W rozwoju języka polskiego nastąpiło na przestrzeni tysiącleci szereg procesów palatalizacyjnych. Ogólny schemat jest następujący: samogłoski
przednie (typu i, e) zmieniają artykulację poprzedzających je (czasem także następujących po nich) spółgłosek, po jakimś czasie pojawiają się
nowe samogłoski przednie, które mogą wpływać na spółgłoski dotąd niespalatalizowane. Najbardziej podatne na zmiany są z natury spółgłoski
welarne. Jednak na gruncie słowiańskim, a zwłaszcza polskim, procesy palatalizacji nasiliły się i objęły wszystkie spółgłoski: najpierw zaznaczył
się silny wpływ j, potem zaczęły oddziaływać samogłoski przednie.

1. *ḱ, *ḱh > *s

2

; *ǵ, *ǵh > *z

2

(właściwie asybilacja, przez stadium afrykaty typu *ć, *ʒ́, zachowanej częściowo w Indoirańskim) – ta

palatalizacja zaszła w okresie rozpadu wspólnoty praindoeuropejskiej w językach satəm (obok bałtosłowiańskich także Indoirańskie,
dako-myzyjskie+, frygijsko-trackie+, ormiański, albański, może iliryjski+), języki grupy kentum zrównały zwarte palatalne z welarnymi,
np. łac. centum, ang. hundred – słow. sъto (*ḱm̥to-), łac. co-gnō-scō, ang. know – słow. znati (*ǵnō-); jeśli morfem zawierał *s

1

, a także w

pewnych innych odosobnionych wyrazach, proces mógł nie zachodzić i zamiast tego rozwijały się odpowiednio *k, *g, np. skr. haṁsa,
gr. khēn, łac. (h)anser, ang. goose, lit. žąsis – słow. gǫsь (*ǵhans-); por. także skr. śru-, słow. slyšěti – lit. klausyti; palatalizacja ta objęła
też grupy *tḱ, *dhǵh (por. skr. takṣan ‘cieśla’, gr. tekton, łac. texō ‘tkam, buduję’ – słow. tesati (< pie. *tetḱ-); skr. kṣam ‘ziemia’, gr.
khthōn, łac. humus – słow. †zemja (*dhǵhem | *dhǵhom), gr. ikhthỹs ‘ryba’, lit. žuvìs, słow. zъvono | zъveno ‘płat ryby wycięty w
poprzek’ (*dhǵhuhʷ-));

2. k, g, x > č, ž, š przed i

1

, e, ě

1

, ę, ь, ŕ̥, ĺ̥ (tzw. pierwsza palatalizacja); podobne zjawisko obserwujemy w Indoirańskim, ale nie w bałtyckim;

także kj, gj, xj > č, ž, š; skj, zgj > šč, žǯ; w pozycji pierwszej palatalizacji: kt, gt > tj (na gd brak przykładów);

3. sj, zj > š, ž; stj, zdj > šč, žǯ (rezultat taki sam jak dla skj, zdj);
4. k, g, x > c, ʒ, ś przed i

2

, ě

2

(tzw. druga palatalizacja) oraz po i, e, ě, ę, ь, ŕ̥, ĺ̥ (tzw. trzecia palatalizacja – mniej konsekwentnie); to proces o

wiele późniejszy, przypadający na okres rozpadu wspólnoty ogólnosłowiańskiej; ś dało w zachodniosłowiańskich š, w pozostałych s (np.
pol. szary, ros. sʹeryj < śěrъjь); w południowosłowiańskim drugiej palatalizacji podlegały także grupy kv, gv, xv > cv, ʒv, śv; przykłady
rosyjskie mogą być pożyczkami z języka cerkiewnego;

5. tj, dj > tʹ, dʹ; dalszy rozwój różny (maced. ḱ, ǵ, bułg. št, žd, ros. č, ž, pol. c, ʒ);
6. rj, lj, nj > ŕ, ĺ, ń; w dialektach południowych także slj, znj > šĺ, žń;
7. pj, bj, vj, mj > pĺ, bĺ, vĺ, mĺ – proces przeprowadzony niekonsekwentnie (w polskim tylko w nielicznych wyrazach);
8. p, b, f, v, m > pʹ, bʹ, fʹ, vʹ, mʹ; t, d, s, z > ć, ʒ́, ś, ź – stara palatalizacja polska – zaszła przed i, ь, e, ě, ę, ĺ̥, ŕ̥ zanim samogłoski te uległy

dalszym zmianom; nie zachodzi przed e < ъ; w tych warunkach r, l, n mieszają się z ŕ, ĺ, ń, po czym ĺ depalatalizuje się (podczas gdy
stare niepalatalne l staje się zwelaryzowanym ł, aż w końcu przechodzi w w), natomiast ŕ zmienia się w ř (a następnie miesza się z ž);

9. k, g, x > ḱ, ǵ, x́ – nowa palatalizacja polska, która zachodzi przed nowymi i, e < y, ъ; regularna tylko dla k, g, dla x tylko w nielicznych

przypadkach; nowe zapożyczenia nie podlegają temu procesowi.

Przede wszystkim przyjęto tym razem, że nie istnieje w języku polskim jakiś specjalny „fonem zmiękczający”, pomimo wyraźnie
asynchronicznej wymowy pozwalającej go wyodrębnić w pewnych pozycjach. Podobnie założono tu istnienie dwóch samogłosek nosowych
(mimo tego, że są one faktycznie wymawiane jako dwugłoski). Nie stosuje się tu również specjalnych symboli fonetycznych poza apostrofem
oznaczającym miękkość poprzedzającej spółgłoski.

Znajdziemy zatem w języku polskim teoretycznie 8, a właściwie tylko 7 samogłosek: a, e, ę, i/y, o, ą, u/ó. Przypomnijmy tu, że:



litera ą oznacza „nosowe” o, a nie a,



samogłoski i oraz y mają zdecydowanie inną wymowę, ale w danym kontekście może wystąpić tylko jedna z nich, to znaczy y spotykamy
tylko po spółgłoskach twardych i stwardniałych, zaś i wszędzie poza tym, tj. po samogłoskach, na początku wyrazu, po spółgłoskach
miękkich,



fonetycznie u oraz ó są tym samym dźwiękiem, zachowują się jednak odmiennie w morfologii.

Choć dla fonetyki jest to bez znaczenia, ważne dla morfologii jest odróżnienie samogłosek zmiękczających ('a, 'e, 'ę, 'i, 'o, 'ą, 'u, 'ó) od
niezmiękczających (a, e, ę, y, o, ą, u, ó); są one co prawda wymawiane identycznie (pomijając i/y), ale wywołują zupełnie inne zmiany na
granicach morfemów. Nadto zaznaczmy w tym miejscu (co znów nie ma znaczenia dla fonetyki), że samogłoski mogą w różnych formach ulegać
pewnym zmianom. Najczęstsze takie alternacje to:



'e : 'o – przegłos polski (typ I),



'e : 'a – przegłos polski (typ II),



e : 0 (ZERO, tj. brak dźwięku) – ruchome e niezmiękczające,



'e : 0 – ruchome e zmiękczające,



'ę, ę, 'o, o : 'ą, ą, 'ó, ó – „wzdłużenie” (oczywiście termin ten ma się nijak do dzisiejszej wymowy),



'i : y – oboczność specjalnej natury, związana z przemianami spółgłosek.

Polskie spółgłoski podzielimy tu na szereg grup:

1. wargowe twarde p, b, f, w, m (5);
2. wargowe miękkie p', b', f', w', m' (5), zapisywane przed i jako zwykłe p, b, f, w, m (nie ma tu groźby pomyłki, gdyż ich twarde

odpowiedniki przed i nie występują), przed innymi samogłoskami dwuznakami pi, bi, fi, wi, mi, niewystępujące przed spółgłoskami ani
na końcu wyrazu;

3. zębowe twarde t, d, s, z, n (5);
4. zębowy twardy sonorant r (1);
5. zazębowe miękkie ć, dź, ś, ź, ń (5), zapisywane tak przed spółgłoską i na końcu wyrazu, przed i oznaczane przez c, dz, s, z, n, przed

innymi samogłoskami przez ci, dzi, si, zi, ni; w wyrazach rodzimych i przyswojonych taka ortografia nie powoduje dwuznaczności;

6. zębowe i dziąsłowe stwardniałe c, dz, cz, dż, sz, ż/rz (6), obecnie twarde, lecz historycznie miękkie; wymowa ż i rz jest identyczna, różnią

się natomiast pochodzeniem, co ma konsekwencje w morfologii;

7. zębowe i dziąsłowe miękkie t', d', c', dz', s', z', r', cz', dż', sz', ż' (11), zapisywane jako t, d, c, dz, s, z, r, cz, dż, sz, ż, występujące tylko w

wyrazach obcych przed i, a także przed j zapisywanym jako i; nie mają znaczenia dla morfologii, gdyż nie wystepują na końcach
morfemów i nie podlegają zmianom;

8. twardy sonorant ł (1), niegdyś o wymowie zębowej, obecnie wargowej;
9. zębowe stwardniałe l (1), niewystępujące ani przed y (pomijając kilka obcych wyrazów), ani przed i;
10. zębowe miękkie l' (1), występujące przed i (w wyrazach obcych to i może oznaczać w rzeczywistości j);
11. miękki sonorant j (1);
12. twarde tylnojęzykowe k, g (2); w wyrazach rodzimych i przyswojonych nie dopuszczają po sobie y ani niezmiękczającego e;
13. twarde tylnojęzykowe ch/h (1) o identycznej wymowie;
14. miękkie tylnojęzykowe k', g', ch'/h' (3) będące wynikiem wtórnych zmiękczeń przed samogłoskami pierwotnie niezmiękczającymi, a

także obecne w wyrazach obcych.

W przedstawionej interpretacji w języku polskim występuje 7 samogłosek i 48 spółgłosek. Tak bogaty i różnorodny system (choć dający się
uprościć na potrzeby fonetyki) znakomicie uzasadnia określanie języka polskiego mianem najtrudniejszego języka świata. Na potrzeby
„dydaktyczne”, aby łatwiej pojąć istotę procesów wymian spółgłoskowych, postaramy się teraz zrekonstruować praformy dla istniejących
obecnie dźwięków polskich. Powinno to uprościć system. A więc:



usuńmy z systemu dźwięki obcego pochodzenia, niewchodzące w alternacje morfologiczne: t', d', c', dz', s', z', r', cz', dż', sz', ż', h';



usuńmy również przypadki połączeń ly, ky, gy, ke, ge z podobnych powodów; pozwoli nam to wyeliminować odrębny fonem l';



przywróćmy do systemu odrębność u, ż, ch od ó, rz, h;



odtworzymy też w wielu miejscach dźwięk j tam, gdzie nie ma go w dzisiejszym języku;



wprowadzimy do systemu specjalną jednostkę mogącą wystąpić tylko na końcu wyrazu lub przed spółgłoską – zmiękczenie '; jest to
pozostałość po zredukowanej samogłosce, tzw. miękkim jerze;



w naszej rekonstrukcji nie wracamy aż do epoki prasłowiańskiej, stąd mamy tu wiele samogłosek: niezmiękczające A, E, O, Ó, U, Y, Ą, Ę
i zmiękczające 'A, 'E, 'O, 'Ó, 'I, 'Ą, 'Ę (dzisiejsze „zmiękczające” u jest tak naprawdę efektem rozwoju grupy JU).

Teraz zbierzmy polskie spółgłoski w tabeli (wymowa w nawiasach kwadratowych):

Praforma

Alternacje

Pozycja

+0

+Y

+E

+'

+I

+'E

+J

+JI/JY

P

p : p'

p

py

pe

p

pi [p'i]

pie [p'e]

p

pi [p'i]

B

b : b'

b

by

be

b

bi [b'i]

bie [b'e]

b

bi [b'i]

F

f : f'

f

fy

fe

f

fi [f'i]

fie [f'e]

f

fi [f'i]

W

w : w'

w wy

we

w

wi [w'i]

wie [w'e]

w

wi [w'i]

M

m : m'

m my

me

m

mi [m'i]

mie [m'e]

m

mi [m'i]

T

t : ć : c : cz

t

ty

te

ć

ci [ći]

cie [će]

c, cz cy

ST

st : ść : szcz

st sty

ste

ść

ści [śći]

ście [śće]

szcz szczy

D

d : dź : dz

d

dy

de

dź

dzi [dźi]

dzie [dźe]

dz

dzy

ZD

zd : źdź : żdż

zd zdy

zde

źdź

ździ [źdźi]

ździe [źdźe]

żdż

żdży

S

s : ś : sz

s

sy

se

ś

si [śi]

sie [śe]

sz

szy, si [śi]

Z

z : ź : ż

z

zy

ze

ź

zi [źi]

zie [źe]

ż

ży, zi [źi]

N

n : ń

n

ny

ne

ń

ni [ńi]

nie [ńe]

ń

ni [ńi]

R

r : rz

r

ry

re

rz

rzy

rze

rz

rzy

L

ł : l

ł

ły

łe

l

li

le

l

li

SL

sł : śl

sł sły

słe

śl

śli

śle

śl

śli

J

j : 0

j

i

je

j

i

je

K

k : k' : cz : c

k

ki [k'i]

kie [k'e]

cz

czy, cy

cze, ce

cz

czy

SK

sk : sk' : szcz : sc

sk ski [sk'i]

skie [sk'e]

szcz szczy, scy

szcze, sce

szcz szczy

G

g : g' : ż : dz

g

gi [g'i]

gie [g'e]

ż

ży, dzy

że, dze

ż

ży

ZG

zg : zg' : żdż : zdz

zg zgi [zg'i]

zgie [zg'e]

żdż

żdży, zdzy

żdże, zdze

żdż

żdży

X

ch : ch' : sz : ś

ch chy, chi [ch'i]

che

sz

szy, si [śi]

sze

sz

szy, si [śi]

Uwagi:

a. znak X oznacza tylnojęzykowy spirant bezdźwięczny, odpowiadający polskiemu ch; wprowadzono go dla uniknięcia stosowania

dwuznaków w zapisie praform;

b. dźwięk h (pierwotnie spirant krtaniowy dźwięczny, obecnie utożsamiony ze spirantem tylnojęzykowym bezdźwięcznym) jest obcego

pochodzenia i niekiedy odpowiada g; wyrazy z h rzadko podlegają alternacjom, w słowotwórstwie obserwujemy jedynie wymianę h : ż;

c. również f jest pochodzenia obcego, jednak został w pełni włączony do polskiego systemu dźwięków; skrajnie rzadkie rodzime f pochodzi

z grup spółgłoskowych (ufać z *upwać);

d. dźwięk dż rozwijał się tylko w grupie żdż, inne przypadki występowania dż to uproszczenia grup spółgłoskowych (np. dżdż w dżdżysty z

DZDj-) oraz zapożyczenia z różnych języków obcych;

e. formy si, zi zamiast szy, ży (dla XI, XJI, SJI, ZJI) powstały w niektórych przypadkach wskutek wyrównań morfologicznych,
f. rozwój cz w miejsce dawniejszego c dla TJ dotyczy tylko pewnych form czasowników,
g. odrębność między cz, ż a c, dz dla K', G' jest osadzona głęboko w historii języka; wybór zależy od przyłączanego morfemu; jeżeli

obserwujemy zmianę k, g w cz, ż, mamy do czynienia z pierwszą palatalizacją, a wywołujące ją dźwięki określamy jako 'E

1

, I

1

;

palatalizację taką wywołuje też 'Ę oraz miękki jer; odpowiednio drugą palatalizację wywołują 'E

2

, I

2

;

h. normalny rozwój XY dawał chy, a tylko w pewnych przypadkach chi;
i. sąsiedztwo J wpływało na P, B, F, W, M, N, R, L, K, G, X tak samo jak zwykłe zmiękczenie ('; w stosunku do K, G jak zmiękczenie

„pierwszego rodzaju”); grupy TJ, DJ, SJ, ZJ miały jednak rozwój odrębny;

j. dawne miękkie p', b', f', w', m' stwardniały przed spółgłoską i na końcu wyrazu;
k. dawne Y uległo zmianie w i po pierwotnym J, K, G, czasem X;
l. dawne I uległo zmianie w y po cz, dż, c, dz, sz, ż, rz różnego pochodzenia;
m. gdy po S, Z następowała zmiękczona spółgłoska, ulegały one również zmiękczeniu, najczęściej w ś, ź (odrębny rozwój ST, ZD, SK, ZG

podaje tabela), np. SPJĘ dało śpię.

Przedstawiona tu interpretacja pozwala zrozumieć, dlaczego polska morfologia jest tak zagmatwana. Należy jednak podkreślić, że w
rzeczywistości językowej wszelkie reguły mają znaczenie względne i orientacyjne. Stanowią pewien model, który nie zawsze daje się
zastosować. Dlatego właśnie np. na miejscu dawnego TJ raz znajdziemy c, a innym razem cz.

przykłady- palatalizacja i metateza prążek- prągek- *prągьkъ
muszka- *muchьka
rączka- *rąkьka
rączki- * rąkьky (1 palat., zanik jeru, i4 palat.)
rączce- rąkьkě(2) (1 palat., 2 palat., zaniki jeru)
krawiec- * kravьkъ
nóżki- * nogьky
dróżce- *dorgьkě(2)
żona- *gena
byczek
stożki
kożuszek od (koza)
koniec
lipiec
chłopiec
Polacy
czoło
poszwa
mosiądz
mosiążek
ręce
těociti
dětъky
dętelъ
drugьba
kědъ
kě(2)lъjь