Józef Kukułka
Warszawa
EWOLUCJA
ŁADU MIĘDZYNARODOWEGO
W PÓŁWIECZU 1945-1995


1. POJĘCIA I ISTOTA ŁADU MIĘDZYNARODOWEGO

Dzieje stosunków międzynarodowych w ostatnim półwieczu charaktery-
zowały się znacznym poszerzeniem, pogłębieniem, zróżnicowaniem i przy-
śpieszeniem zachodzących w nich procesów w porównaniu z podobnymi
przedziałami czasu przed rokiem 1945. Trzy z tych procesów najwyraźniej
dowodzą uniwersalności i trwałości swego przejawiania się oraz oddziaływania
na zakres, intensywność i dynamikę zmienności stosunków międzynarodo-
wych.
Najważniejszym okazał się proces instytucjonalizacji życia międzynaro-
dowego, w rezultacie którego ponad trzykrotnie zwiększyła się w ostatnim
półwieczu ilość państwowych uczestników stosunków, jak również kilka-
krotnie wzrosła liczba organizacji i instytucji międzynarodowych.l Drugim
był równoległy proces zwiększania się możliwości (ekonomicznych, technicz-
nych i psycho-społecznych) oddziaływania państw i wielu organizacji między-
narodowych lub ponad narodowych na stosunki między innymi uczestnikami
życia międzynarodowego i na całe środowisko międzynarodowe. Trzecim
wreszcie, będącym konsekwencją dwóch wymienionych, stał się proces wzrostu
ilości i zakresu współzależności wszystkich uczestników stosunków między-
1 Szeszej na ten temat zob. J. Kukułka (red.), Zmienność i instytucjonalizacja stosunków
międzynarodowych, Warszawa 1988.
452 Józef Kukulka
narodowych, a zarazem wzrost wpływu środowiska międzynarodowego na
życie społeczeństw.z
Powyższe procesy powodowały takie nagromadzenie nowych faktów, że
utrudniały one naukowe poznawanie rzeczywistości międzynarodowej. Z tego
powodu niektórzy teoretycy głosili tezę, iż stosunki międzynarodowe są
w stanie anarchii.3 Stopniowo jednak zaczęto doszukiwać się w tych stosun-
kach określonego ładu. Przede wszystkim nawiązywano do poglądów z okre-
su Ligi Narodów, kiedy Georga Scelle i inni prawnicy głosili, iż podstawą
ładu międzynarodowego powinna być solidarność wzajemna państw i dob-
rowolna instytucjonalizacja życia międzynarodowego.4 Jednakże procesy
komplikujące stosunki międzynarodowe po II wojnie światowej; a zwłaszcza
zjawisko publicystycznie nazwane "zimną wojną", które bardziej adekwatnie
należałoby nazwać "zimnym pokojem", łącznie sprawiły, że pojmowanie ła-
du międzynarodowego jako wyłącznie struktury prawnej traciło na wiarygod-
ności i znaczeniu, chociaż nawet w tym rozumieniu obejmowano nim bardzo
złożony system norm.s
W dyskusjach o ładzie międzynarodowym zaczęto uwzględniać współza-
leżność różnorodnych wartości, interesów i dążeń. W związku z tym coraz
wyraźniej odrzucano efemeryczne koncepcje "państwa światowego" i "rządu
światowego", wyodrębniając jednocześnie różne rodzaje ładu międzynaro-
dowego.ó Ten sposób rozumowania prowadził od lat 60. do odróżniania
postulatów "nowego ładu międzynarodowego" od praktyki "starego ładu".
z Zob. J. Kukułka, Zależności i współzależności międzynarodowe, w: E. Haliżak, M. Tabor
(red.), Polska w środowisku międzynarodowym. Problemy współzależności, Warszawa 1993,
s. 8-29.
3 Poz. H. Bun, Society and Anarchy in International Relations, w: Diplomatic Investigations.
Essays in Theory ot International Politics, London 1966, s. 51-73; tenże: The Anarchical Society.
A Study ot Order in World Politics, New York 1978; C.A. W. Manning, The Nature ot
Interniational Society, London 1962; A. Joxe, Voyage aux sources de la guerre, Paris 1991.
4 Por. G. Scelle, Precis de droit des gens, Paris 1932; C. E. Black, R. A. Falk (eds), The Future ot
the International Legal Order. Vol. III. Conflict Management, Princeton 1971; Vol. IV. The
Structure ot the International Environment, Princeton 1972; M. Merle, Sociologie des relations
internationales, Paris 1974, s. 38-40.
5 Por. op. G. I. Tonkin, W. M. Sziszkin, O mieżdunarodno-prawowych principach nowogo
mieżdunarodnogo ekonomiczeskogo porjadka, "Sowietskoje gosudarstwo i prawo" 1980, nr 9,
s. 91.
6 Por. L.Perillier, Demain, 1e gouvernement mandial, Paris 1974; G. Clerk and D.B. Sohn,
World peace through World law, Cambridge 1967; J.D. Mordżinska (red.), The futura ot society,
Moskwa 1973, s. 195-204; J. Kulig (red.), Nowy międzynarodowy ład ekonomiczny, Warszawa
1979; S. Hoffmann, L'ordre international, w: M. Grawitz et J. Leca (ad.), Traite de sciene politique,
Paris 1985, t. 1, rozdz. XI.
' Por. Z. Mendlowitz (ad.), On the Creation ot a Just World Order, New York 1975; H. Giersch
Kritisches and positives za den Forderungen nach einer Neuordnung der Weltwirtschaft, Kiel
1978; E. Jouve, Ordre au desordre international?, Paris 1979; R. Kothari Transition to a New
Order: Problems ot Huxnan Survival: peace and security in a period ot rapid transformation, New
Ewolucja ładu międzynarodowego w pólwieczu 1945-1995 453
Z kolei wszystkie możliwe do wyodrębnienia rodzaje ładu międzynarodowego
ujmowano stopniowo jako współzależne oraz warunkujące się wzajemnie
w swym istnieniu i funkcjonowaniu.
Z powyższych rozważań i zabiegów analitycznych wynika, że rozumienie
ładu międzynarodowego podlegało w ostatnich dziesięcioleciach ciągłemu
rozszerzaniu się. Pojęcie "ład" traktowano jako przeciwieństwo chaosu,
anarchii, nieporządku, żywiołowości, niepokoju i destrukcji. Ład rzeczywisty
utożsamiano z porządkiem, spójnością wewnętrzną i jakimś stanem równo-
wagi w układzie danej całości. Było to zresztą zgodne z definicjami socjologicz-
nymi i prakseologicznymi ładu społecznego (według Augusta Comte'a,
Stanisława Ossowskiego i różnych encyklopedii) jako określonej sumy za-
chowań zbiorowych, opartych na stosunkach akceptowania, uzgadniania
i ochrony pewnego status quo. s Odnoszono więc ład głównie do sumy
pozytywnych współzależności przemian, oddziaływań i dokonań podmiotów
środowiska międzynarodowego.
Dynamikę ładu międzynarodowego dostrzegano początkowo - zgodnie
z tradycją prawniczą - w okresach odmierzanych przez wojny.9 Następnie
kojarzono ją z fazami systemów międzynarodowych.lność
w poznawaniu tej dynamiki słusznie dostrzegano w "nierównoczesności
i niejednorodności zmian jakościowych na różnych szczeblach i różnych
częściach" tych systemów, jak również w sprzecznościach między różnymi
elementami ładu międzynarodowego." W toku tych analiz zajmowano się
najstarszymi rodzajami ładu międzynarodowego, zwłaszcza politycznegolz
i kulturalnego,l3 ale także bardzo dużo uwagi poświęcono najgłośniejszym
York 1981; C. Nigoul, M. Torelli, Les Mystifications do nouvel ordre international, Paris 1984;
G. Szachnazarow (red.), Mieżdunarodnyj porjadok: poli6ko-prawowyje aspekty, Moskwa 1986;
R. Falk, The End ot World Order, Esseys ot normative international relations, New York 1983;
G. Balandier, Le desordre, Paris 1988; M. Girard, Ordre et desordre, paradigme des relations
internationales, "Cahiers Francais", No 263, s. 3-11.
e Omówienie tych definicji zob. J. Kukulka, Pojęcie i istota międzynarodowego ładu
pokojowego, w tegoź (red.), Problemy międzynarodowego ładu pokojowego, Warszawa 1987,
s. 10-11.
9 Por. Z. Richardson, Statistics ot Deadly Quarrels, Psychological factors ot peace and was,
New York 1950.
1o Na temat faz systemów międzynarodowych zob. J. Kukułka, Problemy teorii stosunków
międzynarodowych, Warszawa 1978, s. 183-184, 193-196.
" por. G. Ch. Szachnazarow (red.), op.cit., s. 24.
1Z Por, J.T. Delos, Mgr Solages, Essai sur 1'ordre politique national et international, Paris
1947; J. Buchmann, A la recherche d'un ordre international, Louvain-Paris 1957.
'3 Por E. Northrop, Ideological Difierences and World Order, New-Haven 1949; K. Żygulski,
Kultura a nowy międzynarodowy ład ekonomiczny, Warszawa 1980, s. 72-75; R.B.J. Walker (ad.),
Culture, Ideology and World Order, Boulder 1984; G. Michałowska, Pokojowy ład kulturalny
w skali globalnej i regionalnej, w: J. Kukułka (red.), Problemy międzynarodowego ładu poko-
jowego, jw., s. 162-189.
f
i a ..,
454 Józef Kukulka
bataliom lat 60. i 70.14 o nowy międzynarodowy ład gospodarczy i informa-
cyjny,ls tudzież batalii ostatnich trzech dziesięcioleci o międzynarodowy ład
ekologiczny. 1 6
Uchwycenie ewolucji każdego obszaru i rodzaju ładu międzynarodowe-
go okazuje się możliwe dopiero wtedy, kiedy rozważany ład ma już za sobą
pewien czas historyczny, ujawnił fazy swojej zmienności, tzn. powstawania,
wzrostu, dojrzewania i przekształcania się, a także wykazał istnienie pod-
staw jego ciągłości. W ładzie dojrzałym lub dojrzewającym łatwiej jest dostrzec
czynniki sprawcze jego ewolucji. Jest nimi z reguły walka podmiotów
zaangażowanych w dany ład o dominowanie określonego systemu wartości
oraz o maksymalizację szans osiągania tych wartości wraz z szansami
przetrwania państw i rozwoju dobrobytu ich społeczeństw.
Wiele elementów składowych i wymiarów ładu międzynarodowego ostat-
niego półwiecza ma już za sobą czas historyczny, w którym ujawniły się ich
stopnie dojrzałości i pewne regularności rozwojowe. Okazało się, że wiodącą
rolę odgrywa ład polityczny, zarówno w wymiarze globalnym jak też w wymia-
rach kontynentalnych i regionalnych. Jego rola wynika z prymatu między-
narodowych stosunków politycznych wśród innych rodzajów stosunków
międzynarodowych (gospodarczych, wojskowych, kulturalnych i innych),
w ramach których kształtują się odrębne rodzaje ładu międzynarodowego.
14 Por. R. Falk, S. Mendlowitz, The Strategy ot World Order. Vol. 1. Towasd a Theory ot
War Prevention, New York 1966; S. Hoffman (ad.), Conditions ot World Order, New York 1970;
B. S. Klein, Strategic Studies and World Order, Cambrige 1994; J.-P. Dupuis, Ordres et desordres,
Paris 1982; J. A. Fikus, Beyond Deterrence: from power politics to world public order, New York
1988; R. N. Gardner, In pursuit ot World Order, U.S. foreign policy and international
organisations, New York 1964; R. L. Rothstein, Global Bargaining. LlNCTAD and the quest for
a New International Economic Order, Princeton 1979; J.A. van Lith (ad.), Change and the New
International Economic Order, The Hague 1978; E. Schumacher, Neue internationale Ordung
- Krise oder Chance, Dusseldorf 1976.
1s por. M. Szulczewski, Koncepcje Nowego Międzynarodowego Ładu Informacyjnego,
"Sprawy Międzynarodowe" 1978, nr 10; tenże: Zrównoważenie międzynarcxiowego obiegu
informacji,"Sprawy Międzynarodowe" 1979, nr 4; A. Argumedo, The New World Information
Order and International Power, "35 Journal ot International Affairs" 1981, nr 2; S. Magiera, Eine
"Neue Internationale Informationsordung". Anfang oder Ende grenzberschreiten der Kom-
munikationsfreiheit, "Europa-Archiv", F. 19, 1981.
16 Szerzej na ten temat zob. J. Kukułka, Internacjonalizacja zagrożeń ekologicznych i ochrony
środowiska człowieka, w tegoż (red.), Internacjonalizacja życia narodów i państw, Warszawa 1991,
s. 50-64. Por. E.J. Kormondy, Concepts ot socology, Englewood Cliffs 1969; D. Pirages, The New
Context for International Relations: Global Ecopolitics, North Scituate 1978; D.W. Ort and M. S.
Soroos, The Global Predicament: Ecological Perspectives on World Order, Chapel Hill 1979;
S. A. Bolszakowa (red.), Sreda i mir na planetie, Moskwa 1988; K. Kaiser i in. (Hrsg.), Weltraum
und internationale Politik; Munchen 1987; A. Hurrell and B. Kingsbury, TheInternational Politics
ot the Environment; Oxford 1992; N. Choucri (ad.), Global Accord: Environmental Challenges
and international Responses, Cambridge 1993; B. Campbell, Ekologia człowieka. Historianaszego
miejsca w przyrodzie od prehistorii do czasów współczesnych, Wsrszawa 1995.
Ewolucja lodu międzynarodowego w pólwieczu 1945-1995 455
Ranga ładu politycznego wynika też z faktu, że w jego obrębie dokonuje się
synteza zoperacjonalizowanych systemów podstawowych wartości między-
narodowych (jak wolność, suwerenność, bezpieczeństwo, rozwój, tożsamość
g ,
odność itp.) znajdujących wyraz w zbiorach zidentyfikowanych i akcepto-
wanych wspólnie systemów interesów.l''
Z powyższego twierdzenia można wyprowadzić uzasadniony wniosek, że
to właśnie ład polityczny wyznaczał główne etapy zmienności i ewolucji ładu
międzynarodowego ostatniego półwiecza. Siłą napędową ładu politycznego
była niewątpliwie ewolucja stosunków wzajemnych między mocarstwami
globalnymi, które z kolei wywierały silny wpływ na stosunki między państ-
mami średnimi i małymi, a zatem i na dynamikę wewnętrzną całego środowis-
ka międzynarodowego. Dlatego etapy tej ewolucji wyznaczają zarazem pod-
stawowe cezury dziejów ładu międzynarodowego w minionym półwieczu. Są
to cezury oznaczone datami: 1945-1955-1969-1990-1995. Łącznie obejmują
one czas historii współczesnej, której prezentacja wymaga połączenia podejścia
historycznego z politologicznym. Przy jego zastosowaniu można pewniej
ukazać złożoność i specyfkę poszczególnych etapów "rzeczy stających się"
w stosunkach międzynarodowych.i8
2. ETAP INSTYTUCJONALIZACJI "ZIMNEGO POKOJU" (1945-1955)
Przebieg i sposób zakończenia największej w całych dziejach wojny mię-
dzynarodowej miały zasadnicze znaczenie dla otwarcia nowej epoki w rozwoju
stosunków międzynarodowych. Dlatego właśnie rok 1945 otworzył całkiem
nowy etap kształtowania się ładu międzynarodowego w wymiarze globalnym
i w wymiarach kontynentalnych.l9
W pierwszej fazie powojennego etapu ładu międzynarodowego głównymi
czynnikami jego kształtowania się były najważniejsze konsekwencje wojny.
Należały do nich: 1) Kapitulacyjne warunki zakończenia wojny dla jej ini-
cjatorów w Europie, Azji i Afryce, którym towarzyszyły zróżnicowane nadzie-
je zwycięzców na wyciągnięcie własnych korzyści ze zwycięstwa. 2) Znaczne
osłabienie europejskich metropolii kolonialnych oraz stworzenie przesłanek
kruszenia się imperiów kolonialnych pod naciskiem rewolucji narodowo-wy-
zwoleńczych i powstanie dużej ilości nowych państw.zsię
't wartości w stosukach międzynarodwych zob. J. Kukułka, Problemy
teorii..., s. 271-282.
18 Usadnienie takiego pojmowania historii współczesnej zob. J. Kukułka, Historia
współczesna stosunków międzynarodowych 1945-1994, Warszawa 1994, s. 15-16.
'9 Zob. R. Douglas From War to Cold War 19422-1948, London 1981; D. Yergin, Shattered
Peace: the Origins ot the Cold War, New York 1990.
ztrong, Revolution and World Order. The Revolutionary State in Inter-
456 Józef Kukulka
dwóch biegunów ideowo-politycznych i wojskowych, wzmocnionych nieba-
wem owładnięciem bronią masowego rażenia, usytuowanych w dwóch strefach
geostrategicznych (euroamerykańskiej i euroazjatyckiej), ale wciągających do
bezpośredniej i pośredniej rywalizacji wzajemnej znaczną część państw na
różnych obszarach świata oraz w systemie Organizacji Narodów Zjednoczo-
nych.
Powyższe czynniki sprawiły, że dość szybko następowała erozja więzi
koalicyjnych z czasów wojny oraz stronnicze realizowanie zawartych porozu-
mień, które w założeniu miały regulować powojenny ład pokojowy. Jedno-
cześnie dochodziło do ideologizacji i militaryzacji myślenia o stosunkach
międzynarodowych, co tworzyło przesłanki zawierania odmiennych trakta-
tów sojuszniczych i tworzenia przeciwstawnych bloków polityczno-wojs-
kowych. Ponadto w ramach owego różnicowania się wokół bieguna wschod-
niego umacniała się praktyka przeceniania ideologiczno-partyjnego aspektu
stosunków międzynarodowych, podczas gdy wokół bieguna zachodniego
zwyciężała opcja budowy nowych więzi międzypaństwowych przede wszystkim
na podstawach ekonomiczna-rynkowych. Tym bardziej więc stawało się
widoczne narastanie sprzeczności i asymetryczności w globalnym ładzie
międzynarodowym, zarówno w sferze świadomościowej jak i materialnej.
Tracił on elastyczność i stawał się ładem sztywnym, ale stabilnym. Pewność
struktury dwubiegunowej stała się osią nowej dynamiki stosunków między-
narodowych.21 W ten sposób rodził się porządek międzynarodowy, któremu
nadano miano "zimnej wojny".2z Jego najważniejsze cechy ujawniły się już
na etapie kształtowania się ładu powojennego, ale niektóre z nich przetrwały
jeszcze dwa następne etapy.
Na plan pierwszy początkowej fazy kształtowania się tego ładu wysunęły
się trzy rodzaje odniesień wzajemnych i sposobów działań głównych aktorów
ówczesnych stosunków międzynarodowych, tzn. USA i ZSRR, jak również
ogromadzanych wokół nich innych państw. Była to przede wszystkim strate-
gia odstraszania wzajemnego i towarzyszące jej wojny peryferyjne, w których
nie było zwycięzców (jak w Indochinach czy Korei), albo tzw. małe wojny.z3
Po drugie, była to strategia perswazyjna, która przejawiała się w postaci wojny
national Society Oxford 1993.
f,;, 2' Por. J. L. Gaddis, The Long Peace: Inquiries Into the History ot the Cold Was, New York
1987.
zz por. H. Carrere d'Encausse, Ni paix ni guerre, Paris 1987; R. Douglas, From War to Cold
War..., op.cit.
23
Por. E. A. Cohen, Constraints on America's Conduct ot Small Wars, ,International
Security" 1984, Vol. 9, No 2 s. I51-160; R. E. Kanet and E. A. Kolodziej (eds), The Cold War as
Cooperation. Superpower Cooperation in Regional Conflict Management, London 1991; H. Jo-
nes, "A New Kind ot War": America's Global Strategy and the Truman Doctrine in Greece, New
; ' York 1989.
Ewolucja lodu międzynarodowego w pólwieczu 1945-1995 457
propagandowej w ramach rywalizacji ideologicznej dwóch systemów, zaś jej
dążenie polegało na podnoszeniu ducha u siebie i sianie defetyzmu na ob-
szarach antagonisty24. Po trzecie, była to strategia dywersji, zmierzająca do
przyśpieszenia lub "powstrzymywania" rewolucji, a obejmująca działania
prowadzące do obalenia ustroju i władzy swego antagonisty przy pomocy
technik wywrotowych (tzn. głównie partii rewolucyjnych w krajach zachod-
nich czy określonej mniejszości w krajach systemu proradzieckiego). Wyraża-
jąca się w tych trzech sposobach działań "dialektyka antagonizmu" -jak ją
nazwał Raymond Aronz s - ograniczała wówczas dialog dwóch "obozów".
Zamieranie owego dialogu w ciągu pierwszej dekady powojennej było szcze-
gólną cechą ówczesnego ładu międzynarodowego. Odwrotną stroną i zarazem
konsekwencją tego procesu było pogłębianie nieufności między dwoma
stronami linii antagonistycznych podziałów.
Powyższe cechy globalnego ładu międzynarodowego pierwszej dekady
znalazły najsilniejsze odbicie w pobliżu geopolitycznej linii podziałów okresu
"zimnego pokoju", tzn. na kontynencie europejskim. Na tym obszarze bo-
wiem najostrzej zaznaczyły się niekonsekwencje w realizacji porozumień
zawierających uregulowania na okres powojenny, w konsekwencji czego tutaj
właśnie na plan pierwszy wyszły sztywne podziały polityczna-strategiczne
Europy, Niemiec i Berlina.zó Tutaj też najwcześniej i najgłębiej zaszła
ideologizacja oraz militaryzacja myślenia, które doprowadziło do uformowa-
nia dwóch przeciwstawnych bloków wojskowych - NATO i LJW, do naj-
większej w okresie pokoju koncentracji sił zbrojnych i najnowocześniejszych
broni na pograniczach owych bloków, a w konsekwencji do zapanowania
sztywnego sprzężenia negatywnego Wschodu i Zachodu poprzez klimat
"zimnego pokoju". Temperaturę tego klimatu w latach 1950-1953 obniżała
wojna koreańska.
Różnego rodzaju polemiki, protesty i ostrzeżenia w imię pokoju dotyczy-
ły w tej dekadzie głównie problemów Niemiec, Berlina i stalinowskich po-
rządków w Europie Środkowej.2 I chociaż antagonizm narastał, to rządy
24 Zob. T. H. Etzold and J. L. Gaddis, Containement: Documents on Ameńcan Policy and
Strategy, 1945-1950, New York 1978.
25 Zob. R. Aron, Pokój i wojna między narodami (teońa), Warszawa 1995, s. 213-221.
26 Zob. J. Kukułka, Historia współczesna..., s. 395. Por. też T. G. Ash, In Europe's Name:
Germany and the Divided Continent, New York 1993; K. J. Rajendra, Germany, the Soviet Union
and Eastern Europe, 1949-1991, New York 1993; L. C. Gardner, Sphares ot Influence: The Great
Powers Partition Europe, Erom Munich to Yalta, Chicago 1993.
2' Zob. J. Kukułka, Historia wspólczesna..., s. 39-54, 77-84. Por. T. G. Ash, jw.; L. C. Gardner,
jw.; F. Feit, Historie des Democraties populaires, t. I. L'ere de Staline, Pańs 1962; W. Griffith, The
Soviet Empire: Expansion and Detente, Lexington 1976; E. Lemberg, Osteuropa und die
Sowjetunion. Geschichte und Probleme, Stutgart 1950; F. Nagy, The Struggle behind the Iron
Gurtain, New York 1948; H. Seton-Watson, The East European Revolution, New York 1951;
T. Simon, Eastern Europe in the Postwar World, New York 1991.
458 Józef Kukulka
europejskie i różnorodne siły polityczne łączyła pamięć o straszliwej wojnie
oraz wspólne dążenie do zachownia pokoju, jeśli nawet był to "zimny po-
kój". W tym samym kierunku zmierzały wysiłki na rzecz wzmacniania po-
koju poprzez współpracę ekonomiczną państw europejskich i podnoszenie
dobrobytu narodów. Były one formułowane jedynie deklaratywnie w zwa-
salizowanej części Europy Środkowej i Wschodniej w ramach RWPG,
natomiast podjęte zostały pragmatycznie w Europie Zachodniej w postaci
Planu Marshalla i konstruowania wspólnot europejskich.2s
Pierwsza dekada kształtowania się ładu powojennego w Azji nie przebie-
gała - w odmienności od Europy - w sposób pokojowy. Zwycięskie Stany
Zjednoczone podczas kilkuletniej okupacji Japonii starały się narzucić temu
krajowi swój system, ale od wybuchu wojny koreańskiej w 1950 roku musia-
ły traktować to państwo jako sojusznika w ich grze dalekowschodniej.z9 Na-
tomiast wojna domowa w Chinach nabrała cech wojny międzynarodowej na
skutek otwartego zaangażowanie się w nią USA po stronie Kuomintangu.
W jej rezultacie w 1949 r. proklamowana została Chińska Republika Ludo-
wa, wzorująca swój system na ZSRR, zaś władza Kuomintangu zredukowa-
na została do Tajwanu. W ten sposób Stany Zjednoczone poniosły poważną
porażkę polityczna-strategiczną, której przez ponad dwa dziesięciolecia Wa-
szyngton nie mógł zapomnieć, czym była motywowana jego ideologiczna
wrogość wobec Pekinu oraz polityka "dwojga Chin".3o
Związek Radziecki jako drugi zwycięzca nad Japonią oraz protektor
i sojusznik komunistów chińskich zdołał rozciągnąć swoje wpływy na Chiny
2s Zob. J. Kukułka, Główne mechanizmy utrwalania pokoju w Europie, w tegoż (red.), Pokój
w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, Warszawa 1991, s. 141-142; A. S. Milward,
The Reconstruction ot Western Europe, 1945-1951, London 1984; J. Becker (ad.), Great Britain,
France, Italy and German in a Postwar World, 1945-1950, Berlin 1986; J. Groux et Ph. Manio,
Les Communautes europeennes dans 1'ordre international, Bruxelles 1988; F. H. Heller and
J. R. Gillingham (eds), TATO: The Founding ot the Atlantic Alliance and the Integration ot
Europe, New York 1992.
29 por. R. Buckley, US - Japan Alliance Diplomacy 1945-1550, Cambridge 1992; R. Fearey,
The Occupation ot Japan. Second Phase, New York 1950; F. S. Donn (i in.), Peace-making and the
Settlement with Japan, Princeton 1963; M. S. Gallichio, The Cold War Begins in Asia: American
East Asian Policy and the Fall ot the Japanese Empire, New York 1988; M. Schaller, The Ameri-
can ocupation ot Japan: The Origins ot the Cold War in Asia, New York 1995; T. Tsou, America's
Failure in China, 1941-1950, Chicago 1963.
3o por. H. Feis, The China Tangle: the American effort in China Erom Pearl Harbor to the
Marshall Mission, Princeton 1953; R. M. Blum, Drawing the Line: the Origin ot the American
Containement Policy in East Asia, New York 1982; D. Borg and W. H. Heinrichs: Uncertain
Years: Chinese - American Relations, 1947-1950, New York 1980; W. J. Cohen, America's
Response to China: A History ot Sino-American Relations, 3rd ad., New York 1990; J. M. Grasso,
Truman's Two China Policy 1948-1950, Armonk 1987; M. L. Lasater, The Taiwan Issue in
Sino-American Strategic Relations, Boulder 1984; O. A. Westad, Cold War & Revolution:
Soviet-American Rivalry and the Origins ot the Chinese Civil War, New York 1993.
Ewolucja lodu międzynarodowego w pólwieczu 1945-1995 459
i północną część Półwyspu Koreańskiego. Strategia Moskwy i Pekinu polega-
ła na tym, aby po okupacji Korei wyeliminować Amerykanów z południo-
wej części tego półwyspu, gdzie zachowali oni nadal swoje wojska, bazy
i zobowiązania w zakresie obrony. Zachęcane tą strategią dwóch wielkich
sąsiadów i wsparte przez nich wojskowo władze Koreańskiej Republiki
Ludowo-Demokratycznej rozpoczęły w czerwcu 1950 r. wojnę przeciwko Re-
publice Koreańskiej, która stała się w istocie wojną przeciwko USA. Była
to pierwsza "wojna gorąca" o charakterze peryferyjnym z punktów widzenia
Waszyngtonu i Moskwy, w której jednak dwa mocarstwa walczyły o mak-
syrnalizację swoich interesów politycznych i strategicznych w rejonie. Był to
zarazem pierwszy poważny dowód, że w takich wojnach nie może być wy-
raźnych zwycięzców. Rozejm koreański z lipca 1953 r. był trudnym kom-
promisem, który zaciążył na stosunkach międzynarodowych na Dalekim
Wschodzie, ponieważ w tym przypadku również Waszyngton nie chciał
traktować jednostkowo obydwu państw koreańskich. 1
Na zakłócanie harmonii wewnętrznej w wyłaniającym się po klęsce Japo-
nii ładzie azjatyckim miały wpływ tzw. małe wojny, toczone głównie na ob-
szarach, gdzie kolonizatorzy zwalczali siły narodowo-wyzwoleńcze. Najwięk-
szą i najgłośniejszą była francuska "brudna" wojna w Indochinach w latach
1946-1954, która doprowadziła do klęski kolonizatorów.3z Przez pierwszą
połowę omawianej dekady Indonezyjczycy musieli krwawo okupić swoje
wyzwolenie spod panowania holenderskiego.33 Nie obyło się też bez oar
i presji kolonizatorów na Filipinach, w Birmie, w Indiach, w Egipcie, w Syrii,
w Libanie i Palestynie.34 Owe "małe wojny" przyczyniły się w ciągu tej dekady
do dekolonizacji 11 państw azjatyckich. Dlatego właśnie w Azji, która
przeżywała ciągle wojny, pod koniec tej dekady zrodził się ruch państw
31 por. H. Foot, The Wrong War: American policy and the Dimensions orthe Korean Conflict,
1950-1953, Ithaca 1985.
oz por. P. M. Kattenburg, The Vietnam Trauma in American Foreign Policy, 1945-1975; New
Hrunswick 1980; A. Dmochowski, Wietnam: wojna bez zwycięzców, Kraków 1991; E. S. Colbert,
Southeast Asia in International Politics, 1941-1956, Ithaca 1977; G. R. Hass, The Unitel States
Emergence as a Southeast Asian Fower, 1940-1950, New York 1987; E. M. Irving, The First
Indochina War. French and American Policy, 1945-1954, London 1975; R. F. Rondle, Geneva
1954: The Sttlement ot the Indochinese War, Princeton 1969.
33 por. R. J. McMahon, Colonialism and Cold War: United States and Struggle for Indone-
sian Independence, 1945-1949, Ithaca 1981.
a The Covenant and Sward. Arab -Israel: Relations 1948-1956, London 1965;
M. Colombe, L'orient araba et las grandes puissances de la fin de la seconde guerre mondiale a la
premiera conference des Etats non angages (1945-1961), Paris 1972; F. Plessier, Etat juif et Mon-
de araba, Paris 1949; A. Shlaim, Collusion Across the Jordan, King Abduilah, the Zionist
Movement, and the Partition ot Palestine, New York 1975; J. Kukułka, Historia wspólczesna...,
s. 106-109.
460 Józef Kukulka
niezaangażowanych, który od 1955 r. dążył do kształtowania antywojennego
i antyblokowego ładu na tym kontynencie i w całym świecie.3 s
Na kontynencie amerykańskim w ciągu pierwszej dekady powojennej
przetrwał ład stosunków, w którym Stany Zjednoczone odgrywały rolę do-
minującą.3ó Został on jednak trochę zmodernizowany. Na tle przygotowań
do utworzenia ONZ Waszyngton doszedł do wniosku, iż należałoby zastą-
pić wybitnie monocentryczny system panamerykański przez bardziej poli-
centryczny system międzyamerykański, który byłby zgodny z zasadami za-
pisanymi w projekcie Karty ONZ. Zasady te zostały uwzględnione w Akcie
z Chaputlepec (3 III 1945), a następnie w Pakcie z Rio (30 VIII 1947) oraz
w Karcie Organizacji Państw Amerykańskch (2 V 1948). W dokumentach tych
zapewniona została jednak możliwość dominacji USA na półkuli zachodniej
poprzez zobowiązania do konsultacji wzajemnych, zalecenia do zawierania
traktatów przeciw zagrożeniom bezpieczeństwa, ale i przeciwdziałania skraj-
nym nacjonalizmom ekonomicznym, co miało otwierać drzwi państw laty-
noamerykańskich dla penetracji firm amerykańskich.
Na konferencji założycielskiej ONZ w San Francisco Stany Zjednoczone
wystąpiły jako swego rodzaju promotor przyjęcia wszystkich państw konty-
nentu amerykańskiego do tworzonej organizacji, a zatem i reprezentant całej
strefy. W następnym roku "plan Trumana" zapoczątkował działania na rzecz
ujednolicenia szkolenia, organizacji i standaryzacji uzbrojenia armii państw
Ameryki Łacińskiej.3'' Przyłączyły się wówczas do postulatów państw połu-
dniowoamerykańskich w sprawie wyzwolenia obcych posiadłości na półkuli
zachodniej (jak Falklandy, Honduras Brytyjski czy kraje karaibskie). Z dru-
giej strony monopole amerykańskie i tajne służby wspierały liczne przewro-
ty antydemokratyczne w państwach latynoskich w latach 1948-1955 (w Peru,
Wenezueli, Kolurnbii, Boliwii, Gwatemali i Argentynie). Skoro na tym ob-
szarze Związek Radziecki nie był wówczas żadnym rywalem, to działania te
służyły jedynie mocarstwowej penetracji ekonomicznej i wojskowej USA oraz
hamowaniu rozwoju rzeczywiście demokratycznego i policentrycznego syste-
mu międzyamerykańskiego.3 8
3s por. A. P. Rana, The Imperatives ot Nonelignement: a Conceptual Study ot India's Foreign
Policy Strategy in the Nehru Period, Delhi 1976; G. Arnold, Wars in the Third World since 1945,
London 1991; J. Kukułka, Historia współczesna..., s. 103-106.
3a Zob. J. Kukułka, Historia współczesna... s. 119-121; J. W. Gantenbein (ad.), The Evolution
ot aur Latin-American Policy, New York 1950; Por. G. Connell-Smith, The United States and
Latin America: on Historical Analysis ot Inter-American Relations, New York 1974; P. Queuille,
L'Amerique latine, la doctrine Monroe et 1e panamericanisme, Paris 1969; El Panamericanismo: Su
evolution historica y esencia, Moscu 1982; R. W. Fontaine and J. D. Theberge, Latin America's
New Internationalism: the End ot Hemispheric Isolation, New York 1976.
3'' Por. M. P. Leftler, A Preponderance ot power: National Security, the Truxnan Administ-
ration, and the Cold War, Standford 1992.
38 por. E.0. Czempiel, Das amerikanische Sicherbeitssystem 1945-1949, Studie tur Aussen-
Ewolucja lodu międzynarodowego w pólwieczu 1945-1995 461
Na kontynencie afrykańskim w pierwszym dziesięcioleciu powojennym
ład międzynarodowy miał głównie charakter kolonialny. Wśród imperiów
kolonialnych i terytoriów powierniczych Francji, Wielkiej Brytanii, Portugalii
i Belgii oraz niewielkich posiadłości Hiszpanii w 1945 r. ginęły niemal tylko
cztery niepodległe państwa afrykańskie (Etiopia, Liberia, Związek Połu-
dniowej Afryki i Egipt),39 W ciągu dziesięciolecia niepodległość uzyskała
jeszcze tylko Libia w 1951 r.aństwa, oddzielone od siebie
i od stolic europejskich przez terytoria zależne, nie odgrywały szczególnej roli
na kontynencie i w świecie. Egipt zaczął odgrywać większą rolę dopiero po
rewolucji "wolnych oficerów" z 1952 r. Tendencje i programy panafrykań-
skie prezentowały wówczas jedynie najbardziej światłe jednostki z poszcze-
gólnych kolonii lub obszarów powierniczych, przejmujące od kolonizatorów
hasła wolności, demokracji i równości ludzi oraz narodów, aby tą drogą
wspomagać ruchy przeciwstawiające się obcemu panowaniu, jak również
rodzącemu się apartheidowi.�1 Posiadacze kolonii i terytoriów zależnych
poczuli się zagrożeni i usiłowali pogłębiać związki metropolii z obszarami
swego panowania.4z
3. ETAP STABILIZOWANIA "ZIMNEGO POKOJU"
Lata 1955-1969 charakteryzowały się trwałością struktur ładu międzyna-
rodowego, które ukształtowały się w pierwszej dekadzie powojennej. Ożywiła
się jednak dynamika ich funkcjonowania, znajdująca wyraz zarówno w zaost-
rzeniu globalnej strategii odstraszania, wojny ideologicznej, działalności dy-
wersyjnej głównych antagonistów i ich bloków, a także w nawrocie do dyp-
lomacji konferencyjnej (od 1954 r.). Zabiegom tym służył nasilony od czasu
wojny koreańskiej wyścig zbrojeń, rozpoczęty w 1957 r. wyścig w opanowy-
waniu kosmosu3 oraz w zwiększaniu arsenałów broni masowego rażenia.
politik der burgerlichen Gesellschaft, Berlin 1966; W. P. Kiriczenko, K. S. Tarasow, 5 imperskich
pozicij, Kiew 1984; R. A. Pastor, Whirlpoll, U. S. Foreign Policy Toward Latin Ameńca and the
Caribbean, Princeton 1992.
39 R. Delavignette, L'Afrique Noire, francaise et son destin, Paris 1962; J. Dufey, Portugal in
Africa, London 1962; W. Rodney, How Europe underdeveloped Africa, Washington 1981.
40 Pr. A. Pelt, Libyan Independence and the United Nations, a Case ot Planned Deco-
lonisation, New Haven 1970.
4' Por. M. Cornevin, L'Apartheid: pouvoir et falsification histońque, Paris 1979; S. Johns and
R. Hunt (eds), Mandela, Tambo, and the National African Congress: the Struggle against
Apartheid, 19A8-1990. A Documentary Survey, New York 1991.
42 Zob. J. Kukułka, Historia współczesna..., s. 114-118,
43 Zob. R. A. Divine, The Sputnik Challenge: Eisenhower's Response to the Soviet Sa.tellite,
New York 1993.
462 Józef Kukulka
W ten sposób doszło do "równowagi strachu", a następnie do wzajemnego
uzyskania równowagi sił.4"
W obawie przed wymknięciem się tych procesów spod kontroli głównych
twórców pata atomowego zaczęto na forum ONZ wnosić od 1957 r. inicjaty-
wy w sprawie przedsięwzięć hamujących wyścig zbrojeń i zmierzających do
tworzenia stref bezatomowych,4' jak również formalnego ułożenia stosun-
ków między Paktem Północnoatlantyckim a Układem Warszawskim. Ponadto
odwilż poststalinowska w Moskwie i podważenie przez Francję nuklear-
no-strategicznej hegemonii w świecie zachodnim,4ó zaś przez Chiny podobnej
hegemonii w świecie "realnego socjalizmu", miały dodatni wpływ na skłonie-
nie Waszyngtonu i Moskwy do działań stabilizujących "zimny pokój". Dzięk-
i tym postawom stało się możliwe uruchomienie w 1959 r. ONZ-owskiego
Komitetu Rozbrojeniowego Dziesięciu Państw przekształconego w dwa lata
później w Komitet Rozbrojeniowy Osiemnastu Państw, do którego weszło aż
osiem państw niezaangażowanych. Od drugiej połowy lat 50. dyskutowano też
na temat zaprzestania doświadczeń z bronią jądrową i wykrywania wybu-
chów jądrowych.4''
Rakietowy kryzys kubański w październiku 1962 r. oraz reakcja popar-
cia w tym kryzsie dla Kuby kilkudziesięciu państw Azji i Afryki sprawiły, że
łatwiej doszło do kompromisu amerykańsko-radzieckiego w sprawie zapro-
ponowanego przez Moskwę układu o zakazie doświadczeń z bronią jądro-
wą w atmosferze, pod wodą i w przestrzeni kosmicznej. Podpisany w dniu
5 sierpnia 1963 r. przez USA, Wielką Brytanię i ZSRR tekst układu miał du-
że znaczenie stabilizujące dla ówczesnego ładu międzynarodowego, wprowa-
dzał odprężenie do stosunków Wschód-Zachód oraz tworzył przekonanie
o możliwości kontrolowania groźnego wyścigu zbrojeń. Następnym krokiem
r
w tym kierunku było, po kilku latach dyskusji i uchwaleniu kilku rezolucji
'!
oraz specjalnej deklaracji ONZ na temat zakazu użycia broni jądrowej, pod-
pisanie 1 lipca 1968 r. pod auspicjami ONZ układu o nierozpowszechnianiu
broni jądrowej, który wszedł w życie dwa lata później.4s Dużą rolę w tych
osiągnięciach odegrały państwa niezaangażowane, którym udało się przy
okazji wymóc na trzech głównych mocarstwach jądrowych zaakceptowaną
44 b. J.-B. Duroselle, Le monde dechire 1945-1970, Paris 1970, 2 vols; A. Fontaine, Histoire
de la guerre froide, t. II, 1950-1967; G. Schmidt (Hrsg.), Ost-West-Beziehungen: Konfrontation
and Detente, Bd. I-2, Bochum 1993.
4s por. J. Klein, L'entrepńse do desarmement, 1945-1964, Paris 1964; D. Fischer, Stopping the
Spread ot Nuclear Weapons, The past and Prospects, London 1992.
46 Zob. M. Couve de Murville, Une politique etrangere. 1958-1969, Paris 1971.
4' Por. E. Abel, The Missile Cńsis, Philadelphia, 2 ad., 1969.
48 Zob. J. Goldblat, Arms Control. A Guide to Negotiations and Agreements, Oslo-London
1994.
Ewolucja lodu midzynarodowego w pólwieczu 1945-1995 463
przez Radę Bezpieczeństwa (19 VI 1968) gwarancję bezpieczeństwa dla państw
rezygnujących z broni jądrowej.
Powyższe kroki zapowiadały możliwość kontrolowania strategiczno-
-wojskowego, a więc niosącego na,aw.icej aagrQ" yujiaru Iadu międzyna-
rodowego. Tworzyły także przesłanki przez przezwyciężanie skrajnej wrogości
i napięć między dwoma blokami, jak również wznowienia rzeczowego dialo-
gu między nimi. Oczekiwania te zostały potwierdzone przez trzy wydarzenia
1969 roku: rozszerzenie Komitetu Osiemnastu o osiem państw i przemianowa-
nie go na Komitet Rozbrojeniowy (26 VIII); uzgodnione przez ONZ opub-
likowanie raportu ekspertów w sprawie skutków użycia broni chemicznej
i bakteriologicznej (1 VII); rozpoczęcie rokowań amerykańsko-radzieckich
(17 IX) o ograniczeniu zbrojeń strategicznych (SALT). Wydarzenia te nie-
wątpliwie stabilizowały "zimny pokój" w skali światowej, ale zarazem otwie-
rały nowy etap jego ewolucji.
Ewolucja ładu europejskiego na drugim etapie przebiegała pod wpływem
ładu globalnego, ale miała też wpływ odwrotny na szerszy ład międzyna-
rodowy.49 Ulegał bowiem globalnej strategii odstraszania wzajemnego dwóch
bloków, ale również przystosowywał się do wymogów unikania najgroźniej-
szych sprzeczności i napięć na kontynencie, ożywiając do tego celu od połowy
lat 60. mechanizmy dyplomacji bilateralnej. Wyrazem intensywnych zabie-
gów o utrzymanie "zbrojnego pokoju" poprzez bezpieczeństwo blokowe był
kryzys berliński lat 1958-1961, zakończony wzniesieniem muru berlińskiego.
Były nimi także interwencje zbrojne państw Układu Warsza,wskiego na Wę-
grzech w październiku 1956 r. i w Czechosłowacji w sierpniu 1968 r.
W stosunkach między dwoma blokami było wówczas wiele polemicznych
komunikatów i oświadczeń, ale stopniowo dochodziły one do wniosku, że
w imię trwałego bezpieczeństwa i pokoju należy kontrolować sprzeczności
i napięcia wzajemne. Wraz z ożywieniem dyplomacji bilateralnej były życzliwiej
przyjmowane zgłaszane przez każdą ze stron propozycje odprężeniowe.
W drugiej połowie lat 60. Francja i większość europejskich członków NATO
uznała za konieczne znalezienie wspólnego języka z blokiem wschodnim. By-
ła to ważna przesłanka rozwijania ponadblokowych elementów ładu euro-
pejskiego. Dużą rolę w tej ewolucji odegrała europejska polityka prezydenta
de Gaulle'a,swa polityka wschodnia" RFN.S1
49 Zob. J. Kukułka, Glówne mechanizmy utrwalania pokoju w Europie, w: tegoż (red.), Pokój
w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, Warszawa 1991, s. 144-145.
so Zob. J. Cieszacki, J. Kukulka, Ewolucja stanowiska Francji, w: Be2droża polityki NATO
1949-1970, Warszawa 1971, s. 140-168; tegoż przedmowa do: Ch. de Gaulle, Pamiętniki nadziei,
Warszawa 1974; W. J. Szczepański, Europa w myśli politycznej de Gaulle'a, Warszawa 1979.
s' por. A. W. Walczak, Rodowód polityki wschodniej NRF, Warszawa-PISM 1972;
J. Krasuski, Niezniecka Republika Federalna w NATO i EWG 1955-1970, Poznań 1972.
464 Józef Kukulka
Szukanie więzi ponadblokowych stawało się wówczas tym łatwiejsze, że
w toku ewolucji stosunków europejskich Układ Warszawski zrezygnował
z oskarżania NATO o tworzenie mechanizmu ingerencji "mocarstw zewnę-
trznych" w sprawy europejskie. Rezygnacja ta była ważnym czynnikiem
oddziaływania odprężeniowego na globalny ład międzynarodowy. Stanowiła
też przesłankę następnego uznania pełnoprawnej roli Stanów Zjednoczonych
i Kanady w procesie paneuropejskim, który na skutek podjęcia polskiej
inicjatywy w sprawie zwołania konferencji bezpieczeństwa i współpracy przez
państwa Wschodu i Zachodu zaczął się rozwijać w roku 1969. Zbieżność tego
faktu z rozpoczęciem w tymże roku rozmów normalizacyjnych między RFN
s; a państwami Układu Warszawskiego, które dopuszczały już możliwość
zjednoczenia Niemiec w warunkach odprężenia międzynarodowego,sz jak
również rozmów amerykańsko-radzieckich na temat o raniczenia zbrojeń
g
strategicznych, tworzyła nowe sprzężenie międzynarodowego ładu europejs-
kiego z ładem światowym.
Na obszarze Afryki w latach 1955-1965 ukształtował się rzeczywiście no-
wy ład międzynarodowy, zarówno pod względem strukturalnym jak i funk-
cjonalnym. Rozpadły się bowiem na tym kontynencie francuskie i belgijskie
imperia kolonialne oraz większość imperium brytyjskiego. Na ich gruzach
powstały aż 33 nowe państwa. Szybko weszły one w skład ONZ i związały się
z ruchem państw niezaangażowanych, wpływając tym samym na podniesienie
rangi pozablokowych i pozawojskowych elementów globalnego ładu między-
narodowego.53 Wtedy też zaczęły się interesować Afryką dwa supermocarst-
wa. 5 �
Nowe państwa afrykańskie solidaryzowały się z wojną wyzwoleńczą Al-
gierczyków oraz z siłami zwalczającymi system apartheidu na południu kon-
i tynentu.ss Współdziałały też z ruchami narodowowyzwoleńczymi krajów
pozostających jeszcze w jarzmie kolonialnym. Z inicjatywy państw afrykń-
i skich Zgromadzenie Ogólne NZ uchwaliło już 24 listopada 1961 r. rezolucję
w sprawie uznania Afryki za strefę bezatomową, zaś na pierwszym "szczycie"
afrykańskim w trzy lata później uchwalono rezolucję w sprawie wyrzeczenia
s2 Zob. H.-A. Jacobsen und M. Tomala (Hrsg.), Bonn-Warschau 1945-1991, Die Deutsch-
-polnischen Beziehungen. Analyse und Dokumentation, Kóln 1991; M. J. Sodaro, Moscow,
Germany, and the West Erom Khrushchev to Gorbachev, Ithaca 1991.
53 Zob. J. Kukułka, Międzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 1982, s. 275-276; tenże:
Historia współczesna..., s. 135-147, 171-178; G. Perville, De 1'empire francais a la decolonisation,
Paris 1991. Por. M.W. de Lancey (ad.), Aspects ot International Relations in Africa, Bloomington
1979; A. A. Gromyko (red.), Wnieszniaja politika stron Afriki, Moskwa 1981; J. W. Harbeson
and D. Rothchild (eds), Africa in World Politics, Boulder 1991.
5' Por. W. W. Majorow, SSzA i Afrika: ekonomiczeskaja "pomoszcz" w strategii neokolo-
nializma, Moskwa 1981; M. Ottaway and D. Ottaway, Afrocomunism, 2nd ad., New York 1986
;
Z. Zaidi, The Superpowers in Africa: The Cnstraints ot Rivalry, 1960-1990, Chicago 1990.
55 Zob. B. Ziółkowski, Polityka Państw afrykańskich wobec RPA, Warszawa 1991.
Ewolucja lodu międzynarodowego w pólwieczu 1945-1995 465
się broni jądrowej. Pod tym względem Afryka zaczęła dawać przykład innym
kontynentom.
Po wielkim skoku w procesie dekolonizacji realne oparcie zaczęła też
zdobywać idea panafrykanizmu. Na rządowych i pozarządowych konferen-
cjach afrykańskich przeciwstawiano się inspirowanym przez metropolie kolo-
nialne próbom dzielenia Afryki na różne ugrupowania ("Brazaville", "Ca-
sablanca", "Monrowia").56 Zgłaszano też postulaty i propozycje współpracy
gospodarczej i politycznej państw afrykańskich, aby wspólnie wspierać wy-
zwolenie i jedność całego kontynentu, nie ulegając skrajnym tendencjom
partykularna-plemiennym lub ponadnarodowym. Aktywność patriotów al-
gierskich, którzy po ośmiu latach walki zawarli "pokój dzielnych" z metropolią
francuskąs'' oraz zdobyli wielki autorytet w całej Afryce, jak też dyplomacja
cesarza Etiopii Haile Selassie, przyczyniły się do przezwycięźenia przeciwstaw-
ności dążeń ugrupowań afrykańskich i do utworzenia panafrykańskiej orga-
nizacji międzynarodowej. Podpisana w Addis Abebie w dniu 25 maja 1963 r.
Karta Organizacji Jedności Afrykańskiej wezwała jej sygnatariuszy do umac-
niania jedności i solidarności państw afrykańskich oraz do poszanowania
ogólnodemokratycznych zasad stosunków międzynarodowych.sa
Rok 1963 rozpoczął więc proces instytucjonalizacji nowego ładu pan-
afrykańskiego. OJA stała się instytucjonalnym sojusznikiem afrykańskich ru-
chów narodowowyzwoleńczych, którym udzielała odtąd różnorakiej pomocy.
Wspierała też jedność i integralność państw afrykańskich, zagrożonych przez
działania odśrodkowe lub siły zewnętrzne (jak w Kongu w latach 1963-1965,
w Nigerii w latach 1967-1970 czy w Zjednoczonej Republice Arabskiej po
1967 r.).59 Domagała się od rządów państw zachodnich odmowy udzielania
rządom kolonialnym pomocy, jeśli pomoc ta mogłaby być wykorzystana do
dławienia ruchów afrykańskich. Wiążąc walkę z kolonializmem z walką z neo-
kolonializmem doprowadziła do utworzenia Afrykańskiego Instytutu Roz-
woju Gospodarczego w Dakarze (w 1964 r.) i Afrykańskiego Banku Rozwoju
w Chartumie (w 1965 r.), zaś od 1966 r. podjęła promowanie subregionalnych
związków gospodarczych państw afrykańskich.
Z inicjatywy OJA doszło do instytucjonalnego uznania jej przez ONZ,
gdyż przy wsparciu ruchu państw niezaangażowanych Zgromadzenie Ogólne
NZ uchwaliło (I I X 1965) rezolucję w sprawie współpracy między ONZ a OJA.
Odtąd niektóre organy ONZ odbywały swoje posiedzenia na terenie Afryki,
56 Zob. M. Hyppolyte, Les Etats do groupe de Brazzaville aux Nations Unies, Paris 1970.
5' Zob. M. Allais, Les Accords d'Evians, Paris 1962.
5s Zob. B. Kaczyński, Organizacja Jedności AFrykańskiej. Charakter i działalność, Warszawa
1976
s9 Zob. E.W. Lefever, Uncertain Mandate: Politics ot the U.N. Congo Operation, Baltimore
1967; A. H. M. Kirk-Greene, Crisis and Contlict in Nigeria. A documentary servicebook
1966-1970, 2 vols, London 1971.
466 Józef Kukulka
która od 1965 r. uzyskała 3 spośród 10 niestałych miejsc w Radzie Bezpie-
czeństwa, chociaż wnosiła do budżetu tej organizacji zaledwie 1,8% wkładu
finansowego. Pod koniec lat 60., głosy Afryki liczyły się bardzo w ONZ,
ponieważ wyrażały one prawie 1/3 składu członkowskiego, jak również
w ruchu państw niezaangażowanych, gdzie przekroczyły połowę.
Drugi etap ewolucji ładu międzynarodowego w strefie azjatyckiej charak-
teryzował się dużą niestabilnością, licznymi wstrząsami i napięciami.óe


rowała je rywalizacja wielkich mocarstw, brak uregulowania ich stosunków
z Ghinami, z państwami koreańskimi oraz z uzależnionymi krajami obszaru
Pacyfiku.ól Chiny stały się od 1964 r. mocarstwem jądrowym, zaś Japonia
odnawiała swój sojusz z USA i normalizowała swoje stosunki z ZSRR,
osiągając jednocześnie status mocarstwa ekonomicznego, którego produkt
'' krajowy brutto znalazł się pod koniec lat 60. już na drugim miejscu po
produkcie USA. Japonia prowadziła też ofensywę handlową w kierunku
Europy Zachodniej i Azji Południowo-Wschodniej. Zacieśniała stosunki
zwłaszcza ze wspieranymi przez Waszyngton - politycznie i militarnie - trze-
ma państwami tego obszaru, tzn. z Wietnamem Południowym, z Republiką
Koreańską i z Tajwanem. Tokio akceptowało rozpoczętą w 1964 r. amery-
kańską wojnę przeciwko Demokratycznej Republice Wietnamu i zezwalało
siłom amerykańskim na wykorzystywanie baz japońskich do operacji prze-
ciwko DRW. Tego rodzaju zaangażowanie Japonii uniemożliwiło jej norma-
lizację stosunków z Hanoi, Pekinem i Phenianem, przyczyniając się zarazem
do utrwalania "zimnego pokoju" w Azji.62
Na obszarze Azji i Pacyfiku miały wówczas miejsce konflikty Peryferyj-
ne, w których pośredni udział miały dwa supermocarstwa. Po zainstalowaniu
na Tajwanie w 1957 r. amerykańskich rakiet atomowych oraz ostrzale wysp
położonych w Cieśninie Tajwańskiej przez artylerię chińską USA nasiliły pod
adresem ChRL różnego rodzaju groźby, którym przeciwstawił się Związek
Radziecki, a także Indie, Indonezja, Birma i Filipiny. W obliczu takiego fron-
tu Waszyngton zaprzestał gróźb, zaś Pekin zgodził się na rozmowy. W ciągu
dziesięciu lat trwania takich rozmów między ambasadorami obu mocarstw
w Warszawie (1958-1968) nie doprowadziły one do żadnych rozwiązań.ó3
6 Historia współczesna..., s. 179-199.
6' Zob. C. O. Chung, P'yonyang between Peking and Moscow: North Korea's invalvement in
the Sino-Soviet dispute, 1958-1975, Alabama 1978.
6z por. R. M. Been, Cooperativ Security in Northeast Asia: A China-Japan-South Korea
Coalition Approach, Washington 1990; R. Buckley, US-Japan Alliance Diplomacy 1945-1950,
Cambridge 1992.
63 Zob. F. R. Dulles, American Policy Toward Communist China 1949-1969, New York 1972;
R. K. Jam (ad.), China-South Asian Relations, 1947-1980, 2 vols, Brighton 1981; M. L. Lasater,
The Taiwan Issue in Sino-American Strategic Relations, Boulder 1984.
Ewolucja lodu międzynarodowego w pólwieczu 1945-1995 467
Drugim starciem pośrednim mocarstw w Azji była od połowy lat 60. wojna
wietnamska, w której USA angażowały się militarnie po stronie Republiki
Wietnamskiej, zaś ZSRR i ChRL po stronie DRW.64 Kolejnym konfliktem
zastępczym w strefie Azji i Pacyfiku był konflikt o kierunek rozwoju
neutralistycznej Indonezji, w który angażowały się po przeciwnych stronach:
USA, Holandia i państwa SEATO oraz ZSRR i ChRL (zwłaszcza w latach
1958-1965). Również zaangażowanie dwóch supermocarstw po przeciwnych
stronach konfliktu indyjsko-pakistańskiego o Kaszmir miało tylko ten skutek,
że rozciągnęło wyścig zbrojeń na Azję Południową, zachęciło Chiny do
"korekty" na swoją korzyść granicy z Indiami w Himalajach i na wiele lat
zantagonizowało te dwa najludniejsze państwa azjatyckie.ó5 Ostatnim wresz-
cie, najbardziej pulsującym i przerywanym wojnami (w latach 1956 i 1967),
konfliktem zastępczym dla dwóch supermocarstw i dwóch bloków był w stre-
fie azjatyckiej trwały konflikt izraelsko-arabski.óó
Tak liczne konflikty peryferyjne w Azji na drugim etapie ewolucji ładu
międzynarodowego miały destabilizujący wpływ na ład globalny. Nie tylko
uniemożliwiały one jakiekolwiek przedsięwzięcia ogólnoazjatyckie, lecz także
obniżały pozycję Azji i państw azjatyckich niemal odwrotnie proporcjonalnie
do wielkości ich obszaru i zaludnienia. Pod koniec tego etapu stawało się
oczywiste, że od pozytywnego rozwiązania tych konfliktów zależy twórcza
ewolucja ładu międzynarodowego w skali światowej, a więc odchodzenie od
"zimnego pokoju".
Na półkuli zachodniej system międzyamerykański przechodził w latach
1955-1969 etap długotrwałych przewartościowań i przejawiał niestabilność.
Rozpoczął się bowiem proces obalania dyktatur w Ameryce Łacińskiej: w Pe-
ru (1956), w Kolumbii (1957), w Wenezueli (1958), na Kubie (1959), w Sal-
wadorze (1960). Postdyktatorskie rządy odrzucały propozycje Waszyngtonu
w sprawie tworzenia nowego sojuszu dla strefy Południowego Atlantyku,
zwracały natomiast większą uwagę na międzynarodowe aspekty spraw ekono-
64 Zob. G. C. Herring (ad.), The Secret Diplomacy ot the Vietnam War: The Negotiating
V olumes ot the Pentagon Papers, Austin 1983; B. Palmet, Jr., The 25-yeer War: America's Military
Role in Vietnam, Lexington 1984.
65 Zob. G. W. Choudbury, India, Pakistan and Bangladesh, and the Major Powers: Politics ot
a Divided Subkontinent, New York 1975; V. M. Hewitt, The International Politics ot South Asia,
Manchester 1952; J. Rowland, A History ot Sino-Indian Relations, Hostile Coexistence, Princeton
1967; A. Stein, Indie and Soviet Union. The Nehru Era, Chicago 1969; D. Woodman, Himalayan
Frontiers: a Political Review ot British, Chinese, Indian, and Russian Rivalries, London 1969.
66 Zob. M. Bar-On, The Gates ot Gaza-Israel's Road to Suez and Back, 1955-1957, New York
1994; M. E. Chazanow, OON i bliżniewostocznyj krizis, Moskwa 1983; G. Golan, Soviet Policies in
the Middle East Erom World War Two to Gorbachev, Cambridge 1990; A. Heinemann-Gruder,
Sowjetische PoHtik im arabisch-izraeli Konllikt, Hamburg 1991; A. R. Taylor, The Superpowers
and the Middle East, Syracuse 1991.
468 Józef Kukuka
micznych i socjalnych swoich krajów.ó'' Brazylia wręcz postulowała w 1958 r.
ułożenie stosunków między dwoma częściami Ameryki na zasadach sprawied-
liwości oraz zlikwidowanie hegemonizmu USA. Kiedy rewolucyjna Kuba po
obaleniu dyktatury Batisty zaczęła wywłaszczać w imię sprawiedliwości
monopole amerykańskie, zaś Waszyngton zareagował sankcjami ekonomicz-
nymi, ogłoszeniem propagandowego programu "sojuszu dla postępu" (13 III
1961) i wysadzeniem najemników kubańskich w Zatoce Świń (17 IV 1961),
doszło do nieoczekiwanego dla USA zwrotu Fidela Castro w stronę ZSRR
i pojawienia się tego ostatniego w strefie Karaibów.ós Kuba stała się na tym
obszarze miejscem długotrwałego konfliktu zastępczego między dwoma blo-
kami, a zarazem powodem wstrząsów w systemie międzyamerykańskim.
Konflikt wokół Kuby wpływał na polaryzację postaw członków OPA
i niósł zagrożenie dla ładu światowego, o czym świadczył tzw. kryzys rakie-
towy na Kubie pod koniec października 1962 r.69 Przez następne lata na fo-
rum OPA zdecydowanego poparcia ideologizującym wnioskom USA udzie-
lały jedynie reżimy dyktatorskie (jak Gwatemala, Haiti, Dominikana czy
Nikaragua). W obawie przed odmówieniem takiego poparcia Waszyngton
stawiał często OPA przed faktami dokonanymi (jak to było z interwencją
przeciwko siłom demokratycznym w Republice Dominikańskiej w 1965 r.).
Odwlekał też propozycje polubownego uregulowania kwestii spornych (jak
to było z nowym uregulowaniem statusu Kanału Panamskiego).''

Niestabilność stosunków międzyamerykańskich sprawiała, że kontynent
ten nie odgrywał jednoznacznej roli w systemie ONZ. Podziały ideowo-
-polityczne na tym obszarze podważały dominację na nim Stanów Zjedno-
czonych i ich możliwość przemawiania w imieniu całej półkuli, jak to jeszcze
udawało im się w czasie pierwszej dekady powojennej. Spolaryzowana Ame-
ryka Łacińska zaczęła zacieśniać więzi z Zachodem lub Wschodem Europy,
6' Zob. J. Dominguez (ad.), Economic Issues and Political Conflict US-Latin American
Relations, London 1982; W. P. Kiriczenko, K. S. Tarasow, S imperskich pozicji, Kiew 1984;
J.D. Martz (ad.), United States in Latin America: a Quarter Century ot Crisis and Challenge,
1961-1986, Lincoln 1988.
6s Por. E. Mujal-Leon (ad.), The USSR and Latin America: a Developing Relations, Boston
1985; L. R. Schemen (ad.), The Alliance for Progress: a Retrospective, New York 1988.
69 Zob. J. Blight, B. J. Allyn and D. E. Welch, Cuba on the Brink. Castro, the Missile Crisis and
the Soviet Collapse, New York 1993; B. Goldenberg, The Cxban Revolution and Latin America,
London 1965; M. Krinsky and D. Golove (eds), United States Economic Measures against
Cuba: Proceedings in the United Nations and International Law Issues, Northampton 1993. Por.
też R. E. Welch, Response to Revolution: the United States and the Cuban Revolution, 1959-1961,
Chapel Hill 1985; J. A. Nathan (ad.), The Cuban Missile Crisis Revisited, New York 1992.
'es, The Dominica.n Crisis: the 1965 Constitutionalist Revolt and American
Intervention, Baltimore 1978; A. F. Lowenthal, The Dominican Intervention, Cambridge 1972;
B. Palmet, Intervention in the Casibbean: the Dominican Crisis ot 1965, Lexington 1989.
Ewolucja lodu migdzynarodowego w pólwieczu 1945-1995 469
wpisując się tym samym w proces ewolucji globalnego ładu międzynarodo-
wego.'' 1
4. ETAP STABILIZOWANIA DIALOGU
I ODPRĘŻENIA MIĘDZYNARODOWEGO
W latach 1965-1990 wystąpiły zjawiska swego rodzaju deinstytucjonali-
zacji "zimnego pokoju".2 Uwypukliły one nowe cechy tego etapu ewolucji
globalnego ładu międzynarodowego. Przede wszystkim, charakteryzował się
on pogłębieniem kontroli i ograniczenia wyścigu zbrojeń oraz rozpoczęciem
redukcji pewnych kategorii broni. Po drugie, doprowadził on do równowa-
żenia mechanizmów wojskowo-blokowych, generujących napięcia i nieufność
między uczestnikami stosunków międzynarodowych, z ponadblokowymi me-
chanizmami tradycyjnej dyplomacji, ułatwiającymi likwidowanie konfliktów
i napięć oraz przywracania zaufania międzynarodowego. I po trzecie, spowo-
dował nasilenie się globalizacji więzi kontynentów i państw.
Na podstawie wzajemnie uznanej pod koniec lat 60. równowagi sił woj-
skowo-strategicznych dwóch bloków i w rezultacie erozji pozycji między-
narodowej USA pod wpływem wojny wietnamskiej Waszyngton zdecydował
się w 1965 r. zakończyć czas konfrontacji z ZSRR i Chinami oraz rozpocząć
okres negocjacji na zasadzie stopniowego uznawania realiów światowych.''3
Na spotkanie tej tendencji Moskwa zaczęła silniej akcentować hasło pokojo-
wego współistnienia państw o odmiennych ustrojach, mające służyć umac-
nianiu "światowego systemu socjalistycznego", ale także odprężeniu i kształ-
towaniu systemów bezpieczeństwa zbiorowego.''4 Z tego rodzaju założeń obu
supermocarstw wynikała zbieżność dążeń do unikania katastrofy jądrowej
oraz prowadzenia dialogu strategicznego i negocjacji między Wschodem
a Zachodem.s
' Por. G. Bird and A. Helvege (eds), Latin American Recovery, New York 1993; G. Con-
nell-Smith, The United States and Latin America: on Historical Analysis ot Inter-American
Relations, New York 1974; R.W. Fontaine and J.D. Theberge, Latin America's New Inter-
nationalism: the End ot Hemisferic Isolation, New York 1976; W. Grabendorff and R. Roett (eds),
Latin America, Western Europe and the U.S., New York 1985.
''z Szerzej zob. J. Kukułka, Historia współczesna..., s. 200-208, 293-302, 420-430.
3 Zob. S. S. Kim, China, the United Nations and World Order, Princeton 1979; G. Schmidt
(Hrsg.), Ost-West-Beziehungen: Konfrontation und Detente 1945-1989, Bd. 2, Bochum 1993.
''4 Por. C. Mojsiewicz, Współistnienie lub nieistnienie, Warszawa 1986; J.-B. Raimond, Le
choix de Gorbatchev, Paris 1992.
'5 Zob. M. Bowker and Ph. Williams, Superpower Detente, London 1988; D. Oberdorfer, The
Turn. From Cold War to a New Era. The United States and the Soviet Union 1983-1990, New
York 1991.
6;
a
470 Józef Kukulka
Rozpoczęty w 1965 r. dialog doprowadził do całej serii porozumień ogra-
niczających wyścig zbrojeń, wielkość arsenałów broni masowego rażenia,
niebezpieczeństwo wybuchu wojny jądrowej i nieufność międzyblokową, po-
czynając od układów SALT I i SALT II, kończąc zaś układami o likwidacji
niektórych klas rakiet jądrowych.ó Wszystkie tego rodzaju kroki były
jednoznacznie wspierane przez wielki ruch państw niezaangażowanych.
Do mechanizmów równoważących wpływ czynników wojskowo-bloko-
wych na stosunki międzynarodowe należały wówczas zwłaszcza spotkania
na "szczycie" przywódców wielkich mocarstw Wschodu i Zachodu, którzy
kruszyli niejako pozostające jeszcze lody "zimnego pokoju". Ich wyjątkowość
j na początku tego okresu i regularność pod koniec świadczyła wymownie
o ewolucji stosunków międzynarodowych oraz zmieniającego się klimatu
tych stosunków w całym świecie. Wspomagającą rolę odgrywały także
konsultacje polityczne, wizyty przywódców i sieć podpisywanych deklaracji
bilateralnych o przyjaźni i współpracy, wreszcie erozja systemu "realnego
socjalizmu".'''' Jesień Ludów'89 i likwidacja podziałów europejskich stworzy-
ły przesłanki załamania się polityki blokowej i wrogości w stosunkach
Wschód-Zachód oraz tworzenia bilansu. zamknięcia okresu "zimnego poko-
ju".''8 Równolegle rozwijąjące się współdziałanie wielkich mocarstw na fo-
rum Rady Bezpieczeństwa ONZ sankcjonowało niejako dokonaną ewolucję
globalną ładu międzynarodowego, czego wyrazem była zgodnie przeprowa-
dzona przez ONZ operacja w obronie Kuwejtu w 1990 r.''9
W strefie europejskiej etap stabilizowania dialogu i odprężenia między-
au . ,
narodowego charakteryzował się wyraźną progresją w konkretyzacji ponad-
blokowych przedsięwzięć paneuropejskich.szatorem ładu
europejskiego okazał się proces KBWE, w który zaangażowane były dwa blo-
o-wo'skowe w t czter mocarstwa drowe, 'ok również
ki oht czn , ym y Ją J
p y J
państwa nie należące do bloków. Proces ten na początku obejmował głównie
T6 Zob. J. Kukułka, Historia współczesna..., s. 202-205, 233-236, 420-430; D. Frischer, Stoping
the Spread ot Nuclear Weapons, The Past and Prospects, London 1952. Por. W. Isard, Arms
Races, Arms Control and Conflict Analysis, New York 1989.
TT Zob. R. E. Kanet and E.A. Kolodziej (eds), The Cold War as a Cooperation. Superpower
Cooperation in Regional Contlict Management, London 1991.
Te Zob. M. R. Beschloss and S. Talbott, At the Highest Levels. The Inside Story ot the End ot
the Cold War, Boston 1993; H. Eyraud, La fin de la guerre froide, Lyon 1992.
T9 Zob. P. Bardehle, Internationale Konsensbildung, UN-Peacekeeping ols Musterfall Er
Internationale Konsens und setne Entstehung, Baden-Baden 1991; E.-O. Czempiel, Weltpolitik im
Umbruch. Des internationale System nach dam Ende des Ost-West Konflikts, 2 neubearb. Aufl.,
Mnchen 1993.
eo Gob. J. Kukułka, Glówne mechanizmy utrwalania pokoju w Europie, tegoż (red.), Pokój
w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, op.cit., s. 144-154. Por. R. Davy (ad.), European
Detente: A Resppraisal, London 1992; B. Hettne (ad.), Europe: Dimensions ot Peace, London
1988.
Ewolucja lodu międzynarodowego w pólwieczu 1945-1995 471
zagadnienia bezpieczeństwa i współpracy państw dwóch części Europy, wy-
łączając jednak zagadnienia wojskowe. W latach 80. rozciągnął się także na
zagadnienia wojskowe, podejmując zwłaszcza kwestie redukcji sił zbrojnych
i zbrojeń na kontynencie, obserwacji i kontroli międzynarodowej różnych
rodzajów działalności wojskowej, a także coraz szerzej traktowane środki
budowy zaufania i bezpieczeństwa wraz z rozbrojeniem i rewizją doktryn
wojskowych.gl Układ o redukcji konwencjonalnych sił w Europie z 18
listopada 1990 r. podpisany został, co prawda, tylko przez przedstawicieli
państw należących do bloków, ale pełnego poparcia udzieliły mu wszystkie
państwa uczestniczące w procesie KBWE.
Dzięki dialogowi globalnemu i rozwojowi procesu paneuropejskiego już
na początku lat 70. mogło dojść do likwidacji głównych ognisk napięć
w Europie, a zwłaszcza do normalizacji stosunków RFN z Państwami Ukła-
du Warszawskiego, do potwierdzenia uznania status quo terytorialnego
w Europie Środkowej, do uregulowania statusu Berlina, co ułatwiło następnie
zjednoczenie Niemiec. Państwa Wschodu i Zachodu Europy zgodziły się na
zrównoważone zasady Aktu Końcowego KBWE z Helsinek z 1975 r. Zaczęły
też przecierać szlaki ogólnoeuropejskiej współpracy gospodarczej, która
rozwijała się ponad blokami, coraz częściej na podstawie bilateralnych umów
długoterminowych. Chciały uczynić ład europejski bardziej ludzkim i dlatego
podjęły wiele kroków w sprawach tzw. humanitarnych, obniżając dotych-
czasowe bariery "zimnego pokoju". Rozpoczęły też wspólne działania na
rzecz ochrony ekologicznej Bałtyku i organizowały ogólnoeuropejskie kon-
ferencje na temat ochrony środowiska. W końcu poprzez ewolucję wewnętrz-
nych systemów, które znalazły wyraz w "pierestrojce" i Jesieni Ludów '89,
Europa stworzyła potężny impuls do przejścia w nowy etap ewolucji nie tylko
europejskiego, lecz także globalnego ładu międzynarodowego.sz
s 1 Zob. A. D. Rotfeld (red.), Europejski system bezpieczeństwa in statu nascendi, Warszawa
1990; J. Altman, H. van der Graff (i in.), VeriEcation at Vienna Monitoring Reductions ot
Conventional Armed Forces, Frankfurt ajM 1992; A, Bloed (ad.), The Conference on Security and
Cooperation in Europe. Analysis end Basic Documents, 1972-1993, Dordrecht 1993; A. Czar-
nocki, Europa jako region współistnienia Wschód-Zachód w latach 1972-1979, Lublin 1951;
J. Klein, Securite et desarmement en Europe, Paris 1987; J. Harf, War by other Means. Soviet
Power, West German Resistance, and the Battle ot the Euromissiles, New York 1991.
8z J. F. Brown, Surge to Freedom. The End ot Communist Rule in Eastern Europe, Durhem
1991; H. Carrere d'Encausse, La gloire des nations au la fin de 1'Empire sovietique, Paris 1990;
V.J. Moulis, J. Valenta, J. P. Vakoukal, Koukal wznik krize a rozpad sovetskego bloku v Europe
1984-1989, Ostrava 1991; R. Dahrendorf, Reflexion sur la revolution en Europe (1989-1990),
Paris 1991; A. Pittman, From Ostpolitik to Reunification: West German-Soviet Political Rela-
tions since 1974, Cambridge 1992; A. Pravda (ad.), The End ot Outer Empire, Soviet East
European Relations in Transition, 1985-1990, London 1990; S. F. Szabo, The Diplomacy ot
German Unitication, New Y-rk 1992.