003 str. 13 dostępne:

http://www.kvv.se/upload/om_kriminalvarden/Informationsmaterial/5000_fakta%20om_eng.pdf

9

Ustawa z dnia 19 stycznia 2001 r., nr 4 – zmiana ustawy, ze zmianami rozporządzeń – ustawy z dnia 24

listopada 2000 r., nr 341, z natychmiastowym trybem wykonalności, uchwalona w celu poprawy skuteczności i
sprawności funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości – opublikowana w Gazzetta Ufficiale nr 6 z dnia 20
stycznia 2001 r.

5

charakterze niezolacyjnym. Włoski prawodawca nie określił w sposób precyzyjny czasu

stosowania tego środka. Przyjmuje się więc, że czas ten będzie uzależniony od czasu trwania

zasadniczego środka zapobiegawczego, ewentualnie kary, obok której dozór elektroniczny

został zastosowany, np. aresztu domowego. Mimo, że przyjęto stosowne rozwiązanie

prawne, nie stworzono efektywnego systemu, który zapewniłby rzeczywiste wykonywanie

dozoru elektronicznego w każdym przypadku, gdy wynika to z orzeczenia sądowego. Główną

przyczyną jest brak wystarczającej ilości urządzeń do monitorowania.

10

II. Stosowane rozwiązania techniczne

W praktyce różnych krajów do monitoringu elektronicznego stosowane są dwa

podstawowe typy urządzeń: oparte na ciągłej sygnalizacji (ang. continuous signaling ) i na

tzw. programowanym kontakcie (ang. programmed contact). Urządzenia te służą kontroli

podporządkowania się monitorowanego obowiązkowi pozostawania w konkretnie

wskazanym miejscu, np. w mieszkaniu, w ściśle określonym czasie, np. w nocy lub w

weekendy. Ograniczenie swobody przemieszczania się monitorowanego przy użyciu ww.

urządzeń nazywane jest elektronicznym aresztem domowym. Systemy polegające na ciągłej

sygnalizacji (tzw. systemy aktywne) składają się z trzech zasadniczych części: nadajnika,

odbiornika podłączonego do konwencjonalnej linii telefonicznej lub telefonu komórkowego

oraz komputera przyjmującego za pośrednictwem linii telefonicznej lub sieci telefonii

komórkowej sygnały z odbiornika. Odbiornik montowany jest na stałe w mieszkaniu

monitorowanego. W systemie komputerowym programowane są przedziały czasu, w jakich

monitorowany powinien przebywać w zasięgu odbiornika. Nadajnik ma formę bransolety

noszonej przez monitorowanego na nadgarstku lub na kostce. Nie można go zdjąć bez

uszkodzenia. Wysyła do odbiornika kodowane sygnały. Jeżeli monitorowany uszkodzi

nadajnik lub oddali się od odbiornika poza ustalony zasięg, odbiornik wysyła sygnał do

komputera. System komputerowy sprawdza, czy monitorowany powinien w tym czasie

10

Stop all’esperimento dei bracialetti dotepne:

http://www.ristretti.it/commenti/braccialetti/braccialrtti.htm

6

przebywać w mieszkaniu i w razie naruszenia ustalonych zasad odnotowuje samowolne

oddalenie się monitorowanego. Informacja ta jest przekazywana funkcjonariuszowi

nadzorującemu monitorowanego.

W systemach programowanego kontaktu system komputerowy w losowo wybranym

czasie łączy się ze specjalnie skonstruowanym telefonem będącym w posiadaniu

monitorowanego. Tożsamość monitorowanego jest potwierdzana przy użyciu noszonej na

ręce bransolety z urządzeniem elektronicznym, którą należy przytknąć do telefonu, bądź

przez komputerową identyfikację głosu. Inne systemy pasywne wykorzystują urządzenia

przywoławcze- pagery, za pomocą których monitorowanemu przekazywane jest polecenie

połączenia się za pomocą telefonu z centralą monitoringu. Identyfikacja numeru użytego w

tym celu telefonu pozwala na stwierdzenie, czy monitorowany znajduje się w danym czasie

we wskazanym mu miejscu. Tożsamość monitorowanego jest w tym wypadku weryfikowana

przez komputerową identyfikację głosu. Systemy te używane są często w połączeniu z

urządzeniami do zdalnego monitorowania trzeźwości (ang. remote alcohol detectors). Są to

podłączone do telefonu analizatory oddechu lub czujniki w formie bransolety badające

zawartość alkoholu w organizmie przez kontakt ze skórą, przesyłające sygnał do komputera

w centrali monitoringu.

Opisane wyżej rozwiązania nie pozwalają na określenie położenia monitorowanej

osoby, jeśli oddali się poza wyznaczone jej miejsce. W ciągu ostatnich paru lat pojawiły się

urządzenia pozwalające na dokładne określenie lokalizacji, oparte na technologii GPS

( ang. Global Positioning System) wykorzystującej nawigację satelitarną. Urządzenia te są

obecnie używane w Stanach Zjednoczonych i eksperymentalnie w Wielkiej Brytanii.

7

Istnieją też urządzenia pozwalające na stwierdzenie naruszenia zakazu zbliżania się

monitorowanego do potencjalnej ofiary (ang. Victim Alert/Notification Systems). Nadajnik

noszony przez monitorowanego inicjuje sygnał ostrzegawczy emitowany przez odbiornik

będący w posiadaniu potencjalnej ofiary o ile znajdzie się w jego zasięgu. Zbliżenie się

monitorowanego do ofiary, a także usunięcie lub uszkodzenie nadajnika powoduje ponadto

powiadomienie centrali monitoringu.

III. Argumenty za i przeciw stosowaniu monitoringu elektronicznego

W literaturze poświęconej zastosowaniu monitoringu elektronicznemu dla

egzekwowania obowiązku pozostawania przez podsądnego w określonym miejscu przytacza

się wiele argumentów przemawiających za jak i przeciwko stosowaniu tej metody

nadzorowania przestępców.

Wśród opinii opowiadających się za upowszechnieniem tego rozwiązania przeważa

pogląd, że jest to najbardziej dolegliwy dla przestępcy sposób ograniczenia wolności bez

zupełnego jej pozbawienia

11

. Wydaje się, że dozór elektroniczny może zapewniać

sprawiedliwą odpłatę w odniesieniu do skazanych, których z różnych, głównie humanitarnych

względów, nie powinno się umieszczać w zakładach karnych. Pogląd ten może okazać się

szczególnie trafny w odniesieniu do skazanych, wobec których orzekanie grzywny lub

kary ograniczenia wolności jest niecelowe, ze względu na oczywistą nieskuteczność

egzekwowania tego typu dolegliwości lub tych, którzy odbywają zastępczą karę pozbawienia

wolności za nieuiszczoną grzywnę. Dotyczy to zwłaszcza osób w podeszłym wieku i

niepełnosprawnych, które w powszechnym przekonaniu pozostają bezkarne, o ile nie zostaną

osadzone w zakładzie karnym. Z kolei w przypadku skazanych, którzy mają stałą pracę lub

uczą się, monitoring elektroniczny stanowi oddziaływującą wychowawczo represję, a

11

Martinovic M. The punitiveness of electronically monitored community based programs, dostępne:

http://www.aic.gov.au/conferences/probation/martinovic.html

8

jednocześnie nie powoduje zerwania przez skazanego więzi społeczno- ekonomicznych, do

czego prowadzi izolacja. Dozór elektroniczny nie zdejmuje z ukaranego obowiązku

samokontroli, co dobrze służy wdrożeniu go do przestrzegania porządku prawnego

12

Przeciwnicy stosowania tej formy nadzoru podnoszą, że zmniejszenie liczby

osadzonych jest złudne, gdyż monitoring elektroniczny stosowany jest głównie wobec

drobnych przestępców, którzy tak czy inaczej pozostawaliby na wolności przy zastosowaniu

innych metod resocjalizacji

13

. Z drugiej strony, ścisły nadzór nad warunkowo zwolnionymi z

zakładu karnego sprawia, że przypadki naruszenia warunków zwolnienia są częstsze, a co za

tym idzie, częściej orzeka się wobec nich wykonanie reszty kary pozbawienia wolności

14

.

Kolejny argument to z kolei niedostateczna dolegliwość stojąca w sprzeczności z

postulatem sprawiedliwej odpłaty

15

. Niektórzy wskazują na potencjalne negatywne

oddziaływanie stosowanego wobec podsądnego nadzoru na zamieszkałych z nim członków

jego rodziny

16,17

. Formułowane są też obawy, że monitoring elektroniczny stanowić może

wstęp do pełnej kontroli jednostki przez państwo, jak w wizji George Orwella

18

.

12

Lilly J.R, Ball R.A., Curry G.D. & McMullen J., "Electronic Monitoring of the Drunk Driver: A Seven-Year

Study of the Home Confinement Alternative" (1993) 39 Crime & Delinquency str. 479.

13

Fox R.G, Dr Schwitzgebel's Machine Revisited: Electronic Monitoring of Offenders (1987)

ANZ Journal of Criminology, str. 131

14

Easton S. T. et al, Privatizing Correctional Services, The Fraser Institute, Vancouver British Columbia,

Canada 1998, str. 9

15

Haverkamp, R., “Electronic Monitoring”. Die elektronische Überwachung von Straffälligen. w: Bürgerrechte

& Polizei/CILIP, 60,1998/2, str. 43-51.

16

Electronic Monitoring . John Howard Society of Alberta 2000, dostepne:

http://www.johnhoward.ab.ca/PUB/A3.htm

17

Jarred W. Electronic Monitoring: Corrective Services Bill 11/00, 2000, str. 3 dostępne:

http://www.parliament.qld.gov.au/Parlib/Publications/legisbrief.htm

18

Burns M.E. .Electronic Home Detention: New Sentencing Alternative Demands Uniform Standards, Journal

of Contemporary Law. 1992 str.91

.

9

IV. Monitoring elektroniczny w Anglii i Walii

Spośród krajów europejskich, najszersze zastosowanie elektroniczny dozór

przestępców znalazł w Anglii i Walii i to zarówno w sensie liczby monitorowanych jak i

kategorii skazanych, którzy mogą być w ten sposób kontrolowani. Dlatego dla potrzeb

niniejszego opracowania, będącego ogólnym przedstawieniem podstawowych informacji na

temat tej nowej formy karania, celowe wydaje się pokazanie przykładu tych właśnie krajów.

Pierwsze próby zastosowania monitoringu elektronicznego w postępowaniu karnym

w Anglii i Walii przeprowadzono w latach 1989-1990. Objęły dorosłych podejrzanych,

zwalnianych na etapie postępowania przygotowawczego, za poręczeniem majątkowym.

Wyniki wskazywały na znaczną liczbę naruszeń jakich dopuszczali się podejrzani co do

nałożonych na nich zakazów, w tym na częste popełnianie przez nich kolejnych przestępstw,

toteż po 6 miesiącach prób zrezygnowano z dalszego prowadzenia eksperymentu. Wśród

przyczyn niepowodzenia dostrzeżono brak jasnych kryteriów eliminujących zastosowanie

monitoringu wobec sprawców, co do których prognoza kryminologiczna była a priori

wyraźnie negatywna, a także brak koordynacji działań agend rządowych

19

. Do pomysłu

wrócono 6 lat później, starannie określając zasady organizacji monitoringu i kategorie

przestępców, co do których środek ten mógł być stosowany. Pomiędzy lipcem 1995 r. a

czerwcem 1997 r. 82 % podejrzanych skutecznie poddało się nałożonym rygorom, tzn. nie

utrudniało postępowania karnego i nie popełniło w tym czasie nowego przestępstwa. Na

podstawie tych doświadczeń w styczniu 1999 r. wprowadzono możliwość stosowania

monitoringu elektronicznego wobec skazanych zwalnianych przedterminowo z zakładów

19

Mair, G. and Nee, C. (1990) Electronic monitoring: the trials and their results. Home Office

Research Study, Londyn: HMSO str.120.

10

karnych

20

. W latach 1995-1999r. monitoring elektroniczny stosowano eksperymentalnie

wobec dorosłych sprawców jako samoistną karę nakładaną przez sądy w wyroku skazującym.

Od 1998 r. do 2000 r. przeprowadzono po raz kolejny próby z zastosowaniem monitoringu

elektronicznego jako środka zapobiegawczego na etapie przedsądowym. Tym razem

próbom poddano zarówno sprawców dorosłych jak nieletnich

21

, a ponadto skazanych, którzy

nie uiścili orzeczonej wobec nich grzywny oraz recydywistów w sprawach dotyczących

drobnych przestępstw

22

. Działania te prowadzono w oparciu o regulację prawną zawartą w

następujących ustawach przyjętych przez Parlament : Bail Act ( 1997), Criminal Justice

Act (1991) i Crime (Sentences) Act (1997). Przeprowadzono bardzo wnikliwą ocenę

skuteczności wymienionych wyżej eksperymentów. W każdym przypadku określono

kryteria, które podlegały ocenie. Badano przede wszystkim: przestrzeganie przez

monitorowanych warunków ograniczenia wolności, powrotność do przestępstwa, uiszczenie

orzeczonych grzywien. Osiągnięte rezultaty okazały się na tyle zachęcające, że zdecydowano

się na stałe wprowadzić dozór elektroniczny do katalogu kar, środków zapobiegawczych i

środków probacyjnych.

Obecnie w Anglii i Walii monitoring elektroniczny stosowany jest w ramach kilku

programów, różniących się od siebie doborem monitorowanych. Program zajmujący się

wykonaniem tzw. Home Detention Curfew ( HDC), czyli w wolnym tłumaczeniu program

aresztu domowego, obejmuje skazanych na karę pozbawienia wolności w wymiarze od 3

miesięcy do 4 lat, , zwolnionych z zakładu karnego w okresie od 4,5 miesiąca do 2 tygodni

przed końcem kary. Czas pozostawania w domu wynosi co najmniej 9 godzin dziennie, a w

20

Mortimer, E., Pereira, E., & Walter, I.). Making the tag fit: further analysis from the first two years of the trials

of curfew orders Londyn, Home Office Research Findings n 105 , 1999.

21

generalnie, za nieletniego uważa się w Anglii i Walii sprawcę między 10 a 18 rokiem życia, aczkolwiek zasada ta

ma wiele wyjątków w przypadku sprawców zbrodni i poważnych przestępstw-vide J. Graham, C. Moore, Trend
report on juvenile justice in England and Wales dostępne:

http://www.esc-eurocrim.org/files/esc_trend_report_on_england_and_wales.doc

22

Elliott R., Airs J. New measures for fine defaulters, persistent petty offenders and others- The reports on the

Crime (Sentence) Acts 1997 pilots. dostępne

http://www.homeoffice.gov.uk/rds/pdfs/occ-fine.pdf

11

praktyce wynosi 12 godzin obejmujących porę nocną. Z programu tego a limine wyłączeni

są sprawcy przestępstw na tle seksualnym oraz sprawcy niektórych innych kategorii

brutalnych przestępstw. Program rozpoczęto 28 stycznia 1999 r. Podstawę prawną stanowią

przepisy sekcji 34a i 37a ustawy Criminal Justice Act z 1991 r. wprowadzone na mocy

ustawy Crime and Disorder Act z 1998 r. Badania dotyczące pierwszych 16 miesięcy trwania

programu HDC wykazały, że przeważająca większość, to jest 95 % zwolnionych

podporządkowało się warunkom pozostawania w domu w określonych godzinach.

Porównanie powrotności do przestępstwa w okresie zwolnienia i w 6 miesięcy po odbyciu

kary w grupie monitorowanych z grupą kontrolną dowiodło, że efekt programu jest

neutralny, to jest nie powoduje wzrostu ani spadku liczby recydywistów. Jednocześnie

program spowodował znaczną redukcję wydatków na utrzymanie osadzonych w zakładach

karnych

23

. Doprowadził też do zmniejszenia przeludnienia w zakładach karnych.

Od 1 grudnia 1999 r. funkcjonuje program zajmujący się wykonaniem tzw. curfew

order - dosłownie: nakazu przestrzegania godziny policyjnej czyli nakazu przebywania w

swoim mieszkaniu w określonym czasie, nałożonego przez sąd w wyroku skazującym jako

samoistna kara. Dotyczy sprawców w wieku od 16 lat. Maksymalny czas obowiązywania

nakazu wynosi 6 miesięcy. Analogiczny program w odniesieniu do sprawców między 10 a

16 rokiem życia uruchomiono 1 lutego 2001 r. W przypadku tych sprawców maksymalny

okres obowiązywania nakazu wynosi 3 miesiące. W obu programach, dzienny wymiar nakazu

opuszczania domu wynosi od 2 do 12 godzin. Podstawę materialnoprawną pierwszego z tych

programów stanowią przepisy sekcji 12 i 13 ustawy Criminal Justice Act z 1991 r., zaś

drugiego, przepisy sekcji 43 ustawy Crime (Sentences) Act z 1997 r. Wszystkie te regulacje

23

Dogson K. et al. Electronic monitoring of released prisoners: an evaluation of the Home Detention Curfew

scheme, Home Office, 2001 str. 65 dostepne:

http://www.probation.homeoffice.gov.uk/files/pdf/hors222[1].pdf

12

zamieszczone są obecnie w sekcjach 36 B i 37 ustawy Powers of Criminal Courts

(Sentencing) Act z 2000 r.

Od 22 kwietnia 2002 r. w 11 okręgach sądowych w Anglii, a od 1 czerwca 2002 r. w

całej Anglii i Walii działa program dotyczący stosowania monitoringu elektronicznego jako

środka zapobiegawczego, alternatywnego dla poręczenia majątkowego lub stosowanego wraz

z takim poręczeniem. Monitoring może być też połączony z obowiązkiem przebywania w

specjalnym ośrodku prowadzonym przez władze lokalne. Programem tym objęci są

podejrzani w wieku od 12 do 16 lat, którym zarzuca się popełnienie poważnych przestępstw,

lub których podejrzewa się o popełnienie przestępstwa w trakcie korzystania ze zwolnienia z

zatrzymania za poręczeniem majątkowym. W 10 okręgach Anglii i Walii program ten

dotyczy także przestępców w wieku od 16 do 17 lat. Stosowna regulacja zawarta jest w sekcji

3AA ustawy The Bail Act z 1976 i w sekcji 23AA ustawy The Children and Young Persons

Act z 1969. Przepisy nie określają maksymalnego czasu stosowania monitoringu

elektronicznego jako środka zapobiegawczego ani dziennego wymiaru czasu zakazu

opuszczania określonego miejsca.

29 maja 2002 r. rozpoczęto program obejmujący monitoring sprawców przestępstw

w wieku od 12 do 17 lat, wobec których orzeczono tzw. Detention and Training Order.

Detention and Training Order to środek oddziaływania resocjalizacyjnego, polegający

jednocześnie na ograniczeniu wolności sprawcy i poddaniu go stosownemu szkoleniu.

Środek ten orzekany jest na czas od 4 miesięcy do 2 lat. Zwykle połowę tego czasu

skazany odbywa w zamkniętym ośrodku wychowawczym (tzw. secure training unit ).

Monitoring elektroniczny stosowany jest wobec sprawców, co do których orzeczono

Detention and Training Order w wymiarze od 8 do 24 miesięcy, zwalnianych warunkowo z

zamkniętych ośrodków, co ma miejsce na 2 do 4 miesięcy przed zakończeniem okresu

13

izolacji. Przepisy nie określają dziennego wymiaru czasu zakazu opuszczania określonego

miejsca. Podstawę uruchomienia tego programu stanowiły przepisy sekcji 75 ustawy Crime

and Disorder Act z 1998 r., włączone obecnie do sekcji 102 ustawy Powers of Criminal

Courts (Sentencing) Act z 2000. Łącznie, od 28 stycznia 1999 r. do 30 września 2004 r.

monitoringowi elektronicznemu poddano 173 628 osób.

Dokładne dane odnoszące się do liczby monitorowanych którzy poddali się rygorom

określonym w poszczególnych programach monitoringu elektronicznego nie są dostępne.

Home Office ocenia jednak, że w przypadku programu Home Detention Curefew liczba ta

sięga 90 % monitorowanych, a programu curfew order dla dorosłych – 80 %. Proporcje

udziału kobiet w odniesieniu do liczby mężczyzn w poszczególnych programach są różne,

jednak przeciętnie oscylują koło 10 %.

V. Aspekty ekonomiczne elektronicznego monitorowania przestępców

1. Struktura wydatków:

Na rzeczywiste koszty elektronicznego monitorowania przestępców składają się

wydatki związane z techniczną stroną przedsięwzięcia, to jest z instalacją odpowiednich

urządzeń i utrzymaniem infrastruktury niezbędnej do recepcji sygnałów wskazujących na

złamanie przez monitorowanego nałożonych na niego ograniczeń co do przemieszczania się, a

nadto wydatki związane z dalej idącym oddziaływaniem resocjalizacyjnym. Ta ostatnia

kategoria wydatków obejmuje przede wszystkim wynagrodzenie funkcjonariuszy wymiaru

sprawiedliwości sprawujących osobisty dozór nad monitorowanym. Pracownicy o których

mowa sprawują funkcję analogiczną do kuratorów sądowych w polskim systemie

wykonania kar nieizolacyjnych.

14

Wydatki związane ze stroną techniczną ustalane są poprzez reguły wolnego rynku, w

drodze procedury przetargowej. Wielość producentów stosownego sprzętu i firm oferujących

kompleksową obsługę monitoringu doprowadziła do silnej konkurencji. Wskazanie

jednostkowego kosztu urządzenia do monitoringu wydaje się niemożliwe, gdyż jest to sprzęt,

który nie występuje w swobodnym obrocie i jest produkowany wyłącznie w związku z

konkretnym kontraktem zawartym przez producenta z agendą rządową lub firmą

monitorującą.

Wzajemne relacje wysokości tych wydatków różnią się w zależności od tego, czy

obsługa monitoringu, to znaczy montaż urządzeń, utrzymanie centrum monitoringu i

rejestracja naruszeń jest w całości wykonywana przez firmy zewnętrzne, czy też sprawują ją

w całości urzędnicy państwowi. Pierwsze rozwiązanie stosowane jest obecnie w Wielkiej

Brytanii, zaś drugie w Szwecji. W innych krajach europejskich występują rozwiązania

stanowiące kombinację wyżej opisanych.

Kolejnym czynnikiem decydującym o wysokości kosztów monitoringu jest

intensywność osobistych działań funkcjonariuszy sprawujących nadzór nad

monitorowanym, w tym wydatki związane z innym działaniami resocjalizacyjnymi, takimi

jak na przykład terapia, nauka. Czynnik ten jest zmienny, w zależności od tego, na jakim

etapie postępowania karnego stosowany jest monitoring. Na przykład w Szwecji ogólny

dzienny koszt dozoru elektronicznego sięga 70 € , z czego obsługa techniczna kosztuje

tylko 6 €.

24

Z reguły osobisty nadzór funkcjonariuszy państwowych w przypadku stosowania

monitoringu jak ośrodka zapobiegawczego na etapie przedsądowym jest znacznie

ograniczony. Tego rodzaju wydatki rosną natomiast w razie stosowania monitoringu

elektronicznego jako kary samoistnej lub w razie przedterminowego zwolnienia z odbywania

kary pozbawienia wolności.

24

Carlsson K. Intensive Monitoring with Electronic Supervision in Sweden. Materiały konferencyjne : The third

CEP Workshop on Electronic Monitoring in Europe 8-10 maja 2003, Egmond aan Zee, Holandia- niepubl.

15

Przykładem struktury wydatków ponoszonych w praktyce na monitoringu

elektronicznym jest analiza kosztów poniesionych w ciągu pierwszych 16 miesięcy

największego w Europie pod względem ogólnej liczby monitorowanych ilości programu

Home Detention Curfew w Anglii i Walii, rozpoczętego 1 stycznia 1999 r. Program ten

dotyczy przedterminowego zwolnienia z zakładu karnego, czyli innymi słowy, odbywania

przez skazanego końcowego okresu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym.

Przyjąć należy, że według przyjętych tam rozwiązań prawnych, skazany, gdyby nie poddać go

monitoringowi, odbywałby karę w całości. Zasadnicze koszty ponoszone w tym programie

podzielić trzeba na trzy kategorie, w zależności od prowadzonych czynności. Pierwsza

dotyczy czynności zakwalifikowania skazanego do udziału w programie, co wiąże się z

opracowaniem prognozy kryminologicznej, a także osobistego dozorowania skazanego przez

kuratora. Czynności te wykonują funkcjonariusze państwowi Koszty te wyniosły łącznie 7,3

mln. £. Kolejna kategoria kosztów dotyczy płatności na rzecz firm monitorujących, co

pociągnęło wydatki rzędu 27,9 mln. £. Trzecia kategoria dotyczy wydatków poniesionych

przez służby państwowe w związku z wykonaniem wyroku ( np. koszty poszukiwań i ujęcia

skazanego uchylającego się od monitoringu). Wydatki z tym związane wyniosły zaledwie 0,2

mln. £. Oszczędności uzyskane w wyniku zwolnienia miejsc w zakładach karnych wyniosły

w tym okresie 84, 6 mln £, co po zbilansowaniu z wydatkami pozwoliło zaoszczędzić 49, 2

mln £.

25

2. Koszty monitoringu elektronicznego, a koszty pobytu w zakładzie karnym.

Doświadczenia brytyjskie pozwalają szacować, że całkowity, przeciętny dla

wszystkich przypadków stosowania monitoringu koszt wynosi około 45% kosztów

25

Dogson K. et. al. Electronic monitoring of released prisoners: an evaluation of the Home Detention Curfew

scheme. Home Office 2002, str. 41dostępne:

http://www.probation.homeoffice.gov.uk/files/pdf/hors222[1].pdf

16

izolacji w zakładzie zamkniętym w takim samym okresie

26

. W Szwecji relacja ta jest wyższa i

sięga 50%.

27

Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych wykazały, że koszt pobytu

skazanego w zakładzie karnym wynosił w 1999 r. od 30,36 $ (Luizjana) do 97,62 $ (Alaska),

podczas gdy elektroniczne monitorowanie jednego skazanego kosztowało od 3 do 4,50 $.

Pozwala to ocenić relację kosztów monitoringu do izolacji w granicach od około 10 do 30

%

28

. We Francji, według danych uzyskanych w programie pilotażowym prowadzonym w

okręgu Lille koszty stosowania monitoringu elektronicznego wynoszą obecnie około 50 %

kosztów pobytu skazanego w zakładzie karnym w analogicznym okresie czasu

29

.

W żadnym z krajów w których stosowany jest monitoring elektroniczny nie

zdecydowano się na to, by okres pozostawania pod dozorem był dłuższy niż stanowiące

alternatywę ewentualne pozbawienie wolności.

Poza powyższą oceną pozostają oszczędności związane z zaniechaniem budowy

nowych zakładów karnych, co byłoby inaczej konieczne dla redukcji występującego

przepełnienia.

3. Zmniejszenie populacji więziennej

Zmniejszenie populacji więziennej wydaje się być jednym z głównych zamierzeń

ustawodawców poszczególnych państw stosujących elektroniczne monitorowanie

przestępców. W 1999 r. Komitet Ministrów Rady Europy w Rekomendacji nr R (99) 22

dotyczącej przepełnienia więzień i szybkiego wzrostu populacji więźniów zalecił

26

UK. Home Office. Research and Statistics Directorate, Research Findings No 51, 1997.

27

Sweden case study. A WAN based distributed processing and monitoring system. Dostępne:

http://www.elmotech.com/case/sweden.html

28

A.H. Crowe et al. Offender Supervision with electronic technology. American Probation and ;parole

association, Kentucky 2002. str.44

29

Elmo-Tech awarded home detention pilot program in Dijon, France. dostępne:

http://www.elmotech.com/news/pr13-02-02.html

17

stosowanie monitoringu elektronicznego na wszystkich etapach postępowania karnego, jako

jednego ze sposobów zmniejszenia ilości osadzonych w zakładach karnych.

Niemal od początku stosowania monitoringu elektronicznego w praktyce wymiaru

sprawiedliwości poszczególnych państw rozpoczęła się dyskusja, czy rzeczywiście dozór

elektroniczny ograniczy liczbę osadzonych

30

. Zwracano uwagę na możliwość wystąpienia

zjawiska tzw. poszerzania sieci ( ang. net widening) to jest poddania kontroli sprawowanej

przez organy państwa znacznie większej niż dotąd ilości skazanych

31

. Obawiano się, że

zjawisko to może zniweczyć dodatni efekt ekonomiczny monitoringu. Sceptycy podnosili, że

zmniejszenie liczby osadzonych jest złudne, gdyż monitoring elektroniczny stosowany jest

głównie wobec drobnych przestępców, którzy tak czy inaczej pozostawaliby na wolności

przy zastosowaniu innych metod resocjalizacji

32

. Z drugiej strony, ścisły nadzór nad

warunkowo zwolnionymi z zakładu karnego sprawia, że przypadki naruszenia warunków

zwolnienia są częstsze, a co za tym idzie, częściej orzeka się wobec nich wykonanie reszty

kary pozbawienia wolności

33

. Dyskutowano, czy w związku z niebezpieczeństwem

„poszerzania sieci” dozór elektroniczny powinien być usytuowany wśród sposobów

wykonywania kary pozbawienia wolności, czy też raczej ma stanowić kolejny środek karny

o charakterze probacyjnym. Dostrzeżono tez ryzyko, że sędziowie będą ferować surowsze

30

Combessie, P., The Importance of Prison in General System of Social Control w: Dirk van Zyl Smit, Frieder

Dunkel et al.: Imprisonment today and tomorrow- International perspectives on prisoner’s rights. 2001, str. 251-
253

31

Mainprize S., "Electronic Monitoring In Corrections: Assessing Cost Effectiveness And The Potential For

Widening The Net Of Social Control" (kwiecień 1992) 34 Canadian Journal of Criminology str. 163

32

Fox R.G, Dr Schwitzgebel's Machine Revisited: Electronic Monitoring of Offenders (1987) ANZ Journal of

Criminology, str. 131

33

Easton S. T. et al, Privatizing Correctional Services, The Fraser Institute, Vancouver British Columbia,

Canada 1998, str. 9

18

wyroki, spodziewając się, że orzeczona izolacyjna kara pozbawienia wolności zostanie

zamieniona na dozór elektroniczny

34

.

VI. Podsumowanie

Dozór elektroniczny zdaje się mieć już ugruntowaną pozycję w porządku prawnym

wielu krajów, w tym krajów Unii Europejskiej. Stosowany jest na wszystkich etapach

postępowania karnego. Stosowane rozwiązania techniczne okazały się odpowiednie do

założeń ustawodawców i od kilku lat można je uznać za sprawdzone.

Doświadczenia krajów, które przodują w Europie w ilości dozorowanych skazanych,

to jest Wielkiej Brytanii i Szwecji wskazują, że odpowiednie ukształtowanie przesłanek

stosowania tego sposobu kontrolowania sprawców przestępstw może prowadzić do

znacznego zmniejszenia populacji więziennej oraz do istotnej redukcji kosztów

funkcjonowania systemu penitencjarnego.

34

Tournier P. V., Towards prisons without inmates ? Re: the introduction of electronic monitoring

in France, Penological Information Bulletin nr 23-24, grudzień 2002, str. 4

19