Antoni Czubiński
Poznań
WOJNY W DZIEJACH ŚWIATA
XIX I XX WIEKU


1. UWAGI WPROWADZAJĄCE

Wojna jest zjawiskiem niezmiernie skomplikowanym i kontrowersyjnym.
Towarzyszy ona ludzkości od jej zarania stanowiąc najwyższy przejaw
rywalizacji i walki od waśni plemiennych poczynając poprzez wojny dynas-
tyczne, religijne, rasowe, wojny o źródła surowców i rynki zbytu towarów,
o przestrzeń do życia, o wpływy i władzę w regionie lub skali globalnej,
o panowanie w świeciel. Pisano o wojnach prowadzonych z przyczyn bio-
logicznych i etycznych, o wojnach rasowych i geopolitycznych, o wojnach
zrodzonych na tle demograficznym. Od czasów Clausewitza wojnę uznano za
przedłużenie polityki prowadzonej przy pomocy innych środków2. Zdaniem
B. Miśkiewicza "Wojna to zdarzenie historyczne, którego treść wypełnia kon-
flikt społeczny, rozstrzygany przy użyciu takich środków przemocy jakimi
dysponują strony prowadzące działania zbrojne ... ." Przyczyną wojny "mogą
być zarówno sprzeczności tkwiące w stosunkach gospodarczych, społecznych,
1 R. Aron, Paix et guerre entre 1e nation Paris, 1962; B. Chocha, J. Kaczmarek, Wojna
i doktryna wojenna. Warszawa 1980; M. Hovard, Wojna w dziejach Europy, Wrocław, 1990;
B. Miśkiewicz, O metodyce badań historyczno-wojskowych, Poznań, 1961; A. Toynbee, Wojna
i cywilizacja. Warszawa 1963; J. Wiatr, Socjologia wojny. Przedmiot i metoda. Studia Socjolo-
giczne, nr 2/1962, s. 211-229.
2 C. Clausewitz, O wojnie. Tom 1-2. Warszawa 1958. Nowe pełne wydanie: Carl von Clau-
sewitz, O wojnie księgi: I-VIII. Lublin, 1995.
20
Antoni Czubiński
politycznych jak i ideologicznych"3. Szczególną rolę w powstaniu i rozwoju
wojen w czasach nowożytnych spełniają zjawiska związane z rozwojem
gospodarczym i przeludnieniem. Jak stwierdza Paul Kennedy "Już wcześniej
zauważono, że za wieloma wstrząsami historycznymi - zaborcze wyprawy
Wikingów, ekspansja Anglii elżbietańskiej czy rewolucja francuska, Welt-
politik Wilhelma, niepokoje gnębiące dziś Amerykę Środkową i środkowy
wschód - kryje się dziś dręczący problem eksplozji demograficznej i często
trudności z wchłonięciem rosnącej liczby energicznych młodych mężczyzn.
Niekiedy nie spełnione oczekiwania nowej generacji dawały początek gwał-
tom i rewolucjom..."4
O wyniku wojen decydowały różne czynniki. "Tryumf lub załamanie się
któregokolwiek z wielkich mocarstw - pisze Kennedy -jest z reguły skutkiem
długotrwałych walk toczonych przez jego siły zbrojne, lecz jest także konsek-
wencją mniej lub bardziej sprawnego wykorzystywania przez państwo potenc-
jału gospodarczego w czasie wojny w szerszej perspektywie tego, czy w dziesię-
cioleciach poprzedzających konflikt gospodarka danego kraju umacniała się
czy też słabła w porównaniu z gospodarką innych czołowych państw"5.
Wojny rozwiązywały wiele trudności i sprzeczności ale też powodowały wiele
strat i zniszczeń. Były one inspirowane i zwalczane. Miały zawsze grono
wybitnych zwolenników i przeciwników. Generał Erich Ludendorf stwierdził,
że: "Wojna jest rzeczywistością, rzeczywistością najważniejszą w życiu naro-
du"6. Inni zwolennicy wojen dowodzili, że są one najbardziej słuszną i męską
formą rozwiązywania sporów i sprzeczności. Twierdzą oni, że wojny wywierają
pozytywny wpływ na kształtowanie charakterów i woli, oczyszczają atmosferę
w stosunkach międzyludzkich, regulują przyrost demograficzny, zmuszają do
wysiłku i stymulują proces rozwoju społeczeństwa''.
Przeciwnicy wojen potępiają je z powodu brutalności, powodowanych strat
i zniszczeń a zwłaszcza z powodu towarzyszącego im zdziczeniu obyczajów
i demoralizacji, kultu siły i przemocy itp.
W czasie wojen nabierano specyficznych doświadczeń i kształtowano co
raz to nowsze koncepcje i doktryny stosowania przemocy. Każda epoka
kształtowała własny styl i metodę walki. Na przełomie XVIII i XIX wieku
szczególną rolę w tym zakresie spełniali Francuzi z Napoleonem na czele.
a B. Miśkiewicz, W sprawie pochodzenia wojen. W: Ars historica. Prace z dziejów pow-
szechnych i Polski, Poznań, 1976, s. 102; O metodyce badań..., s. 10.
' P. Kennedy, U progu XXI wieku (przymiarka do przyszłości). Londyn, 1994, s. 46.
s P. Kennedy, Mocarstwa Świata. Narodziny, rozkwit, upadek. Warszawa 1994, s. 7.
ojna totalna. Warszawa 1959, s. 19.
' B. Miśkiewicz, O metodyce badań..., i tenże, W sprawie pochodzenia wojen. W: Ars Histo-
rica, s. 101-108.
a Europa i świat w epoce Napoleońskiej, pod. red. M. Senkowskiej-Gluck, Warszawa 1977;
E. Tarle, Napoleon. Warszawa 1946; A. Zahorski, Spór o Napoleona we Francji i w Polsce.
Warszawa 1974.
Wojny w dziejach świata XIX i XX wieku 21
W XIX wieku na czoło wysunęli się Prusacy i Niemcy. Uchodzili oni w tym
czasie za naród najbardziej zmilitaryzowany, skłonny do wojen oraz predys-
ponowany do kształtowania doktryn wojennych9. Mniejszą rolę spełniali
Anglicy, Rosjanie, Japończycy i Amerykanie. Stopniowo uczyli się oni również
nowoczesnego rzemiosła wojennego'o.


2. ROLA WOJEN W PROCESACH ROZWOJOWYCH XIX WIEKU

Wojny Napoleońskie zakończyły XVIII wiek. Kongres Wiedeński w 1815 r.
wprowadził świat w XIX wiek, wiek pary i kolei żelaznej. Narody europejskie
wyczerpane długoletnimi krwawymi zmaganiami wojennymi nie miały siły
do dalszej walki. Przez szereg lat w Europie panował względny spokój. Pod
opieką Świętego Przymierza zbierano siły do następnych wojen. Rozwijano
przemysł i unowocześniano rolnictwo. W Europie rozwijał się kapitalizm.
Przodujące w rozwoju gospodarczym państwa europejskie podbijały kolonie
w Azji, Afryce i Ameryce Łacińskiej. Wojny kolonialne nie angażowały zbyt
wielu sił. Niekiedy miały one bardzo krwawy charakter. Nie miały one jednak
większego znaczenia politycznego. Pomagały one rozładować występujące
w Europie przeludnienie i podkreślały przodującą rolę mocarstw europejskich
w XIX-wiecznym świecie. W samej Europie dojrzewały ruchy nacjonalis-
tyczne i narodowo-wyzwoleńcze. Jako pierwsi wystąpili Serbowie, którzy już
w 1804 r. podjęli długotrwałą walkę z Turcją o odzyskanie niepodległości.
W ślad za nimi poszły inne ludy bałkańskie".
Wielką rolę w przekształcaniu XIX wiecznej Europy odegrała rewolucja
lat 1848-1849 zwana Wiosną Ludów. Umocniła ona tendencje narodowo-wy-
zwoleńcze, przyspieszyła proces rozpadu państw wielonarodowościowych
i kształtowania państw bardziej jednorodnych narodów. W rewolucji tej szcze-
litarismus in Geschichte and Gegenwart. Studien, Probleme, Analisen.
Herausgeberkollektiv: K. Nuss i n. Berlin, 1980; A.J. Kamiński, Militaryzm niemiecki. Główne
zagadnienia społeczne i polityczne. Warszawa 1962; Kurzer Abriss der Militargeschichte. Vón den
Anfange der Geschichte des deutschen Volkes bis 1945. Autorenkollektiv: F. Górster i in. Berlin
1974.
'toria powszechna 1789-1918. Warszawa 1981; Dziesięć wieków Europy.
Studia z dziejów kontynentu. Red. tomu J. Żarnowski, Warszawa 1983; Europa i świat w epoce
restauracji, romantyzmu i rewolucji 1815-1849. Praca zbiorowa pod red. W. Zajewskiego. Tom 1-2,
Warszawa 1991; G.W.F. Halgarten, Imperialismus vor 1914. Munchen, 1951; Historia polityczna
Dalekiego Wschodu od końca XVI wieku do 1945 roku. Opr. A. Narocznicki i in. Warszawa 1982;
P. Kennedy, Mocarstwa Świata...; Osnowyje problemy istorii S Sz A w amierkanskoj istoriografri
1861-1918 gg. Moskwa, 1974; A.J. Taylor, The Strugle for Mastery in Europa 1948-1918. Oxford,
1957; J.L. Waliach, Kriegs-theorien. Ihre Entwicklung im 19 and 20. Jahrhundert. Frankfurt
a. M., 1972.
" J. Skowronek, Sprzymierzeńcy nasadów bałkańskich, Watszawa, 1983; Europa i świat...
22 Antoni Czubiński
gólną rolę spełniła Rosja carska, która tłumiąc w 1849 r. powstanie węgier-
skie przedłużyła egzystencję wielonarodowościowej monarchii Habsburgów
o całe 70 lat' z. W 1861 r. po serii wojen zjednoczyły się Włochy' 3, a następnie
przyspieszony został proces jednoczenia Niemiec. Szczególną rolę w procesie
tym odegrał Otto von Bismarck, który stał na stanowisku, że zjednoczenia
nie osiągnie się w drodze dyskusji parlamentarnych lecz tylko przemocą
przy pomocy "krwi i żelaza"' 4. Zapowiedź tą zrealizował w toku trzech wojen:
1864 r., 1866 r. i 1870-1871 r. Przy pomocy tych wojen spowodował on likwi-
dację rozbicia Niemiec na wiele zwalczających się wzajemnie państewek,
utworzenie wielkiego, jednolitego narodowo państwa niemieckiego w centrum
Europy, usunięcie Austrii z Rzeszy i w konsekwencji przekształcenie jej
w Austro-Węgry, osłabienie Francji i generalną zmianę układu sił politycznych
w Europie' 5. Wojny spowodowały więc wybitnie kreującą rolę. Zmiany
spowodowane przez Bismarcka w latach 1864-1871 prowadziły w konsekwen-
cji do wielkiego konfliktu w skali globalnej. Za nim do niego doszło poważne
zmiany nastąpiły też na terenie Ameryki i Azji. W 1861 r. w Stanach Zjedno-
czonych wybuchła wojna secesyjna' 6. Wojna ta trwała 4 lata, pochłonęła wiele
ofiar i zakończyła się klęską secesjonistów. W czasie wojny poległo 118,5 rys
ludzi, a 636 tys. osób odniosło rany. Na skutek tych ofiar Stany zachowały
jedność polityczną'''. Zwycięstwo przemysłowej Północy nad niewolniczym,
plantatorskim Południem spowodowało rekonstrukcję całego systemu, przy-
spieszenie procesów kolonizacyjnych i urbanizacyjnych a w konsekwencji
przekształcenie całego państwa w mocarstwo' . Już w 1867 r. Stany zakupiły
od Rosji Alaskę. W latach 80-tych skolonializowały przylegające obszary na
Zahodzie Stanów (Dziki Zachód) i podjęły ekspansję oceaniczną wypiera-
jąc stare europejskie państwa kolonialne z podbitych wcześniej obszarów
kolonialnych. Twórcą amerykańskiej doktryny nawalizmu był admirał Alfred
Thayer Mahan (1840-1914). Dowodził on, że występuje ścisła zależność
pomiędzy siłą morską i mocarstwową pozycją państwa w skali globalnej' 9.
'z s. Kalembka, Wiosna Ludów w Europie. Warszawa 1991.
'3 A. Ostrowski, Garibaldi, Warszawa 1969.
'4 E. Engelberg, Bismarck. Urpreuse und Reichsgrunder, Berlin, 1985.
's J. pajewski, Niemcy w czasach nowożytnych (1517-1939), Poznań 1947; E. Tarle, Dzieje
Europy 1871-1918. Warszawa , 1960. M. Wawrykowa, Dzieje Niemiec 1789-1871, Warszawa
1980 Wendepunkte deutscher Geschichte 1848-1945. Hrsg von C. Stern und H.A. Winkler.
Frankfurt a. M., 1979.
16 L Korusiewicz, Przyczyny wojny secesyjnej w Ameryce. Warszawa 1967.
''' A. Parker, The Civil War in America: New York, 1961.
'd J.S. Allen, Rekonstruction. The Batlle for Democracy 1865-1876. Naw York, 1955;
H. Boesch, USA. Opanowanie kontynentu, Warszawa 1961; Dwieście lat USA. Idealy i paradoksy
historii amerykańskiej. Wybór i wstęp opracował L.D. Orlon, Warszawa 1984.
'9 K. Rosen-Lawadzki, Ewangelista potęgi morskiej. W: Ameryka Północna. Studia pod red.
M.M. Drozdowskiego. Warszawa 1975, s. 108-141.
Wojny w dziejach świata XIX i XX wieku 23
W ślad za jego wskazaniami Stany przystąpiły do rozbudowy floty wojen-
nej otwierając wyścig zbrojeń morskich w świecie. Konkurowały głównie
z Anglią, która uchodziła dotąd za największą potęgę morską świata. Do
wyścigu zbrojeń na morzu przyłączyły się też Niemcy. Szczególną rolę w roz-
woju ekspansji amerykańskiej miała wojna z Hiszpanią z 1898 r. Spowodo-
wała ona przejęcie części posiadłości hiszpańskich przez USA i utworzenie
pierwszych przyczółków amerykańskich na Oceanie Spokojnymzo.
Szybki rozwój Stanów Zjednoczonych powodował, iż w okresie tym przyj-
mowały one wielką ilość emigrantów z Europy, pomagając rozładować wy-
stępujące przeludnienie na tym kontynencie. W latach 1846-1936 do Stanów
emigrowało około 50 mln ludzi. Kilkanaście milionów osiadło w nich na stałe.
Na drogę zbrojeń i ekspansji wkroczyła też Japonia. W latach 60-tych XIX
wieku w Japonii dokonano rewolucji społeczno-politycznej, która spowodo-
wała otwarcie jej na Europę i przyspieszenie rozwoju technicznego. Japończy-
cy wzorowali się na Niemczech. Rozbudowali siły zbrojne i podjęli ekspansję
terytorialnązl. W latach 1894-1895 Japonia pokonała Chiny i opanowała
Koreę, a w latach 1904-1905 pokonała Rosję i opanowała Sachalin i Man-
dżurię. Pokonując Chiny i Rosję Japonia unaoczniła zdumionemu światu
własną siłę i determinację oraz obnażyła słabość Rosji, którą od tego momen-
tu zaczęto nazywać "kolosem na glinianych nogach". Narody Europejskie
poczuły się zagrożone przez tzw. "Żółte niebezpieczeństwo". Japończycy
wysunęli bowiem hasło: "Azja dla Azjatów" wzywając do usunięcia kolonia-
listów europejskich z Azji. "Zagrożenie" japońskie wywierało wielki wpływ na
kształtowanie nastrojów politycznych i koncepcji obronnych tak w Europie
jak i w Amerycezz. Fakty te przyspieszyły wyścig zbrojeń, zaostrzyły wojny
w koloniach i przybliżyły konflikt globalny w świecie. Kształtowały się nowe
układy i sojusze, doskonalono środki i metody walki. Buntowały się narody
europejskie i kolonialne. Toczyły się małe wojny peryferyjne na Bałkanach,
w Chinach i w Ameryce Łacińskiej. Nie było roku by gdzieś w świecie nie
wybuchały nowe wojny, bunty lub rewolucje narodowo-wyzwoleńcze. W sumie
było ich kilkaset. Pochłonęły one 500 tys. ludzi zabitych i spowodowały
okaleczenie kilku milionów osób23.
to H. L,uft, Von Washington za Roosevelt. Geschichte der amerikanischen Aussenpolitik.
Berlin, 1944; Z.M. Sołoncew, Dipłomaticzeskaja borba SSzA za gospodstwo na morie i protiv-
oreczija imperialisticzeskich dzierżaw (1918-1945). Moskwa, 1962; Ł.S. Władymirow, Dipłomatija
SSzA w pierod amerikano - ispanskoj wojny 1898. Moskwa 1957.
z1 V Hilska, Dzieje i kulrtura narodu japońskiego. Krótki zatys. Warszawa 1957; Historia
polityczna Dalekiego Wschodu...
22 Historia XX wieku pod red. H. Mościckiego i J. Cynarskiego. Warszawa 1934; A. Krzy-
żanowski, Wiek XX. Zarys dziejow najnowszych. Warszawa-Kraków, 1947; W. Rodziński,
Historia Chin. Warszawa 1974; E. Tarle, Dzieje Europy...
23 BC. Urłanis, Wojny i narodonasielenije Jewropy. Moskwa, 1960, s. 464.
24 Antoni Czubiński
W czasie wojen XIX wiecznych udoskonalono artylerię, która odgrywała
wielką rolę w ówczesnych konfliktach. Wprowadzono do walki pancerniki;
łodzie podwodne, krążowniki, szybkostrzelne karabiny iglicowe, karabiny
maszynowe i torpedy. Wielką rolę spełniały samochody i telegraf bez drutu.
Wojska można było lepiej uzbroić, szybko przerzucać z jednego frontu na
drugi, dowodzić nimi z odległego punktu. Powstały sztaby, które planowały
i koordynowały walkę na wielką skalę. Wprowadzono powszechny obowiązek
służby wojskowej i szkolenie rezerw wojskowych. Zgodnie z koncepcją
Clausewitza wojnę traktowano jako kontynuację polityki realizowanej przy
pomocy środków przemocy, jako dążenie do narzucania przeciwnikowi swej
woli. W czasie wojen XIX-wiecznych wypracowano koncepcję wojny błys-
kawicznejz4. Rozwijali ją generałowie prusko-niemieccy: Helmut von Moltke
(1800-1891), Alfred von Waldersee (1832-1904), Alfred Schliffen (1833-1913)
i inni. Dowództwo pruskie zastosowało ją w czasie wojny z Austrią w 1866 r.
i przeciw Francji w 1870 r. W czasie wojny domowej w Stanach Zjednoczonych
teorii tej nie umiano zastosować. Wojna trwała długo ze zmiennym szczę-
ściem. Sławę wojenną zdobyli generałowie: Robert E. Lee (1807-1870), Ulisses
S. Grani (1822-1885), William T. Sherman (1830-1891) i inni. Nie stosowano
jej też w koloniach. Na doświadczeniach niemieckich uczyli się natomiast
Japończycy, którzy koncepcje te zastosowali w 1904 r. wobec Rosji2s.
Generałowie niemieccy parli też do nowej wojny w Europie licząc, że
uprzedzą inne państwa zanim przeprowadzą one mobilizację swych sił, błys-
kawicznie rozprawią się z nimi i podyktują im swoje warunki. W 1914 r. planu
tego nie udało im się jednak zrealizować. Przeciwnicy Niemiec nie dali się
zaskoczyć, powstrzymali armie niemieckie i przekształcili wojnę w długotrwa-
łe zmagania materiałochłonne2ó. Wojna przekształciła się w wojnę pozycyj-
ną. Pochłonęła ona mnóstwo ludzi i sprzętu, trwała od sierpnia 1914 r. do
listopada 1918 r. Do wojny takiej Niemicy nie były przygotowane. Klęsce
próbowali zapobiec generałowie P. Hindenburg (1847-1934)2'' i E. Luden-
dorf (1865-1937)2. Latem 1916 r. powołano ich na stanowiska dowódcze.
z ).H. Addington, The Blietzkrig Era und the German General Staff 1865-1941. Naw
Bruswiek. Naw Jersey, 1971; Militar, Staat und Gesellschaft. Sludien tur preusisch - deutschen
Militargeschichle von W. Deist. Munchen, 1991:
ts J. Jonca, Doktryna. polityczna i wojenna Helmuta von Mollke Starszego. W: Studia
znajnowszej historii Niemiec i stosunków polsko-niemieckich. Pod red. S. Sierpowskiego. Poznań,
1986, s. 79-93; tenże, Ze studiów nad doktryną wojny i pokoju Helmutha von Moltke Starszego.
Acta Universita6s Wratislaviensis, nr 453, Historia 36 Wrocław, 1881; G. Roszkowski, O po-
glądach Moltkego na prawa wojny. Lwów, 1881.
za J, pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914-1918. Warszawa 1991.; A.W. Wierzchowskiej,
W.F. Liachow, Pierwajamirowajawojna 1914-1918. Wojenna-istoriczeskij oczerk. Moskwa, 1964.
z' P. von Hindenburg, Aus meinem Leben. Leipzig, 1920.
z8 E. Ludendorf, Kriegfuhrung und Politik. Berlin 1922; tenże: Wojna totalna. Warszawa
1959.
Kriegfuhrung und Politik. Berlin 1922; tenże: Wojna totalna. Warszawa


Wojny w dziejach świata XIX i XX wieku 25
Wykorzystując ten fakt przeprowadzili oni poważne reformy podporząd-
kowując całe społeczeństwo i państwo idei wojny totalnej29. Nowe dowódz-
two niemieckie pokonało Rosję i Rumunię i podyktowało tym państwom swo-
je warunki. W początku 1918 r. wydawało się, że zwycięstwo jest w zasięgu
ręki. Tymczasem w kwietniu 1917 r. do wojny przeciw państwom centralnym
przystąpiły Stany Zjednoczone ze swoimi zasobami ekonomicznymi. Na
froncie zachodnim alianci wprowadzili do walki na dużą skalę czołgi i lotnict-
wo. Siłom tym armia niemiecka nie była w stanie sprostać. Niemcy zostały
pokonane. Załamanie wojenne spowodowało wybuch rewolucji3o.
W wojnie brało udział 38 państw. Zmobilizowano 65 mln ludzi (23 mln
po stronie państw centralnych i 42 mln po stronie przeciwnej). W końcowej
fazie wojny na froncie zachodnim walczyło 8,7 mln ludzi wyposażonych w 32
tys. dział, 8170 samolotów, 810 czołgów, 123 tys. samochodów ciężarowych.
W czasie walk wielką rolę spełniały nie tylko czołgi, których Niemcy mieli nie
wiele, ale również łodzie podwodne, miny, gazy bojowe, bomby lotnicze.
Wojna pochłonęła około 10 mln zabitych. Rany odniosło 20 mln osób. Wojna
spowodowała olbrzymie zniszczenia materialne i spustoszenia moralne. Z jed-
nej strony spowodowała ona wielkie oburzenie opinii publicznej świata
a z drugiej strony zdopingowała wielu teoretyków i praktyków do studiów
i przemyśleń. Powstało wiele prac teoretycznych uogólniających doświad-
czenia wojenne w celu wykorzystania ich w toku nowej wojny. Na szczególną
uwagę zasługują rozważania i wnioski wyciągnięte z tych doświadczeń przez
gen. E. Ludendorfa. Uogólnił on doświadczenia wojny totalnej z lat 1916-1918.
Teorię Clausewitza3l uznał on za przestarzałą i nieaktualną. Wzywał do
stosowania zasad wojny totalnej. "Wojna totalna - pisze Ludendorf - z isto-
ty swej wymaga wszystkich, dosłownie wszystkich sił narodu, wszystkie
bowiem siły przeciw niemu występują. Tak bowiem jak zmienia się istota woj-
ny i to pod wpływem niezmierzonych i nieodwracalnych faktów, można by
powiedzieć - w myśl praw rozwoju, tak powinien poszerzyć się krąg zadań
polityki i polityka sama powinna się zmienić. Polityka musi, podobnie jak
wojna totalna, przybrać charakter totalny. Musi ona być z uwagi na
maksymalny wysiłek narodu w wojnie totalnej wymowną nauką uwzględnia-
jącą prawa egzystencji narodu i przestrzegać ściśle tego, czego naród potrzebuje
i wymaga dla swej egzystencji i to we wszystkich dziedzinach życia, a nie tylko
w dziedzinie duchowej. Ponieważ wojna jest najwyższym wysiłkiem narodu
29 Z.K. Eggert, Borba klassow i partii w Giermanii w gody pierwoj mirowaj wojny (awgust
1914 - oktiabr 1917). Moskwa, 1957.
3itarismus..., s. 120 i nasi.: J.S. Drabkin. Die Novemberrewolution 1918 in
Deutchland. Berlin 1968; K.B. Winogtadow, Burżuaznaja istoriografija pierwoj mirowoj wojny.
Moskwa, 1962.
31 W. Sc., Clausewitz. Leben und Werk. Esslingen, 1976; C. Clausewitz, Politische
Schriften und Briefe. Hrsg von H. Rothfels. Mńnchen, 1922.
26 Antoni Czubiński
dla zachowania jego istnienia, polityka totalna powinna za tym już w czasie
pokoju nastawić się na przygotowanie tej walki o życie narodu na wypadek
wojny i wzmacniać podstawy tej walki o życie tak, aby nie załamały się
w obliczu groźby wojny ani też uległy zniszczeniu na skutek działań nie-
przyjaciela"32.
Podsumowując swoje rozważania Ludendorf stwierdził: "Istota wojny,
istota pokoju zmieniły się, a za tym zmienić się musi stosunek polityki do kie-
rownictwa wojny. Wszystkie teorie Clausewitza należy wyrzucić do lamusa.
Wojna i polityka dążą do zachowania życia narodu, wojna jest najwyższym
wyrazem jego woli. Dlatego polityka winna służyć kierownictwu wojny"33.
Rozważania Ludendorfa miały nie tylko teoretyczny charakter. Wnioski
jego zostały zaakceptowane przez ruch narodowo-socjalistyczny, do którego
autor po wojnie przyłączył się. Ludendorf uznał głoszone przez Hitlera i jego
ruch zasady rasistowskie i antysemickie, dowodził, że Niemcy są zagrożeni
przez żywioły obce i wzywał naród niemiecki do obrony. Najlepszą formą
obrony był atak. Był on rzecznikiem przygotowania wojny prewencyjnej.
Koncepcje wojny prewencyjnej uznał też Hitler, który przyjął zasady wojny
błyskawicznej i totalnej. Zasady te próbował stosować od chwili przejęcia
władzy w 1933 r. Stworzył system dyktatury nacjonalistycznej w celu przygoto-
wania i przeprowadzenia wojny totalnej34. Generałowie niemieccy chcąc nie
chcąc program ten musieli uznać i podjąć się jego realizacji3 s.


3. KONCEPCJA WOJNY REWOLUCYJNEJ

W XIX wieku część opinii publicznej Europy uznała, że wojny są sprzeczne
z interesami szerokich mas ludności. Potępiono je jako wojny prowadzone
w imieniu dynastii lub kół rządzących poszczególnych państw, jako przeja-
wy przemocy i zdziczenia, poczynania bezsensowne i wyniszczające. Rodził
się ruch pacyfistyczny. Przywódcy ruchu wzywali do zwalczania militaryzmu,
bojkotu wojska i uchylania się od wojny3ó. Pod wpływem tych tendencji
3z E. Ludendorf, Wojna totalna..., s. 26-27.
3a Tże s. 27.
34 19ć
A. Bullock, Hitler. Studium tyranii. Warszawa 1969; tenże Hitler i Stalin. Żywoty równo-
ległe. Tom 1-2. Warszawa , 1994; L. Herbst Der totale Krieg and die Ordung der Wirtschaft, 1982; Wy
F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego. Wydanie trzecie... Wrocław, 1985.
3 s Ł.A. Bezymienskij, Giermanskije gienierały-s Gitlerom i biez niego, Moskwa, 1961; W. Ko- i sc
zaczuk, Wehrmacht 1933-1939. Rozbudowa sił zbrojnych Trzeciej Rzeszy jako narzędzia presji, tiec
ekspansji terytorialnej i wojny. Warszawa 1978.
36 R. Berkeley, Die deutshe Friedensbewegung 1870-1933. Hamburg-Wandsbeck, 1948; Deut- Ber
sche Demokraten. Die nichtproletarischen demokratischen Krafte in der deutschen Geschichte
1830 bis 1945. Von einen Autorenkollektiv unter Leitung von D. Friecke. Berlin, 1982; K. Fiedor, M.
Niemiecki ruch obrońców pokoju 1892-1933. Wrocław, 1993.
Wojny w dziejach świata XIX i XX wieku 27
poszczególne rządy podjęły dyskusję na temat ograniczenia zbrojeń i ucywili-
zowania wojen. W czasie kolejnych konferencji pokojowych w Hadze (1899
i 1907) uchwalono konwencje regulujące zasady prowadzenia ówczesnych
wojen3 .
Tendencje pacyfistyczne przenikały też do rosnącego w siły i znaczenie
ruchu socjalistycznego. K. Marks i F. Engels głosili, że wojny mają klasowy
charakter, że powstały wraz z pojawieniem się podziału społeczeństw pier-
wotnych na antagonistyczne klasy społeczne i znikną z chwilą likwidacji tych
klas3s. A więc uznali oni, że w epoce kapitalizmu wojny są zjawiskiem
w pewnym sensie nieuchronnym. Wojny dzielili oni na sprawiedliwe i nie-
sprawiedliwe. Do pierwszej kategorii zaliczali wszelkie bunty i rewolucje
społeczne podejmowane przez klasy uciskane i wyzyskiwane. Wojny takie
uznawali za poczynania pobudzające postęp społeczny, inspirowali i popiera-
li je. Do grupy drugiej zaliczali wszystkie wojny dynastyczne, kolonialne,
ekspansywne i kontrrewolucyjne. Wojny te ich zdaniem hamowały postęp
społeczny, umacniały panowanie klas posiadających i kół rządzących, broniły
politycznego status quo39.
W 1889 r. partie socjalistyczne utworzyły tzw. II Międzynarodówkę.
Stopniowo odrzucała ona ideę rewolucji społecznej realizowanej w drodze
przemocy i potępiała wojnę jako taką przyjmując program pokojowego
przejścia od kapitalizmu do socjalizmu czyli w drodze ewolucji
mie XIX i XX w. socjaliści umocnili swoje stanowisko antywojenne. Nurt
ten załamał się jednak wraz z wybuchem I wojny światowej4l. Większość
socjalistów stanęła na stanowisku, że rządy ich krajów podjęły wojnę obronną
a więc sprawiedliwą. W tej sytuacji poparli oni politykę wojenną swych rządów.
Był to zwrot dramatyczny. W tej sytuacji Międzynarodówka rozpadła się42.
Część socjalistów nie uznała tego zwrotu i postanowiła powrócić do kur-
su rewolucyjnego. Przewodził im socjalista rosyjski W.I. Lenin (1870-1924).
Odrzucił on koncepcję pokojowego przerastania kapitalizmu w socjalizm
i wezwał do rewolucyjnego obalenia kapitalizmu. Wysunął hasło "wojna woj-
nie". Przeciw imperialistycznej polityce poszczególnych państw organizował
3' Por. A.J. Kamiński, Stanowisko Niemiec na pierwszej konferencji haskiej (1899). Poznań,
' 1962.
38 E. Kandel, Marks i Engels organizatorzy Związku Komunistów. Warszawa 1954; F. Engels,
Wybrane pisma wojskowe. Warszawa 1962; F. Mehring, Pisma wojskowe. Warszawa 1960.
39 B. Miśkiewicz, O metodyce badań...; J. Wiatr, Szkice o materializmie historycznym
i socjologii. Warszawa 1962; P.W. Wołubujew, Wybor putiej obszczestwiennogo rozwitija:
tieorija, istorija, sowremiennost. Moskwa, 1987.
ao L.M. Kriwoguz, S.M. Stezkewitsch, Arbiss der Geschichte der I. and II. Internationale.
Berlin, 1960; Historia II Międzynarodówki. Tom 1-2. Warszawa 1978.
41 M. Beer, Historia powszechna socjalizmu i walk społecznych. Tom I-II. Warszawa 1957;
M. Brzeziński, Jean Jaures - polityk i myśliciel. Łódź 1983.
I 'z J. Tomicki, Dzieje II Międzynarodówki 1914-1923. Warszawa 1975.
28
Antoni Czubiński
rewolucyjną wojnę uciskanych i wyzyskiwanych mas. Hasła rewolucyjne mia-
ły demagogiczny charakter i uzyskały znaczne uznanie w oczach zdesperowa-
nych w czasie wojny mas. Lenin sformułował niezwykle skrajny program
nadania rewolucji bezwzględnego, totalnego charakteru43.
Bolszewicy z Leninem na czele potępiali i zwalczali tzw burżuazyjny
pacyfizm i wzywali do rewolucji. Podobnie jak Ludendorf odrzucili oni
również koncepcję Clausewitza. Wzywali do wojen rewolucyjnych, którym
należy podporządkować wszystkie siły klasy robotniczej. Rewolucję miano
prowadzić w sposób bezwzględny z całą surowością wobec wroga klasowego.
Lenin nie liczył się z prawami i zasadami ustanowionymi przez burżuazję.
Prawom i moralności burżuazyjnej przeciwstawiał prawa i etykę proletariatu.
W tym sensie bolszewicy nie akceptowali też konwencji heskich w sprawie
prowadzenia wojny. Rewolucja miała mieć charakter wojny totalnej44. Obok
Lenina idee te rozwijali inni rewolucjoniści. Lew Trocki (1879-1940) był
rzecznikiem tzw rewolucji permanentnej. Tworzył Armię Czerwoną i Mię-
dzynarodówkę Komunistyczną. N. Bucharin wzywał do eksportu rewolucji
z Rosji do innych krajów i odrzucał idee koegzystencji z burżuazją45. Stalin był
rzecznikiem wojny rewolucyjnej o totalnym charakterze. Nie liczył się on ze
skutkami wojny rewolucyjnej. Mao-Tse-Tung idee te przeniósł do Chin
a Ho-Szi-Min do Wietnamu4ó.
"Wojny - pisze Mao-Tse-tung - zaczęły się z chwilą powstania własności
prywatnej i klas; stanowią one najwyższą formę stosowaną dla rozwiązania
sprzeczności między klasami, narodami, państwami, blokami politycznymi na
określonym etapie rozwoju tych sprzeczności... Wojny rewolucyjne, to jest
rewolucyjne wojny klasowe i rewolucyjne wojny narodowe, mają swe szczegól-
ne warunki i cechy, które występują obok warunków i cech właściwych
wojnom w ogóle4.
Charakteryzując charakter i sens wojny rewolucyjnej Mao pisał: "Roz-
wój społeczeństwa ludzkiego doprowadzi ostatecznie, i to w niedalekiej przy-
szłości, do położenia kresu wojnie - tego potwornego wzajemnego wynisz-
czania się ludzkości. By jednak położyć kres wojnie istnieje jeden tylko środek
a mianowicie zwalczanie wojną rewolucyjną - wojny kontrrewolucyjnej, re-
wolucyjną wojną narodową - kontrrewolucyjnej wojny narodowej, rewolu-
cyjną wojną klasową - kontrrewolucyjnej wojny klasowej. Wszystkie wojny
43 W.I. Lenin, Państwo i rewolucja. Warszawa 1953; H. Arent, Korzenie totalitaryzmu. Tom
1-2. Warszawa 1993; R. Pipes, Rewolucja rosyjska. Warszawa 1994.
44 W.I Lenin, O mieźdunarodnom raboczim i komunisticzeskom dwiżenii. Moskwa, 1967;
Marksizm-leninizm o wojnie, wojsku i nauce wojennej. Warszawa, 1956; R. Pipes. Rewolucja
rosyjska. Warszawa 1994.
45 Marksizm-leninizm o wojnie...
46 J. Pawłowicz, Drogi walki o rewolucję socjalistyczną. Ewolucja poglądów i polityka partii
komunistycznych rozwiniętych krajów kapitalistycznych w latach 1945-1974. Warszawa 1978.
46 Mao-Tse Tung, Wybrane pisma wojskowe. Warszawa 1960, s. 101-102.
29
Wojny w dziejach świata XIX i XX wieku
w dziejach dzielą się na dwie tylko kategorie - na sprawiedliwe i niesprawied-
liwe. Wszystkie wojny kontrrewolucyjne są wojnami niesprawiedliwymi,
wszystkie wojny rewolucyjne - sprawiedliwymi"4e.


4. DOŚWIADCZENIA II WOJNY ŚWIATOWEJ

Podobnie jak wojny napoleońskie zamknęły wiek XVIII tak I wojna
światowa zamknęła wiek XIX. Wiek XX rozwijał się początkowo pod aus-
picjami antywojennymi i pokojowymi49. W 1919 r. powołano do życia Ligę
Narodów. Miała ona pełnić funkcje rozjemcze wobec zwaśnionych stron.
Statut jej miał zabezpieczyć możliwość rozwiązania problemów spornych
w drodze rokowań i arbitrażu a więc bez uciekania się do wojny. W łonie Ligi
podjęto dyskusję na temat ograniczenia zbrojeń i rozbrojenia. Liga okazała
się jednak tworem słabym i mało skutecznym. Nie była ona w stanie wywiązać
się z nałożonych na nią zadańs
Próbowano także wykluczyć wojnę z polityki. W 1928 r. podpisano układ
ogólny o wyrzeczeniu się wojny. Od nazwiska jego twórców nazwano go
Paktem Brianda-Kelloga. Przystąpiło do niego wiele państw. Niestety nie
wszystkies 1.
I wojna światowa potwierdziła malejącą rolę Europy w świecie, ożywiła "'!
ruchy narodowo-wyzwoleńcze w Europie i koloniachs2, potwierdziła rosnącą
rolę Stanów Zjednoczonych i Japonii53. Pokój był narażony na podminowa-
nie z wielu stron. Ruch pacyfistyczny był słaby. Organizowali go głównie
publicyści, pisarze i uczeni, a więc koła intelektualne. Odwoływano się do
wartości ogólnoludzkich, humanistycznych. Ruch nie dysponował jednak
środkami niezbędnymi do osiągnięcia powodzenia. Miał on idealistyczny
charakter i był mało skuteczny. Organizowano wiece i kongresy, wydawano
różne czasopisma i druki, tworzono organizacje społeczne54.
48 Tże, s. 105-106.
49 Por. p. 36.
50 S'. Sierpowski, Narodziny Ligi Narodów. Poznań, 1984; W. Michowicz, Genewska
konferencja rozbrojeniowa 1932-1937 a dyplomacja polska. Łódź, 1989; B. Stadtmuller-Wybors-
ka, Prasa polskich ugrupowań politycznych II Rzeczypolskiej wobec koncepcji rozbrojenia
moralnego. Warszawa-Wrocław, 1990.
s' H. Korczyk, Traktat ogólny o wyrzeczeniu się wojny. Warszawa 1993.
sz H, Grimal, La Dekolonisation 1919-1963. Paris, 1963; T. Wituch, Tureckie przemiany.
Dzieje Turcji 1878-1923. Warszawa 1980 .
s3 p. Johnson, Historia świata (po roku 1917). Londyn, 1989; Ład Wersalski w Europie
Środkowej. Pod red. J. Żarnowskiego. Wrocław, 1971.
54 R. Berkeley, Die deutshe Friedensbewegung 1870-1933. Hamburg-Wandsbeck, 1948;
Deutsche Demokraten. Die nichtproletarischen demokratischen krafte in der deutschen Geschich-
te 1830 bis 1945. Von einen Autorenkollektiv unter Leitung von D. Friecke. Berlin, 1982;
K. Fiedor, Niemiecki ruch obrońców pokoju 1892-1933. Wrocław, 1993.
30 Antoni Czubiński
Poczynania te nie uchroniły ludzkości przed nową wojną. I wojna świato-
wa nie usunęła bowiem przyczyn wojen. Spowodowała onajednocześnie wiel-
kie niezadowolenie narodów pokonanych i ukaranych po wojnie. Dążyły one
do rewanżu. Występujące już w XIX wieku nastroje nacjonalistyczne uległy
gwałtownemu zaostrzeniu. Z jednej strony narastały tendencje narodo-
wo-wyzwoleńcze i rewolucyjne a z drugiej nacjonalistyczne i odwetowe55.
Państwa zmierzające do rewanżu przyspieszyły wyścig zbrojeń i doprowa-
dziły do nowego konfliktu. Niemcy parły do rewanżu i podporządkowania
sobie państw sąsiednich, Japonia kontynuowała dążenie do opanowania Azji
i Oceanii a przywódcy ZSRR dążyli do przywrócenia granic Rosji sprzed
wybuchu I wojny światowej i przeniesienia rewolucji w głąb Europy i Azji56.
Szczególnie groźne okazały się dążenia rewolucyjne i odwetowe. Reżimy
dyktatorskie wyłamywały się spod wszelkiej kontroli, kontynuowały wyścig
zbrojeń i wychowywały swe społeczeństwa w duchu agresji. W tej sytuacji po-
kój ustanowiony w 1919 r. miał charakter zawieszenia broni, które przetrwa-
ło zaledwie 20 lat. Przy czym państwa tzw. demokratyczne nastawiając się
na rozbrojenie i utrwalenie pokoju dały się zaskoczyć państwom prącym do
rewanżu i konfliktu, które od początku przygotowywały się do wojny nowe-
go typu wykorzystując nowoczesny sprzęt i nową taktykę. Szczególną uwagę
zwracały one na lotnictwo, broń pancerną i formacje zmotoryzowane.
Wykorzystując doświadczenia poprzednich wojen nastawiano się na prowa-
dzenie wojny błyskawicznej i totalnej. Koncepcje te owładnęły kołami wojsko-
wymi Niemiec, Japonii i Włoch.
Na ogół przyjmuje się, że II wojna światowa wybuchła we wrześniu 1939 r.
w związku z uderzeniem Niemiec Hitlerowskich na Polskę. Zapomina się, że
Japonia agresję na Mandżurię podjęła już w 1931 r., a na Chiny w 1937 r., że
Włochy uderzyły na Etiopię w 1935 r., że wojna domowa w Hiszpanii roz-
poczęła się w 1936 r. W wojnie tej brało udział wiele państw, stanowiła ona
właściwie prolog dużej wojnys''.
55 T. Kotłowski, Kryzys 1923 roku w Niemczech, Poznań, 1988; S. Sierpowski, Faszyzm we
Włoszech 1919-1926. Wrocław, 1963; P. Wróbel, Droga powrotna. Niemiecki prawicowy ruch
kombatancki po I wojnie światowej. Warszawa 1989.
56 Anatomie des Krieges. Neue Dokumente ober die Rolle des deutschen Monopolkapitals bai
Vorbereitung und Durchfiuhrung des Zweiten Weltkrieges. Hrsg and eingelitet von D. Eichholz
und W. Schurnann. Berlin, 19G9; A. Bullock, Hitler i Stalin. Żywoty równoległe... H. Jaenecke,
Es lebe der Tod. Die Tragedie des Spanischen Burgerkrieges. Hamburg, 1980; I. Owsianyj,
Tajemnica narodzin II wojny światowej. Warszawa 1974; O. Rzeszewskij, Wojna i istorija.
Moskwa, 1984; Wojna domowa w Hiszpanii 1936-1939. Praca zbiorowa pod red. A. Czubińskiego.
Poznań, 1989.
5'' L. Berlhold, Wer macht Geschichte? Berlin, 1976; Ch. Ejdus, Japonia między wojnami.
Kraków, 1950; J. Launay, Wielkie spory współczesności 1914-1945. Kraków, 1978; B. Koszel,
Hiszpański dramat. Poznań, 1991; Wojna domowa w Hiszpanii...
Wojny w dziejach świata XIX i XX wieku 31
W różnych częściach globu wojna rozpoczęła się w różnym czasie, trwała
zaś do września 1945 r.ss. Przy czym do grudnia 1941 r. miała ona ogra-
niczony, europejski charakter. Uderzenie Japonii na USA w grudniu 1941 r.
przekształciło ją w konflikt w skali globalnejs9. W czasie tego konfliktu za-
sady wojny błyskawicznej połączono z zasadami wojny totalnej. Zastosowano i'';'-
nowe koncepcje użycia broni pancernej, lotnictwa i floty. Na zapleczu frontu
działała tzw. V kolumnaó r. wojska niemieckie zostały
zatrzymane pod Moskwą i wojna błyskawiczna skończyła się. Przywódcy
ZSRR wykorzystali przewagę liczebną w siłach żywych i warunki klimatycz-
ne6l. Prowadzoną przez Japonię wojnę błyskawiczną na Oceanie Spokoj-
nym i w Azji powstrzymano w połowie roku 1942. Zdecydowała o tym tak-
tyka wojenna USA. W walkach stosowano nie tylko znacznie udoskonalone
czołgi, samoloty, łodzie podwodne, pancerniki i lotniskowce, ale również
rakiety, samoloty odrzutowe, radar, radio a w końcowej fazie wojny broń
atomową2 .
Wobec rozbicia sił niemieckich i japońskich szczególnego znaczenia
nabierały koncepcje strategiczne dowódców amerykańskichó3 i radzieckichó4.
W armiach tych państw wyrosło wielu wybitnych dowódców. Opracowano też
nowe koncepcje walki dostosowane do nowoczesnej techniki i nowego spo-
sobu myśleniaós.
W II wojnie światowej wzięło udział 61 państw. Zmobilizowano 110 mln
ludzi. W czasie wojny zginęło około 60 mln osób, w tym dużo ludności cywilnej
na tyłach. Zniszczono kompletnie wiele miast i wsi. Niszczono całe narody.
Wymowny był stosunek zabitych do rannych. W dotychczasowych wojnach
zawsze było dużo więcej rannych niż zabitych. W tej wojnie na 60 mln. zabi-
tych było , ,tylko" 35 mln rannych. Wiele osób zginęło w obozach lub na skutek
5 Druga wojna światowa. Informator. Opracowali: J. Gerhard i in. Warszawa 1962; J. Mor-
dal, La Guerre a Commence en Pologne. Paris, 1968.
s9 J. Lukas, Die Entmachtung Europas. Der Letzte europaische Krieg 1939-1942. Stuttgart,
1978; R. Carier, La second guerre mondiale 1939-1942. Paris, 1965; tom II 1942-1945. Paris 1965.
6o D. Eichholtz, Geschichte der deutschen Kriegswirtschaft 1939-1945. Tom I-II. Berlin, 1985;
O. Gróhler, Geschichte des Luftkriegs 1910-1970. Berlin 1975; H. Guderian, Wspomnienia
Żołnierza. Warszawa 1958; F.W. Von Mellentin, Panzer Battles 1939-1945. London, 1956; L. de
Jong, The Germans Fifh Column in the second World war. Chicago, 1950.
6' J. Lukacs, Die Entmachtung Europas...; P. Johnson. Historia świata...
62 G.A. Deborin, O charakterie wtoroj mirowoj wojny. Moskwa, 1960 ; E.J. Kings Kingston,
McCloughry, Kierowanie wojną. Warszawa 1959.
63 D.D. Einsenhower, Krucjata w Europie Warszawa 1959; O.N. Bradley, Żołnierska
epopeja. Warszawa 1963.
64 Sppomnień dowódców radzieckich warto zwrócić uwagę na G. Łukowa,
Wspomnienia i refleksje. Warszawa 1970.
65 Zob. J.D. Hittle, Sztab wojskowy. Zarys historyczny. Warszawa 1961; Szlak radzieckich sił
zbrojnych. Warszawa 1962; S. Sztemienko, Sztab generalny w latach wojny. Warszawa 1969;
tenże, Jeszcze raz o Sztabie Generalnym w latach wojny. Warszawa 1976.
32 Antoni Czubiński
akcji pacyfikacyjnych i represji. Skutki wojny wywołały szok psychiczny
i wielką dyskusję. Trwa ona do dziś.
Była to najbardziej krwawa i niszczycielska wojna spośród znanych dotąd W
wojen. Objęła ona nie tylko armię i fronty ale również tyły i ludność cywilną.
Po raz pierwszy w dziejach ludzkości zastosowano masowo czołgi, artylerię
samobieżną, lotnictwo, broń chemiczną i nuklearną. Wojna spowodowała
wielkie straty i spustoszenia nie tylko materialne ale również moralne. W cza-
sie e trwania likwidowano całe narad Holocaust . W konsekwenc i wo na
spowodowała poważny upadek roli i znaczenia Europy w świecie. Potwier-
dziła natomiast wzrost roli i znaczenia USA i ZSRR. Świat przekształcił tylko
się w bipolarny układ polityczny. Mniejsze narody i państwa zostały pod-
porządkowane mocarstwom


5. WOJNY W OKRESIE RYWALIZACJI DWÓCH SYSTEMÓW
SPOŁECZNO-POLITYCZNYCH

Wydawało się, że tragiczne doświadczenia I i II wojny światowej spowodują
rezygnację z wojny jako środka rozwiązywania sprzeczności pomiędzy zwaś-
nionymi stronami. W czasie wojny powołano do życia ONZ. Liczono, że
organizacja ta będzie bardziej sprawna niż Liga Narodów, że zlikwiduje ona
wojny i utrwali pokojowe metody rozwiązywania sprzeczności. Tymczasem
nadzieje te nie ziściły się. Po II wojnie światowej stroną atakującą okazały się
siły rewolucyjne z ZSRR na czele. W nawiązaniu do teorii wojen rewolucyjnych
organizowano powstania i rewolucje narodowo-wyzwoleńcze, które objęły
głównie obszary kolonialne w Azji i w Afryceó9. W pierwszym 10-leciu po
wojnie ruch narodowo-wyzwoleńczy rozwijał się głównie na terenie Azji. Do
1949 r. toczyła się wojna domowa w Chinach. Po jej zakończeniu na mniejszą
skalę toczyła się wojna pomiędzy ChRL i Republiką Chińską Czang Kai Szeka
na Taiwanie. Do 1954 roku toczyła się wojna w Wietnamie z Francją, a po jej
zakończeniu wybuchła druga wojna wietnamska z udziałem Stanów Zjed-
noczonych, która trwała do 1974 r. W latach 1950-1953 toczyła się wojna
s6 J. Iiaydecker, J. Leeb, Trzecia Rzesza w świetle Norymbergi. Bilans tysiąca lat. Warszawa ,
1979; Cz. Kempisty, Sprawy Norymbergi ciąg dalszy. Warszawa 1975; F. Ryszka, Norymberga. Afty
Prehistoria i ciąg dalszy. Warszawa 1982.
6ylematy. Wstęp do historii Europy Zachodniej 1945-1970. Warszawa 1977;
J. Stefanowicz, Europa powojenna. Warszawa 1980.
6B E. Osmańczyk, Ciekawa historia ONZ. Warszawa 1963. s. 13
69 fi. Grimal, La Decolonisation...; Krizis Kołonialnoj sistiemy. Moskwa, 1949; B. Mrozek,
Warszawa 1973; G. r
K.M. Pannikar, Azja a dominacja Zachodu 1498-1945. Epoka Vasco da Gammy w dziejach Azji
1498-1945. Warszawa 1972r. Tern
Wojny w dziejach świata XIX i XX wieku 33
domowa w Korei, do której włączyło się wiele innych państw występujących
z jednej strony w misji ONZ a z drugiej popierających stronę komunistyczną.
W walkach brały udział armie liczące setki tysięcy ludzi. Powstało
państwo Izrael. Fakt ten spowodował wybuch konfliktu zbrojnego na Bliskim
Wschodzie, który trwa do dziś. W drugiej dekadzie po zakończeniu II wojny
światowej, a więc w latach 60-tych, wojny rewolucyjne objęły głównie
kontynent afrykański. Nie było dnia by nie toczyły się tam krwawe zmaga-
nia''1. Wojna występowała też często na terenie Ameryki Południowejz.
Wojny te miały bardzo brutalny i krwawy charakter. Stosowano w nich nie
tylko broń konwencjonalną ale również chemiczną i biologiczną. W czasie
wojny w Korei Amerykanie zastanawiali się nad ewentualnością użycia broni
nuklearnej. Generalnie biorąc liczba konfliktów nie malała lecz rosła. Od chwi-
li zakończenia II wojny światowej przeprowadzono już kilkaset wojen
lokalnych. Niektóre z nich trwały długo i miały bardzo duży zasięg''3.
Obliczono, że po II wojnie przeciętnie rocznie prowadzono około 40 wojen.
Spowodowały one poważne straty. Szacuje się, że wojna w Korei w latach
1950-1953 pochłonęła 1,5 mln ofiar, wojna w Wietnamie w latach 1957-1974
około 3-4 mln, wojna Indii z Pakistanem 1 mln. Wg szacunków specjalistycz-
nych instytutów w latach 1945-1989 na skutek działań wojennych zginęło
około 25 mln ludzi. Wiele milionów ludzi zostało inwalidami wojennymi.
Najbardziej zaciekły i brutalny charakter mają dziś wojny na tle wyznanio-
wym. Sfanatyzowane tłumy nie stosują żadnych reguł gry. Szczególne znacze-
nie ma wojna państw arabskich z Izraelem'4. Toczy się ona od 1948 r. raz
z większym to znów z mniejszym natężeniem. Na tle tej wojny rozwinął się
silny ruch terrorystyczny, który zagraża nie tylko stronom walczącym ale
również wielu niewinnym osobom w różnych krajach i częściach świata'5.
Przez wiele lat za główny czynnik sprawczy nowych wojen uznawano siły
rewolucyjne z ZSRR na czele, które inspirowały i wspomagały ruchy wy-
zwoleńcze i rewolucyjne w różnych częściach świata oraz terrorystów arabs-
kich. Szczególnie ostro krytykowano rolę jaką pełnił ZSRR w wojnie w Af-
ganistanie w latach 1978-1989. Jednak po wycofaniu się ZSRR z tego kon-
'oria wspótczesna stosunków międzynarodowych 1945-1994. Warszawa
1994; W. Malendowski, Zimna wojna. Sprzeczności, konflikty i punkty kulminacyjne w radziec-
ko-amerykańskiej rywalizacji. Poznań, 1994.
71 J. Kiwerska, Rozpad imperium brytyjskiego w Afryce. Warszawa 1989; W.A. Hunton,
Afryka. Źródła konfliktów. Warszawa 1961; J. Wadis, Afryka korzenie buntu. Warszawa 1961.
'z T. Knothe Ameryka Łacińska w polityce USA 1945-1975. Wrocław 1976.
'3 Z. Cesarz, Źródła i obszary zagrożenia we współczesnym świecie. W: Idea pokoju w myśli
politycznej w przeszłości i współczesności. Praca zbiorowa pod red. K. Fiedora. Wrocław, 1986,
s. 137-157.
'4 J. Glasneck, A. Timm, Israel. Die Geschichte des Staates seit seiner Grundung. Berlin, 1992;
G. Nikitina, Państwo Izrael. Zarys rozwoju gospodarczego i politycznego. Warszawa 1970.
'5 A. Pawłowski, Terroryzm w Europie XIX i XX wieku. Zielona Góra 1980; M. Tomczak,
Terroryzm w RFN i w Berlinie Zachodnim. Poznań, 1986.
34 Antoni Czubiński
fliktu wojna nie tylko że nie ustała, ale przybrała jeszcze bardziej ostry
charakter. Trwa ona do dziś. Pochłonęła wiele ofiar oraz spowodowała
zniszczenie całego kraju. Mimo upadku ZSRR trwają nadal walki w Ameryce w s
Południowej, rozwijają się wojny plemienne w Afryce, czy walka Kurdów w 2
o niepodległość w Azji''6. 1
W latach 1990-1993 w świecie odnotowano 34 wojny, w tym 13 dużych i 21
mniejszych konfliktów wojennych. Wynika z tego, że wojny te mają swoje
własne siły napędowe oraz że trudno je zlikwidować.
Największą siłą zbrojną dysponują obecnie Stany Zjednoczone''''. Po
rozpadzie ZSRR przejęły one funkcję swego rodzaju żandarma pilnującego :
porządku w skali światowej. kazuje się dziś, iż łatwiej było pokonać ZSRR
niż utrzymać porządek na świecie. Co raz więcej państw dysponuje obecnie
bronią nuklearną i rakietami samosterującymi. Wojny lokalne szybko mogą
przekształcić się w wojny na wielką skalę. Upilnowanie tych sił jest dziś trudne
i kosztowne. Stany Zjednoczone znalazły się również w stanie kryzysu.
Rozpad ZSRR i całego bloku komunistycznego spowodował poważny kryzys nie
tylko w USA ale w skali całego świata, który wstąpił w okres przejściowy i nie
z jednego stanu w drugi. Trudno powiedzieć jak ukształtuje się nowy układ
sił politycznych w świecie. Aktualnie toczy się ostra walka konkurencyjna
pomiędzy głównymi mocarstwami o dominację ekonomiczną i polityczną.
Korzystają z tego faktu różne mniejsze organizmy państwowe i ruchy Nie
społeczno-polityczne by wykroić dla siebie margines swobody. W świecie
panuje poważna dezorientacja i zamieszanie.


6. WSPÓŁCZESNE ZAGROŻENIA I WYZWANIA

Jak wspomniano wyżej rozwój współczesnej cywilizacji nie spowodował
wygaśnięcia trapiących ludzkość sprzeczności i konfliktów. Nie zlikwidowa-
no sprzeczności klasowych ani narodowych. Pogłębiły się różnice pomiędzy
narodami biednymi i bogatymi. "Jedno jest jasne - pisze P. Kennedy - że gdy
wygasła zimna wojna nie stanęliśmy twarzą w twarz z "nowym porządkiem
świata" lecz z okaleczoną planetą, nad którą gromadzą się nowe chmury.
Jej problemy zasługują na czujną uwagę polityków a także społeczeństw"''8.
'6 Zob. W. Giefiżyński, Rewolucja w imię Allaha. Warszawa 1979; N. Podhoretz, Dlaczego
byliśmy w Wietnamie? Gdynia-Warszawa 1991; A. Rumiancew, Źródła i ewolucja "idei Mao-Tse
tanga". Warszawa 1974.
''' B. Dmitrijew, Pentagon i wnieszniaja politika SSzA. M oskwa, 1961; N. Podhoretz, Dlaczego
byliśmy w Wietnamie...; M.L. Worley; New Developmants. In Army Weapons, taktics, organi-
zation and equipment. Pensylwania, 1958.
''s P. Kennedy, U progu XXI wieku (Przymiarka do przyszłości). Londyn, 1994, s. 396.
Wojny w dziejach świata XIX i XX wieku
Zjawiskiem charakteryzującym współczesny świat jest eksplozja demo-
graficzna. Jeśli w początku XIX wieku na świecie żyło około 1 mld ludzi, to
w sto lat później już 2 mld a w 1990 r. 5,3 mld. . Demografowie szacują, że
w 2025 r. na świecie będzie 8-10 mld ludzi.
Przy czym przyrost naturalny występuje w sposób wysoce nierównomier-
ny. W krajach rozwiniętych i bogatych jak Japonia, Niemcy, Francja, Anglia
pojawiło się zjawisko spadku liczby ludności. W krajach tych ludzkość się
starzeje; grozi im wyludnienie. Fakt ten może prowadzić do zahamowania
postępu w rozwoju cywilizacji ludzkiej.
Zwiększony przyrost naturalny występuje natomiast w krajach o niższym
poziomie cywilizacyjnym, jak op. Chiny, Indie czy różne kraje afrykańskie
i południowoamerykańskie. W krajach tych występuje zjawisko niedożywie-
nia, nędzy, analfabetyzmu i przeludnienia. W Chinach żyje dziś 1,1 mld
a w Indiach 900 mln ludzi. Liczby te szybko rosną. Można powiedzieć, że im
niższy standard życia tym większy przyrost naturalny. Ludzi tych już dziś
trudno jest wyżywić. Z każdym dniem sytuacja ich pogarsza się. Głodne
i niedożywione ludy skłonne są do buntu i ekspansji na tereny zurbanizowane
i bogatsze, zapewniające im minimum egzystencji. "Oczywiście rywalizacja
ideologiczna, nienawiść rasowa i religijna oraz wiele innych czynników - pi-
sze P. Kennedy - prowadzi do wojen, zarówno domowych, jak religijnych.
Niemniej jednak społeczne skutki eksplozji demograficznej, zdają się for-
mować pewien kontekst sprzyjający eskalacji tego rodzaju niepokojów.
I chociaż stwierdzenie to jest prawdziwe zarówno w stosunku do starożytnej
Macedonii, jak do współczesnego nam Bliskiego Wschodu, nowe jest to me-
mentum wzrostu populacji, które dzisiaj obejmuje dziesiątki milionów, a nie
tysiące jak w czasach Aleksandra Wielkiego. Przed jaką stoimy przyszłością,
jeśli niepokoje społeczne będą rosnąć w tym tempie, co ludność świata?"''9.
Przeludnienie spowodowało też dewastację środowiska naturalnego, tzw.
efekt cieplarniany, suszę, topnienie lodowców i podniesienie się poziomu wód
w morzach, rosnące trudności z wyżywieniem przyrastającej wciąż liczby
ludności. Ludność krajów przeludnionych i niedoinwestowanych przejawia
skłonność do przesuwania się na tereny lepiej zagospodarowane i bogatsze.
Jest to ruch z biednego Południa na bogatą Północ. Konflikt pomiędzy
broniącą swych osiągnięć Północą i atrakcyjnym Południem stanowi istotny
problem współczesnego świata. Stoimy dziś wobec nowych konfliktów
! i wstrząsów. Jeśli w krajach uprzemysłowionych występuje zjawisko pewnego
uspokojenia i stabilizacji stosunków, to w krajach biednych i przeludnionych
mnożą się niepokoje, bunty i rewolucje. Mnożą się waśnie plemienne,
narodowościowe i wyznaniowe. Typowym tego przykładem jest trwająca już
35
79 T, s. 47.
36 Antoni Czubiński
kilka lat wojna na terenie byłej Jugosławii czy wybuchająca co pewien czas
wojna pomiędzy plemionami afrykańskimi w Rwandzie. Nie wykluczona jest
eskalacja konfliktu ze strony różnych systemów dyktatorskich, które opano-
wały nowoczesną technikę wojenną i dysponują bronią jądrową i chemiczną
a także środkami jej przenoszenia.
"Nie są niedorzecznością sugestie - pisze P. Kennedy - że kiedy w społe-
czeństwach narastają napięcia - szybki przyrost ludności, kruszące się zaso-
by ziemi, bezrobocie, migracje do miejskich slumsów, niedostatki oświaty
- to prawdopodobnie dojdzie do przewrotów politycznych i społecznych,
zwłaszcza jeśli środowiskowe przyczyny ostrych konfliktów współdziałają
z tradycyjnymi zatargami granicznymi o dostęp do wody, o prawo wypasu
itp. Wojny domowe i z wrogami zewnętrznymi - połączone z ciężkimi ofia-
rami - znajdowały się podobnie jak głód i choroby, wśród maltuzjańskich
"środków zaradczych" na eksplozję demograficzną i były, być może, naj-
skuteczniejszymi z nich, ponieważ zabijały ludzi w kwiecie wieku"
ZSRR powstało nowe ognisko zapalne konfliktów na tle
walki o sukcesję i kontrolę nad całym obszarem Azji Środkowej. s 1 Wprawdzie
Stany Zjednoczone formalnie przejęły funkcje gwaranta bezpieczeństwa
i pokoju w świecie. Funkcji tej nie są one jednak w pełni spełnić. Rola żan-
darma światowego jest niesłychanie trudna i kosztowna. Tym bardziej, że
państwo to przeżywa własne poważne trudności wewnętrzne. Na forum mię-
dzynarodowym konkuruje z nim kilka innych rozwijających się mocarstw
gospodarczych z Japonią na czele. Doświadczenia ostatnich lat wskazują, że
USA nie panują w pełni nad komplikującą się sytuacją w świecie. Na gruzach
ZSRR wyrasta nowa siła polityczna-militarna w postaci Rosji, która domaga
się specjalnych praw. W tej sytuacji konflikty zbrojne będą trudne do
uniknięcia.8z Konflikty lokalne wybuchają cały czas. Nie mają one większego
znaczenia na kształtowanie się sytuacji globalnej w świecie. Nie wykluczone są
jednak również konflikty o szerszym zasięgu i większych skutkach.
"Do destabilizacji - pisze P. Kennedy - może dojść w regionach gdzie
ambitne i zastraszone reżimy posiadają nowoczesną broń - rakiety średniego
zasięgu z głowicami chemicznymi, biologicznymi lub nawet nuklearnymi - co
może spowodować śmiertelne zagrożenie, którego skutki miałyby szerszy
zasięg niż tylko lokalny"83.
Przykład takiego konfliktu dał nie tylko przywódca Iraku Saddam Husain
w 1993 r. ale również przywódca sekty Najwyższa Prawda Aum Shoko
Asahara w 1995 r. w Japonii podejmując próbę sterroryzowania społeczeń-
erogu..., s. 394.
8' J. Geiss, Der Zerfall der Sovietunion. Frankfurt a. M. 1995.
et J. Geiss, G. Intemann, Der Jugoslawienkrieg, Frankfurt a. M. 1993.
sa p Kennedy, U progu...
Wojny w dziejach świata XIX i XX wieku 37
siwa przy pomocy ataku gazowego na metro w centrum stolicy tego państwa
i zapowiadając wielką katastrofę na 15.04.1995 r. Trudno sobie wyobrazić
co ludzie potrafią wymyślić by sterroryzować innych i podyktować im swoje
warunki. Nowoczesna technika poczynania te znacznie ułatwia. Zagrożenie
wciąż rośnie.


7. WNIOSKI

Jak z powyższego krótkiego zestawienia wydarzeń wynika, ilość konflik-
tów wojennych nie maleje lecz rośnie. Wojny zbierają nadal krwawe żniwo.
Stają się one jednym z głównych regulatorów zmian demograficznych we
współczesnym świecie4. Wywierają one wielki wpływ na rozwój techniki,
sposobu myślenia i zachowania się współczesnego człowieka. Szczególną
rolę w wyścigu zbrojeń w powojennym 50-leciu spełnił wyścig zbrojeń i zimna
wojna pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i ZSRR. Mimo upadku ZSRR ani
zbrojenia, ani wojny nie skończyły się. Nadal stanowią ważny czynnik
kształtujący tendencje rozwojowe współczesnego świata. Podejmuje się dysku-
sje na temat zjawiska jakim jest wojna.
"Istotnie - pisze Arnold J. Toynbee - wojnę można by uważać za dziecko
cywilizacji, gdyż jej prowadzenie wymaga pewnego minimum techniki i orga-
nizacji oraz nadwyżek gospodarczych, które wykraczają poza potrzeby prze-
ciętnego utrzymania, a takich czynników brakowało człowiekowi pierwo-
tnemu. Z drugiej strony nie istniała cywilizacja (z wyjątkiem może cywilizacji
Majów, do dziś znanej jedynie fragmentarycznie), w której dziejach wojna nie
stanowiłaby instytucji ustalonej i dominującej już w najwcześniejszych stadiach
dostępnych dla nauk historycznych"s 5.
Wyścig zbrojeń i wojny stanowią wciąż czynnik zagrożenia dla całej ludz-
kości. Szczególne obawy związane są z możliwością użycia broni jądrowej,
broni chemicznej i innych środków masowego rażenia i zniszczenia. Widmo
wojny nuklearnej stanowi dziś zmorę prześladującą człowieka. Wystarczy
oglądnąć współczesne filmy amerykańskie by przekonać się, że jest to pro-
blem prześladujący wyobraźnię współczesnych twórców. W tej sytuacji wciąż
rośnie liczba przeciwników wojen. Co raz więcej ludzi potępia wojnę jako
środek służący rozwiązywaniu występujących w świecie sprzeczności. Potępia-
ją ją przede wszystkim intelektualiści i ludzie związani z kulturą. Analizując
rozwój różnych cywilizacji w dziejach Toynbee doszedł do wniosku, że . ...
8" M.R. Reinhard, A. Armengaud, Histoire generale de ta Population Mondiale. Paris, 1961;
W.H. Me Neol, Population and Politics Since 1950. Charlotteville, Va. 1990; Narodonasielenije
stron mira. Sprawocznik pod red. B.C. Urłanisa. Moskwa, 1974.
as A.J. Toynbee, Wojna i cywilizacja. Warszawa 1963, s. 6.
38 Antoni Czubiński
czynnikiem, który spowodował ich ostateczny upadek była wojna. "Badając
upadki poszczególnych cywilizacji--pisze Toynbee -istotnie wyraziłem pogląd
- nie nowy zresztą - że wojna była bezpośrednią przyczyną upadku każdej
cywilizacji, o której wiemy na pewno że upadła - o ile oczywiście było moż-
liwe znalezienie charakteru istoty tych upadków i towarzyszących im wyda-
rzeńó.
Toynbee twierdzi, że wojna opanowuje ludzi podstępnie i stopniowo nie
ujawniając od początku całej swej grozy i zła. Stąd ma tak wielu zwolenników.
"Wojna - pisze on - odkrywa swe karty dopiero wówczas, gdy wojujące
społeczeństwa rozwiną w dostatecznym stopniu zdolność praktyczną do wy-
korzystywania bogactw naturalnych i zdolność praktyczną do organizowania
"materiału ludzkiego". Z chwilą kiedy to nastąpi, bóg wojny - uznawany
i czczony od dawna - zmienia się w Molocha, który pochłania co raz więcej
owoców zapobiegliwości i inteligencji człowieka domagając się co raz więk-
szej daniny z jego życia i szczęścia. Gdy wreszcie rozwój społeczeństwa osiąga
poziom umożliwiający zmobilizowanie dla celów wojskowych lwiej części
posiadanych zasobów energii, wojna okazuje się rakiem, który musi uśmiercić
ofiarę, jeżeli nie wytnie się go i nie odrzuci, ponieważ złośliwa tkanka
nowotworu wzrasta teraz szybciej niż zdrowa tkanka, na której pasożytujes''.
Toynbee wymienia różne typy wojen, potępia militaryzm jako ruch
"samobójców", wzywa do zwalczania zbrojeń i wojen ale nie wyjaśnia co
ostatecznie jest przyczyną konfliktów wojennych i nie daje argumentów
pozwalających uchronić człowieka przed nimi. Wg Toynbeego wojna jawi się
jako choroba; którą leczyć trudno.
Podobnego zdania jest Jerzy Topolski, który pisze: "Nie ulega wątpli-
wości; że wojny są patologią historii jakkolwiek dotąd ściśle z nią związaną.
Podobnie chorobą historii są rewolucje. Wszystkie tego rodzaju fakty przyno-
szą wiele cierpień człowiekowi, zarazem zaś oznaczają jego klęskę, świadczą
o tym, że spraw ludzi obchodzących nie udało się rozwiązać metodami
pokojowymi bez ludzkich cierpień i przemocy"s8. Topolski również nie
prezentuje środków, które pozwoliłyby w przyszłości uchronić ludzkość od
okropieństwa wojny. Wojnę uznaje za schorzenie, które należy zwalczać ale
nie podaje jak to uczynić.
Wspomniany już Mao-Tse-Tung postulował by wojnę zwalczać wojną.
"Gdy w toku rozwoju swego społeczeństwo ludzkie dojdzie do zniesienia
klas, do zniesienia państwa - pisze Mao - wówczas nie będzie żadnych wojen
ani kontrrewolucyjnych ani rewolucyjnych, ani niesprawiedliwych ani spra-
s6 Tamże, s. 5.
s'' Tamże, s. 6-7.
ad J. Topolski, Wojna jako przedmiot badań historycznych. W: Pax et Bellum. Pod red.
K. Olejnika. Poznań, 1993, s. 7.
Wojny w dziejach świata XIX i XX wieku
wiedliwych. Będzie to epoka wieczystego pokoju dla ludzkości"9. Wzywał
on do rewolucji by położyć kres wojnom. Zdanie to można za przejaw skraj-
nej utopii. Można też z niego wnioskować, że wojna straci swoją rację bytu
wówczas gdy zabraknie ludzi, którzy mogą ją prowadzić. Tak można rozu-
mieć Maoistowską koncepcję "wieczystego pokoju".
J. Topolski jest zdania, że wojny, aczkolwiek stale obecne w procesie
historycznym, nie są jednak elementem koniecznym tego procesu. "O tym,
że zorganizowana przemoc nie jest koniecznym elementem procesu historycz-
nego - pisze on - dostatecznie przekonują fakty rewolucji, których udało się
uniknąć (?), a także okresy czy terytoria bez wojen. Oznacza to, że rewolucje
i wojny nie są konsekwencjami takich nurtów ogarniających ludzką świado-
mość, jak religie, nacjonalizmy czy ideologie socjalistyczne, choć nadal mogą
w tych nurtach znajdować inspirację do wojen i przemocy"9
rozważania czysto teoretyczne. Nie jest to zresztą argumentacja w pełni
przekonująca. Wojny będą chyba tak dłgo zagrażać ludzkości jak długo nie
zostaną usunięte ich przyczyny. A przyczyn tych jest wiele. Są one bardzo
różnorodne. Niektóre z nich tkwią w rywalizacji ekonomicznej. Inne związane
są ze sferą rywalizacji politycznej a jeszcze inne psychiki. I te usunąć jest
najtrudniej. Rywalizacja i walka były i są immanentną cechą ludzkiej
zbiorowości. Stanowiły one istotny czynnik rozwoju. Usunięcie tego czynnika
może prowadzić do bezruchu i zastoju, który również może być przyczyną
upadku cywilizacji. Modne dziś wychowanie człowieka dla pokoju jest
procesem bardzo trudnym i złożonym, ale nie wiadomo czy w ogóle sensow-
nym. Wydaje się, iż można dążyć do ograniczenia i ucywilizowania wojen ale
nie do ich całkowitego usunięcia z naszego życia. Istotnym czynnikiem
hamującym zastosowanie przemocy w polityce jest zasada równowagi sił.
Politykę takiej Ballans ot power stosowano już w XIX wieku. Dawała ona
pozytywne skutki w pewnym okresie czasu. Równowaga sił nie jest możliwa
do utrzymania na dłuższy czas, ponieważ siła poszczególnych mocarstw nie
jest czynnikiem stałym. Jak nas uczy historia rola poszczególnych podmiotów
stale się zmienia, jest płynna. W czasach najnowszych istotną rolę w po-
wstrzymywaniu mocarstw od agresji odgrywała obawa przed zastosowaniem
broni nuklearnej. Fakt taki groził nie tylko mocarstwu atakowanemu ale
również atakującemu9l. Stąd dążenie do koegzystencji i liczenia się z racjami
przeciwnika. Jak wiadomo i tutaj mimo tych obaw w okresie ostatnich 50 lat
świat kilkakrotnie znajdował się na krawędzi wojny nuklearnej. Ponadto
obawa przed atakiem nuklearnym może zostać złamana przez nowe mocar-
stwa nuklearne, które nie będą się bały ryzyka. Wreszcie strach przed użyciem
39
e9 Mao Tse Tung, Wybrane pisma..., s. 106.
9o J. Topolski, op.cit., s. 14.
91 R. pron, Paix et Guerre...
40 Antoni Czubiński
broni nuklearnej ratował ludzkość przed wojnami na wielką skalę. Nie uchro-
nił ich natomiast od małych wojen regionalnych i peryferyjnych. Wojny takie
są stale aktualnez.
Ponadto rozbicie ZSRR przy pomocy pokojowych akcji USA spowodo-
wało powstanie wielkiej strefy nie kontrolowanej w świecie i całą serię wojen
na obrzeżach byłego ZSRR. Politycy rosyjscy podjęli ostatnio politykę
odbudowy pozycji imperialnych Rosji. Wykorzystując trudności przeżywane
przez USA na tle wysiłku poniesionego w walce z ZSRR podejmą oni różne
inicjatywy, które również w sposób niezamierzony mogą doprowadzić do
nowego konfliktu na wielką skalę. Możliwości jest wiele i wychowanie dla
pokoju nic tu nie pomoże. Istotną rolę spełnić natomiast mogą akcje podjęte
w celu ochrony środowiska; regulacji urodzin i ograniczenia liczby ludzi
w świecie, wyrównania poziomu pomiędzy krajami Północy i Południa.
Podjęte obecnie akcje efekty mogą jednak przynieść dopiero za kilkanaście
lat. Będą one skuteczne jeśli podjęte zostaną w skali globalnej, ogólno-
światowej93. Czy taka polityka globalna jest jednak dziś możliwa? Jest to
zasadniczy dylemat współczesności.
92 J. Kukułka, Historia współczesnych stosunków międzynarodowych; W. Malendowski,
Zimna wojna...; J. de Launney, Wielkie spory współczesności 1914-1945, Kraków, 1978.
93 P. Kennedyy, U progu XXI wieku...