Artur Kijas
Poznań
DEPORTACJE LUDNOŚCI CYWILNEJ
W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ


(DEPORTACJE W EUROPIE WSCHODNIEJ)
Deportacje, czyli zesłania do odległych miejscowości na przymusowy,
zazwyczaj dłuższy lub niekiedy nawet dożywotni pobyt, w dziejach nowożyt-
nych nie były zjawiskiem nowym. Stosowano je w imperium Romanowów oraz
od połowy lat trzydziestych w Rosji Sowieckiej.1 Odwoływała się do nich także
i Turcja, zwłaszcza w stosunku do niesfornych narodów słowiańskich Półwys-
pu Bałkańskiego, Mimo że termin ten zadomowił się w literaturze od połowy
XIX w. (jako pierwszy odnotował go Słownik Wileńsky, większość cytatów
dotycząca deportacji w Słowniku języka polskiego pod redakcją W. Doro-
szewskiego odnosi się do przypadków indywidualnych, nie zaś do zjawisk
masowych, czyli deportacji dużych grup ludzkich bądź też całych narodów.z
W skali nigdy dotąd nie spotykanej deportacje wystąpiły dopiero w okresie
II wojny światowej.3 "W zwykłej ludzkiej pamięci - pisze Aleksander
Sołżenicyn - nie utrwalił się przykład. masowej, przymusowej deportacji ca-
łych narodów ani w dziejach wieku XIX, ani XVIII, ani nawet XVII. Było wiele
wypadków ujarzmienia i zaboru typu kolonialnego na dalekich wyspach,
' M. Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921-1939, War-
szawa-Wrocław 1991, s. 369-378; J.M. Kupczak, Polacy na Ukrainie w latach 1921-1939, Wrocław
1994; s. 323-332.
2 Słownik języka polskiego, wyd M. Orgelbranda, t. I, Wilno 1861, s. 217; Słownik języka
polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. 1I1I, Warszawa 1965, s. 88. Patrz także: J. Karłowicz,
A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Słownik języka polskiego, t. I, Warszawa 1900, s. 443.
3 The naw encyclopaedia britannica, t. IV, 1992, s. 20.
98 Artur Kijas
w Afryce, w Azji, na Kaukazie, zwycięzcy uzurpowali sobie prawo nad
ludnością rdzenną, ale jakoś nie przychodziło owym kolonizatorom do zaco-
fanych głów, aby odrywać całą tę ludność od jej ziemi i wypędzać z domów,
co je pradziadowie budowali (...) Dopiero gdy nadszedł wiek XX, w którym
miały się spełnić nadzieje cywilizowanej ludzkości, dopiero gdy na podstawie
Jedynej Słusznej Teorii i z najwyższego natchnienia Kwestia Narodowa
dojrzała i zyskała właściwą interpretację - otóż dopiero wówczas najwybi-
tniejszy specjalista od tej kwestii opatentował najlepszy sposób kompletnej
likwidacji całych narodów drogą ich wywózki w ciągu 48. czy 24. godzin
-a nawet w przeciągu półtorej godziny".4 Pierwszymi narodami, które, według
Sołżenicyna, otwarły w czasie II wojny światowej długą listę deportacji, byli
Finowie i Estończycy zamieszkujący okolice Leningradu, zesłani w głąb Karelii
dla zasilenia kadry kołchozowej. Sołżenicyna najbardziej interesowały, rzecz
jasna, narody i narodowości zamieszkujące Związek Sowiecki. Autor w swej
zbeletryzowanej historii stalinowskich deportacji pominął Polaków, brutalnie
usuniętych w połowie lat trzydziestych z ziemi, na której mieszkali z dziada
pradziada. Uzupełniając odnośny fragment Archipelagu Gułag, należy pod-
kreślić, że to nie Finowie i Estończycy rozpoczęli wojenne deportacje. Pierw-
szym narodem, którego przedstawicieli po 17 września 1939 r. należało bez-
względnie izolować i wysiedlić, byli Polacy zamieszkujący kresy wschodnie II
Rzeczypospolitej.s Deportowanych osiedlano w różnych miejscach, głównie
w Kazachstanie, na Syberii i na Dalekim Wschodzie. Wieu zesłano do obozów
pracy. Ogólną liczbę deportowanych ocenić można na około I-1,5 mln, cho-
ciaż prawdopodobnie pewien odsetek wśród wywiezionych stanowili Biało-
rusini, Żydzi i Ukraińcy uważający się za obywateli polskich.ó Liczba
deportowanych Polaków, mimo wyraźnych prób jej obniżenia widocznych
zwłaszcza w ostatnim okresie, obejmowała z całą pewnością około miliona
osób.~
" A. Sołżenicyn, Archipelag Gułag. 1918-1956, t. III, Warszawa 1990, s. 350.
5 Chodzi o cztery wielkie deportacje Polaków z lat 1940-1941, które przez Sołżenicyna nie
zostały zauważone. Patrz: Instrukcja Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR z 29
grudnia 1939 r., [w:] I. Bilas, Represivno-karal'na sistema v Ukraini 1917-1953, kn. 2, Kiiv 1994, s.
129-131 i n.
6 M. Januszkiewicz, Repatriacja ludności polskiej z ZSRR w 1946 roku, "Zeszyty Historycz-
ne" 1989, nr 88, s. 230.
~ F. Ryszka [red.], Polska Ludowa 1944-1950. Przemiany społeczne, Wrocław 1974, s. 118.
Liczba deportowanych w latach 1940-1941 Polaków nie została do końca ustalona. Z.S. Siemaszko
uważa, że oscylowała ona wokół miliona (980-1080 5ys.): Z.S. Siemaszko, W sowieckim osaczeniu
1939-1943, Londyn 1991, s. 95. J. Siedlecki przypuszcza, że było ich 1.150 tys.: J. Siedlecki, Losy
Polaków w ZSRR w latach 1939-1986, [b.m.] 1989, s. 46. K. Kersten bardzo ostrożnie opowiada się
za liczbą podaną przez Ł. Bertę Stalinowi w maju 1944-389.382 osoby: K. Kersten, Ilu Polaków
naprawdę wywieziono do ZSRR? Ewidencja Berii, (w:] "Polityka" nr 2, 8. I. 1994. Natomiast
A. Głowacki sądzi, że masowym wysiedleniem w tym okresie objęto tylko 325 tys. osób:
Deportacje ludności cywilnej w czasie II wojny światowej 99
Stanisław Ciesielski zajmujący się deportacjami sowieckimi w latach II
wojny światowej podzielił je na dwie kategorie. Do pierwszej zaliczył prze-
siedlenia całych narodowości, tak jak to było w wypadku Niemców, ludów
północnego Kaukazu, Tatarów krymskich, Kałmuków. Drugą kategorię
- zdaniem Ciesielskiego - stanowiły przesiedlenia pewnych grup ludności
głównie na podstawie kryteriów społecznych i politycznych. ~ Objęły one
przede wszystkim mieszkańców obszarów zajętych przez Związek Sowiecki
w latach 1939-1940. Najliczniejszą grupę wśród ekspulsowanych w wyniku
tych decyzji stanowili właśnie Polacy. Rozwój wydarzeń w czasie wojny so-
wiecko-niemieckiej spowodował, że na liście tej znaleźli się Niemcy, Ukraińcy,
Tatarzy krymscy oraz przedstawiciele innych narodów i narodowości.
Niemcy na terytorium Rosji pojawili się już w średniowieczu.9 W miarę
stabilizacji państwa rosyjskiego przenikali z północy na południe. Wielu
kolonistów niemieckich, na słabo zaludnione obszary Powołża, sprovadziła
Katarzyna II.1 dności z 1897 r. (pierwszego powszechnego
spisu w imperium) w Rosji mieszkało około 1,8 mln Niemców (na blisko 129
mln ogółu mieszkańców).11 Mimo że niemieccy koloniści i~ ich potomkowie
aktywnie uczestniczyli w życiu Rosji, byli lojalnymi obywatelami swej nowej
ojczyzny, zawsze w momentach przełomowych traktowano ich jako element
obcy. Tak też się stało i w okresie II wojny światowej. Już na krótko przed
wojną, bez powodów, zaczęto zamykać szkoły z niemieckim językiem nau-
czania. Poczynając od 1938 r., w krótkim czasie, zlikwidowano 14 niemieckich
rejonów narodowościowych.l2 Ostatecznie jednak losy sowieckich Niemców
przesądziła rozpoczęta przez III Rzeszę 22 czerwca 1941 r. wojna. Tego dnia
krąg prześladowanych rozszerzono na wszystkie kategorie związane z nie-
mieckością. "Kryterium była niemiecka krew - i nawet bohaterowie wojny
A. Głowacki, Widmo Berii w statystyce?, [w:] "Polityka" nr 6, 5. II. 1994; tenże: Ocalić
i repatriować. Opieka nad ludnością Polską w głębi terytoriun ZSRR (1943-1946); Łódź 1994, s. 25.
Patrz także: A. Korzon, Ryzyko błędu. Listy, polemiki: "Widmo Berii w statystyce", [w:]
"Polityka" nr 21, 21. V. 1994.
e S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, Masowe deportacje radzieckie w okresie II
wojny światowej, wyd. 2, Wrocław 1994, s. 10.
9 A.V. Nazarenko, Ruś i Germanija pri Svjatoslave Igoreviće, [w:] "Istorija SSSR" 1990, nr 2,
s. 60-74; A. Kijas, Niemcy a Rosja do 1917 roku. Ważniejsze etapy wzajemnych odniesień, [w:]
Rola Niemiec w procesach rozwojowych Europy XIX i XX wieku, pod red. A. Czubińskiego,
Poznań 1995, s. 93-94.
1o S. Śtach, Oćerki iz istorii i sovremennoj żizni Jużnoruskich kolonistov, Moskva 1916, s. 8;
L.V. Malinovskij, Obśćina nemeckich kolonistov v Rossii i ee regional'nye osobennosti
v XIX-naćale XX veka, [w:] "Istorija SSSR" 1990, nr 2, s. 176; M. Cygański, Niemcy rosyjscy
i ukraińscy w XX wieku, [w:] "Sprawy Narodowościowe" t. II, Poznań 1993, z. 2 (3), s. 78.
1' F.N. Smykov, Sovetskie nemcy: istorija i sovremennost', [w:] "Voprosy Istorii KPSS"
1990, nr 2, s. 145: H.-H. Nolte, B. Eschment, J. Vogt, Nationenbildung ostlich des Bug, Hannover
1994 s. 42.
'z A N. Kićichin, Sovetskie nemcy: otkuda, koda i poćemu?, [w:] "Voenno-Istorićeskij Żurnal"
1990, nr 8, s. 31.
100 Artur Kijas
domowej i starzy członkowie partii, jeśli byli niemieckiego pochodzenia - szli
na zesłanie"l3. Po aresztowaniu niewielkiej liczby Niemców na początku
wojny (od 22 czerwca do 10 sierpnia 1941 r. za dywersję, szpiegostwo i terro-
ryzm zatrzymano łącznie 145 osób), 12 sierpnia 1941 r. Rada Komisarzy
Ludowych i KC WKP(b) przyjęły dokument o wysiedleniu Niemców z Auto-
nomicznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej Niemców Powołża oraz z ob-
wodów saratowskiego i stalingradzkiego.l4 Deportowani mieli otrzymać
ziemię i niezbędną pomoc państwową celem zagospodarowania się w no-
wych rejonach. Do osiedlenia przeznaczono im bogate w ziemię, lecz nie za-
mieszkałe, często zaniedbane rejony obwodów nowosybirskiego i ornskiego,
a także Kraju Ałtajskiego, Kazachstanu i inne znajdujące się bądź to w Azji
Środkowej, bądź na Syberii rejony. Zgodnie z instrukcją wysiedlonym
rodzinom wolno było zabrać ze sobą dobytek, drobny inwentarz domowy,
sprzęt gospodarczy oraz pieniądze i kosztowności bez ograniczeń, z tym
jednak, że całość nie mogła ważyć więcej niżjedną tonę na rodzinę. Faktycznie
ilość dobytku, którą pozwolono im zabrać, byłajednak dużo mniejsza.l 5 Brak
dostatecznych środków transportu spowodował ponadto, że w zatłoczonych
wagonach przewożono po 50-60 osób. Mimo nie najgorszej pory roku, na
którą przypadła deportacja (trwała bowiem od 3 do 20 września), wielu,
zwłaszcza ]ldzi starszych, nie wytrzymało trudów uciążliwej podróży. I tak
spośród około 110 tys. Niemców, których zamierzano osiedlić w Kazachstanie
i obwodzie nowosybirskim, w czasie podróży zmarło 437., zaś 77. wymagało
hospitalizacji.ló Z informacji, jaką od Iwana Sierowa otrzymał Lawrentij
Beria jeszcze we wrześniu 1941 r., wynikało, że z Powołża transportem
kolejowym wysłano 438.280 osób, natomiast drogą wodną 8.200 osób, czyli
łącznie 446.480.1''
Likwidacja Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej Niemców
Powołża i deportacja jej mieszkańców otwiera długi rejestr represji wobec
obywateli sowieckich niemieckiego pochodzenia. Historiografia niemiecka
wyróżnia zasadniczo trzy etapy deportacji sowieckich Niemców. Pierwszy
obejmuje 1941 r., kiedy to w niewiekich odstępach czasowych od sierpnia do
" A Sołżenicyn, Archipelag Gułag, op. cif., t. I, s. 83.
14 A.N. Kićichin, Sovetskie nemcy, op. cif., s. 34. Prezydium Rady Najwyższej dekret
o przesiedleniu podjęło dopiero 28 sierpnia 1941 r. "Pogrużeny v eśelony i otpravleny k mestam
poselenij..." Ł. Berija - I. Stalinu, [ad. N.F. Bugaj, [w: "Istorija SSSR" 1991, nr 1, s. 144-145.
Patrz także: S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cif., s. 87 i n.
15 Instrukcji dotyczących warunków deportacji jednak nie przestrzegano. G. Wolther
przyrównał je do dantonowskiego piekła; G. Vol'ter, Tri kruga Dantova oda, [w: Tak ero byto.
Nacional'nye represii v SSSR 1919-1952 gody, praca zbiorowa, t. I, Moskva 1993, s. 153.
'a A.N. Kićichin, Sovetskie nemcy, op. cif., s. 37.
" N. F. Bugaj, K voprosu o deportacii narodov SSSR v 30-40-ch godach, [w: "Istorija SSSR"
1989, nr 6, s. 137.
Deportacje ludności cywilnej w czasie 11 wojny światowej 101
grudnia z różnych miast i rejonów Związku Sowieckiego (Leningradu,
Moskwy, Krymu, krajów: krasnodarskiego i stawropolskiego, obwodu tuls-
kiego, republik związkowych: Azerbejdżanu i Gruzji, republik autonomicz-
nych: Dagestanu i Czeczeno-Inguszetii) wysiedlano masowo Niemców na
nowe odległe obszary. Drugi etap - to lata 1942-1944, w których odbyły się
powtórne deportacje bądź też deportacje niewielkich grup w głąb terytorium
Związku Sowieckiego. Trzeci etap miał miejsce w 1945 r. i objął zarówno
ziemie, które nie zostały zajęte przez Wehrmacht, jak i obszary okupowane
przez III Rzeszę, zwłaszcza Litwę, Łotwę, Estonię, Białoruś, Ukrainę.l s
Ogółem w czasie wojny w wyniku deportacji na specjalne osiedlenie skierowa-
nych zostało 949.829. Niemców sowieckich.l9 Po zakończeniu wojny los
zesłańców podzielili powracający do kraju obywatele sowieccy niemieckiego
pochodzenia. Znajdowali się wśród nich jeńcy wojenni, robotnicy przymu-
sowi, przesiedleni przez hitlerowców w latach 1941-1943 koloniści. W paździer-
niku 1944 r. podjęto decyzję o repatriowaniu wszystkich obywateli sowieckich
znajdujących się poza granicami państwa, także i wbrew ich woli. Przed
repatriantami - pisze Berndt Bonwetsch - otworzyła się ciernista droga
powrotu do domu. To co ich czekało w ojczyźnie, nawet w zestawieniu
z przeżytym uprzednio poniżeniem, było prawdziwym piekłem.2o
Oprócz ludności cywilnej (kołchoźników, robotników, inteligencji) repres-
jom poddano także i Niemców odbywających służbę w szeregach Armii
Czerwonej. W latach 1941-1945 wycofano z frontu i skierowano do pracy
w różnych gałęziach gospodarki 33.615 osób, z tego 1.609. oficerów, 4.282.
podoficerów oraz 27.724 żołnierzy.2' Na głębokim zapleczu mieli oni pracow-
ać na rzecz zwycięstwa Związku Sowieckiego.
Przez długie lata powojennej historii obywatele Związku Sowieckiego
pochodzenia niemieckiego traktowani byli jako ludzie drugiej kategorii. Co
prawda dekret Prezydiuxn Rady Najwyższej ZSRR z 29 sierpnia 1964 r. re-
habilitował pokrzywdzonych, stwierdzając, że oskarżenia wysunięte niegdyś
wobec nich "były bezpodstawne i okazały się przejawem samowoli, w warun-
kach kultu osoby Stalina", lecz jednocześnie utrzymał w mocy zakaz ich
powrotu do stron rodzinnych.22 Ograniczenia w prawie wyboru miejsca
'e B. Pinkus, I. Flerschhauer, Die Deutschen in der Sovietunion Geschichte einer nationalen
Minderheit im 20. Jahrhundert, Baden-Baden 1987, s. 303 i n.
19 ~J N. Zemskov, Zakljućennye, specposelency, ssyl'noposelency, ssyl'nye i vyslannye. (Sta-
tistiko-geografićeskij aspekt), "Istorija SSSR" 1991, nr 5, s. 162 (pńmmećanija k tablice 3).
20 B. Bonwetsch, Sowjetische Zwangsarbeiter vor and nach 1945. Ein doppelter Leidensweg,
[w:) "Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas", Bd 41, 1993, lit. 4, s. 537, 540. Dyrektywa NKWD
z 11. X. 1945 r. Niemców sowieckich powracających po wojnie do kraju kierowała na specjalne
osiedlenie: N.F. Bugaj, 40-e gody: "Avtonomju nemcev Povolż'ja likvidirovat...", [w: "Istorija
SSSR" 1991, nr 2, s. 178.
z' N.F. Bugaj, tamże, s. 174.
zz Deportacii narodov SSSR (1930-e - 1950-e gody), ~asYl, Moskva 1992, s. 101-103; V.
102
Artur Kija.s
zamieszkania anulował dopiero dekret Prezydium Rady Najwyższej z 3 lis-
topada 1972 r. Nie przywrócono im jednak utraconej w 1941 r. autonomii
narodowej.23 Kwestia ta oraz sprawa utworzenia niemieckiej jednostki
autonomicznej została postawiona po raz pierwszy na konferencji założyciels-
kiej Zjednoczenia Niemców Sowieckich "Odrodzenie", obradującej w Mosk-
wie w 1989 r.24 W przyjętym wówczas programie podkreślono, że reak-
tywowanie autonomii narodu niemieckiego w Związku Sowieckim możliwe
jest w ramach jego autonomicznej repubiki nad Wołgą. W deklaracji Rady
Najwyższej z 14 istopada 1989 r. znalazła się zapowiedź przywrócenia
sowieckim Niemcom pełni praw narodowych. Rozpad Związku Sowieckiego
w 1991 r. postawił tymczasem całe zagadnienie w innym kontekście politycz-
nym. Zachęceni jednak przychylnością władz rosyjscy Niemcy zaczęi ściągać
nad Wołgę. Chociaż status Niemców rosyjskich na terenie byłej republiki
wołżańskiej nie został ostatecznie rozstrzygnięty, mieszka tam obecnie około
150 tys. Niemców. Kilkaset tysięcy zdecydowało się na powrót do Repubuki
Federalnej i Austrii.2 s
Los ludności polskiej deportowanej od 1940 r. z zachodniej Ukrainy po-
dzieliła także część udności ukraińskiej. Propaganda sowiecka po 17 wrześ-
nia 1939 r. dość mocno podkreślała historyczne znaczenie "zjednoczenia
ziem ukraińskich w jednym państwie związkowym, jakim była Ukraina
Sowiccka".z6 Wydarzenie to, jak również i prowadzona od końca 1939 r.
ukrainizacja doprowadziły do pozyskania części ludności ukraińskiej także
i w Galicji Wschodniej, gdzie od lat dawały o sobie znać tendencje opowiad-
ające się za niepodegłą Ukrainą. Jednakże zapoczątkowany już w 1940 r.
kurs na unifikację ustrojową, kolektywizację i inne "rewolucyjne" przemiany
zaczął budzić rozczarowanie. Od połowy 1940 r. władze komunistyczne
Ukrainy, naciskane przez Moskwę, podjęły represje przeciwko ukraińskiemu
ruchowi niepodległościowemu. W czasie obrad XV Zjazdu KP(b) Ukrainy
Auman, V. Cenysev, Sovetskije nemcy pered vojnoj i segodnja, [w: "Pravda" nr 309, 4. XI. 1988.
z3 H.-H. Nolte, B. Eschment, J. Vogt, op. cif., s. 84-85; S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebra-
kowski, op. cif., s. 105.
24 S Spyi.a Odrodzenie. Problemy radzieckich Niemców widziane z Berlina, [w: "Express
Wieczorny" (dod. "Kulisy" nr 112, 10-12. VI. 1989. Patrz także: "Przegląd Tygodniowy" nr
42, 15. X. 1989.
2s H.-H. Nolte B. Eschment, J. Vogt, op. cif., s. 87-88. Autorzy ci piszą, że od 1951 r. do maja
1992 r. 613 tys. Niemców wróciło do Republiki Federalnej. Proces ten znacznie przyspieszony
został w latach dziewięćdziesiątych. Patrz także: M.M. Opolska, Między emigracją a autonomią:
mniejszość niemiecka w byłym ZSRR, (w: "Sprawy Narodowościowe", t. III, Poznań 1994, z. 2
(5), s. 92 (tam również lab. 2). W.M. Seluńska i A.S. Leszukow w interesującym artykule
opublikowanym w 1995 r. piszą, że problem narodowo-państwowego statusu Niemców Powołża
w dalszym ciągu pozostaje nie rozstrzygnięty: V.M. Selunskaja, A.S. Leśukov, Povolżskie Nemcy
v sovremennoj istoriografii, (w: "Vestnik Mosk. Universiteta". Istorija, 1995, nr 1, s. 39.
26 Istorija Ukrainskoj SSR, t. I1, Kiev I969, s. 470-471.
Deportacje ludności cywilnej w czasie 11 wojny światowej 103
(13-17 maja 1940 r.) wielokrotnie sygnalizowano niebezpieczeństwo grożące
socjalizmowi ze strony ukraińskiego nacjonalizmu. Problem postanowiono
rozwiązać drogą masowych restrykcji. Deportacje na przełomie 1940/ 1941 r.,
o czym już wyżej wspomniano, oprócz Polaków objęły również i Ukraińców.
Niektórzy z autorów polskich przyjmują, że spośród około 550 tys. depor-
towanych ze wschodniej Małopolski i Wołynia Ukraińcy stanowili blisko 1 / 5,
czyli około 110-120 tys. osób.z~ Metropolita Andrzej Szeptycki w swoim
raporcie oceniał, że liczba deportowanych, aresztowanych i zamordowanych
Ukraińców (grekokatolików) w samej tylko archidiecezji lwowskiej sięgać
miała około 200 tys., a w całej Galicji Wschodniej od 375 do 400 tys.z8
Sprawozdania niemieckie sporządzone dla Galicji Wschodniej bez Wołynia
w 1942 r. mówiły o 200 tys. osób.z9 Ilu Ukraińców wywieziono do Kraju
Ałtajskiego, Krasnojarskiego, do Kazachsta.nu oraz na Syberię, trudno
dokładnie powiedzieć. Wiadomo tylko, że w wyniku deportacji z maja 1941 r.,
która przede wszystkim dotknęła ludność ukraińską, na odległe tereny
przymusowego osiedlenia wysłano 12.371 osób z zachodnich obwodów
Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.3o
Losy ludności ukraińskiej deportowanej w latach 1940-1941 ułożyły się
nieomal dramatycznie. Ukraińcy, mimo że byli do 1939 r. obywatelami II
Rzeczypospoitej, nie zostali objęci amnestią z 12 sierpnia 1941 r. Tylko
nielicznym, po układzie Sikorski-Majski, udało się wstąpić do Polskich Sił
Zbrojnych w Związku Sowieckim i wraz z gen. Władysławem Andersem
wydostać się do Iranu.31 Część z deportowanych po 1945 r. powróciła na
Ukrainę do swych dawnych miejsc zamieszkania. Byli jednak i tacy, którzy
pozosta,li na zesłaniu do początku lat pięćdziesiątych i dopiero "odwilż"
spowodowana śmiercią Stalina umożli.wiła im powrót w strony rodzinne.3z
Należy jednakże pamiętać, że w 1941 r. nie rozstrzygnięto de~nitywnie
skomplikowanej kwestii ukraińskiej. Okupacja Ukrainy przez III Rzeszę
oraz bezwzględ.ny reżym policyjny wprowadzony przez Ericha Kocha w Komi-
sariacie Rzeszy Ukraina, nie zniszczyl aspiracji niepodległościowych Ukraiń-
2' W. Wielhorski, Los Polaków w niewoli sowieckiej (1939-1956), Londyn 1956, s. 11-12.
ze La Saint Siege et la situation religieuse en Pologne et dans 1e Pays Baltes 1939-1945, [w:
Actes et documents do Saint Siege relatis a la Seconde Guerre Mondiale, Cif dal Vaticatao 1967, s.
438, 491.
29 "gr~ivs'ki Visti" nr 69, 2. IV. 1942.
3o M.F. Bugaj, Deportacii naselenija z Ukraini (30-50-fi toki), [w: "Ukrains'kij Istorićnij
Żurnal" 1990, nr 10, s. 35-36. Patrz także: I. Bilas, Represivno-karal'na sistema, op. cif., kn. 2,
s. 203 i n.
31 S', Siemaszko, W sowieckim osaczeniu, op. cif., s. 253-263. Mimo trudności dokładnego ich
ustalenia Siemaszko podaje, że w 5 Kresowej Dywizji Piechoty, najbardziej zróżnicowanej pod
względem narodowościowym, pod koniec 1943 r. było 264 żołnierzy narodowości ukraińskiej;
tamże, s. 260.
32 p. Mirćuk, Ukrains'ka Povstans'ka Armija 1942-1952, L'viv 1991, s. 122.
104 Artur Kijas
ców. Od 1943 r. w walkach z Polakatni, Niemcami, ukraińską partyzantką
sowiecką, a także wkraczającymi na Ukrainę oddziałami Armii Czerwonej
odradzał się i umacniał nacjonalizm ukraiński, który od 1944 r. miał wyraź-
nie antysowieckie ostrze. I sekretarz KC KP(b) Ukrainy Nikita Chruszczow,
który w marcu 1944 r. przebywał na zajętym przez Armię Czerwoną Wo-
łyniu, wystosował do Stalina tajne sprawozdanie, w którym - między innymi
- uznał za konieczne wysiedlenie rodzin aktywnych członków Organizacji
Ukraińskich Nacjonalistów, Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów-Rew-
olucjonistów oraz Ukraińskiej Powstańczej Armii do oddalonych rejonów
Związku Sowieckiego, "w celu wprowadzenia porządku oraz obrony lud-
ności przed terrorem nacjonalistycznym band w oswobodzonych rejonach
zachodniej Ukrainy".33 Na początku kwietnia 1944 r. wydana została
Instrukcja Państwowego Komitetu Obrony ZSRR dotycząca trybu zsyłania
członków rodzin ounowców, UNRA, UPA.34 Pierwsze transporty do Kraju
Krasnojarskiego wyruszyły już 7 maja 1944 r. W samym tylko 1944 r. w głąb
Związku Sowieckiego, głównie do obwodu archangielskiego, Autonomicznej
Republiki Komi, do Kazachstanu i na wschodnią Syberię przesiedlono
13.320 osób.35 Do 1 marca 1945 r. wysied.lono i rozsiedlono dalszych
16,5 tys. osób.3ó Masowe deportacje nacjonalistów ukraińskich na wschód
zakończono ostatecznie w październiku 1947 r. "wielką wywózką", w wyniku
której na Syberii i w Kazachstanie znalazły się 26.332. rodziny, czyli 77.791
osób.3~ Było to w momencie, gdy natężenie walk z podziemiem nacjonalis-
tycznym wyraźnie osłabło.
Z punktu widzenia władz zarówno centralnych, jak i związkowych de-
portowani w 1944-1945 r. także i na zesłaniu byli ludźmi niebezpiecznymi,
dlatego też pozostawali pod ścisłą "opieką" władz bezpieczeństwa. Chrusz-
czowowskie przemiany tylko w niewielkim stopniu zmieniły ich bardzo trudne
położenie. Władze sowieckie nadal traktowały nacjonalizm jako zjawisko
groźne tak dla wielonarodowego państwa, jak i komunistycznego internac-
jonalizmu. Dopiero na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych
niektórym z nich pozwolono wrócić na Ukrainę. Nie oznaczało to jednak
rehabilitacji czy też zatarcia kary. Byli łagiernicy i specjalni przesiedleńcy,
oskarżeni o współpracę bądź sympatię z OUN, jeszcze na początku piere-
strojki Gorbaczowa pozostawali pod nadzorem KGB.3s
33 I. Bilas, Represivno-karal'na sistema, kn. 2, op. cif., s. 549-561 (o wysiedleniu: s. 560,
punkt 6).
34 'I'~że, S. 547-548.
3s '['enże, Protistojannja. Akcii represivnogo aparatu totalitarnogo reżimu proti nacio-
nal'no-vizvol'nogo ruchu ukrains'kogo narodu, [w: "Literaturna Ukraina", nr 42, 22. X. 1992.
3a "po~.użeny v eśelony...", op. cif., s. 156 (dok. nr 34).
3'' I. Bilas, Represivno-karal'na sistema, op. cif., kn. 2, s. 545.
3e S. Ciesielski, G. Hryeiuk, A. Srebrakowski, op. cif., s. 215.
Deportacje ludności cywilnej w czasie II wojny światowej 105
Wiele krzywdy od władz sowieckich do 1941 r. doznali krymscy Tatarzy.39 /
Nie można się zatem dziwić, że po zajęciu Krymu przez Niemców część
ludności tatarskiej zainteresowana była współpracą z okupantem, licząc na
przywrócenie swobód religijnych oraz realizację narodowych aspiracji i po-
trzeb. Trudno jednak mówić o kolaboracji Tatarów krymskich z III Rzeszą,
gdyż z władzami okupacyjnymi współpracowały jedynie dość wąskie kręgi.
Tymczasem po wyparciu wojsk niemieckich z Krymu, na wiosnę 1944 r.
rozpoczęły się krwawe represje wymierzone przeciwko rzeczywistym i rze-
komym współpracownikom III Rzeszy. Na przełomie kwietnia i maja neto- /
miast podjęte zostały kroki zmierzające do usunięcia Tatarów z Kryxnu.4992.



Już 7 maja 1944 r. Bogdan Kobułow i Iwan Sierow informowali Berię, że /
zaawansowanie przygotowań do deportacji Tatarów krymskich pozwa-
lało uznać za możliwe zakończenie jej do 18-20 maja, a całej operacji do 25
maja.41 Cztery dni później Państwowy Komitet Obrony podjął decyzję
o przesiedleniu Tatarów krymskich do Uzbekistanu, a 21 maja uzupełnił
ją, postanawiając przesiedlić ich również do Maryjskiej Autonomicznej
Republiki Sowieckiej oraz do obwodów: gorkowskiego, iwanowskiego, kost-
romskiego, mołotowskiego i swierdłowskiego. Zgodnie z ustaleniami wysied-
lenie zaczęło się o świcie 18 maja 1944 r. Zakończono je natomiast 20 maja.
W trakcie dwudniowej operacji deportowano 180.014 osób.4z Ponad 6 tys.
Tatarów uprzednio zmobilizowanych wysłano do Guriewa, Rybińska i Kuj-
byszewa, zaś 5 tys. oddano do dyspozycji Moskiewskiego Trustu Węglowego.
Łącznie więc z Krymu w 1944 r. usunięto ponad 191 tys. osób narodowości
tatarskiej.43 Po deportacji Tatarów na Krymie rozpoczął się kilkudziesięcio-
letni okres niszczenia śladów tatarskiej kultury. Zburzono wiele domów
i cmentarzy, spalono sporo książek w języku tatarskim W październiku 1944 r.
Biuro Komitetu Obwodowego WKP(b) Kryrnu przyjęło postanowienie
o zmianie nazw miejscowych na Krymie związanych z tatarskimi, greckimi
i niemieckimi mieszkańcami i ich tradycją kulturową. Zapoczątkowało to
proces rusyfikacji Krymu. W 1954 r. w trzechsetną rocznicę zjednoczenia
Ukrainy z Rosją Nikita Chruszczow przekazał Krym Ukraińskiej Socjalistycz-
nej Republice Sowieckiej.44
39 p. Borowski, I. Tatarzyńska, Z dziejów Krymskiej ASRS (1921-1944, [w: "Obóz" 1992, nr
21, s. 117-121.
40 "pogt.użeny v eśelony...", op. cif., s. 150-153 (dok. nr 18-25); S. Ciesielski, Deportacja
Tatarów krymskich w 1944 r., [w: "Obóz" 1993, nr 25-26, s. 128 i n.
4' Iosif Stalin-Łavrentij Berii: "Ich nada deportirovat". Dokumenty, fakty, kommentarii, [ad.
N.F. Buga~j, Moskva 1992, s. 133.
4z N.F. Bugaj, K voprosu o deportacii narodov SSSR, op. cif., s. 138.
43 M.N. Gubogło powołując się na źródła tatarskie uważa, że deportowano ich o około
50 tys. więcej, czyli 238,5 tys. osób: M.N. Gubogło, S.M. Ćervonnaja, Krymskotatarskoe
nacional'noe dviżenie, Moskva 1992, t. I, s. 81.
44 19 lutego 1954 r. w związku z trzechsetną rocznicą decyzji Rady Perejasławskiej o połączeniu
106 Artur Kijas
W dokumentach władz sowieckich także i w latach władzy Chruszczowa
nie anulowano wszakże decyzji zabraniającej Tatarom powrotu na Krym.
Dopiero 5 września 1967 r. wydany został dekret rehabilitujący Tatarów
krymskich. Stwierdzał on, że rozciągnięcie na całą tę narodowość oskarżenia
o współpracę z niemieckimi okupantami było niesłuszne.45 Pozwoono im
również na aktywny udział w życiu politycznym, gospodarczym i kultural-
nym. Nie było to jednak równoznaczne ze zgodą na powrót do ojczyzny.
W okresie pierestrojki Plac Czerwony w Moskwie stał się widownią manifes-
tacji patriotycznych Tatarów krymskich. Delegację wysiedlonych przyjął
w 1987 r. ówczesny przewodniczący Rady Najwyższej Związku Sowieckiego
Andriej Gromyko.4ó Zezwolono im jednak tylko na indywidualne powroty
na półwysep. Masowe przesiedlenia z miejsc deportacji w dalszym ciągu
uznano za niemożliwe. Dopiero Deklaracja Rady Najwyższej z 14 listopada
1989 r. wszelkie akty represji przeciw narodom podlegającym przymuso-
wemu wysiedeniu uznała za nieprawne i przestępcze.4'' Umożiwiło to
Tatarom powrót do ojczyzny. Mimo wieu problemów, zwłaszcza material-
nych, do 1994 r. na Krym wróciło ich 250 tys.4s
Zarzuty anaogiczne do tych, jakimi obarczono Tatarów krymskich,
w połowie 1944 r. sformułowano także i wobec innych narodowości. Z Kauka-
zu na Syberię, Ural i w azjatyckie stepy powędrowai Czeczeni, Ingusze,
Bałkarzy i Karaczajowie.49 Z ziem nad północna-zachodnim brzegiem Morza
Kaspijskiego wysiedlono Kałmuków, lud wielce zasłużony w obronie granic
imperium Romanowów.somal czasie z wybrzeża czarno-
morskiego pozbyto się kolonii Greków, Bułgarów, Turków i Ormian. Znad
południowej granicy Związku Sowieckiego usunięto Kurdów i Chemszów. s l
Deportacje te były równie brutalne jak i poprzednie. Surowy reżym za-
stosowany wobec wysiedlonych złagodził dopiero w arach 1956-1957 Nikita
Ukrainy z Rosją Rada Najwyższa ZSRR przekazała obwód krymski TJkraińskiej SRR: R.A.
Miedwiediew, Chruszezow. Biografia polityczna, Warszawa 1990, s. 115.
4s M.N. Guboglo, S.M. ~ervonnaja, op. cif., s. 51; Z. Raczyński, Wrócić do domu.
Korespondencja z Krymu: Tatarzy chcą autonomii, [w: "Polityka" nr 36, 9. IX. 1989.
46 Zostało to wymuszone demonstracjami Tatarów krymskich w Moskwie i w Taszkencie:
J. Zieliński, Stosunki narodowe w procesie przebudowy radzieckiej (maszynopis rozprawy
doktorskiej), Warszawa 1993, s. 37.
4' M.N. Guboglo, S.M. Ć~ervonnaja, op. cif., t. 1I, s. 78 i n.
48 Czy na Krymie powstanie państwo Tatarów krymskich?. Rozmowa zMustafą Dżemilewem,
(w: "Obóz" nr 25-26, op. cif., s. 118. O trudnych problemach związanych z powrotami Tatarów na
Krym, patrz takie: S. Czerwonnaja, Problem krymskotatarski i współczesna sytuacja etnopolitycz-
na na Krymie, [w: "Rocznik Tatasów Polskich", t. II, Gdańsk 1994, s. 121-170.
49 A. Nekrić, Nakazannye narody, New York 1978. Patrz także: N.F. Bugaj, Pravda
o deportacii ćećenskogo i ingusskogo narodov, [w: "Voprosy Istorii" 1990, nr. 7.
so , pogrużeny v eśelony...", op. cif., s. 145 (dok. nr 3). Patrz także: Iosif Stalin-Lavrentiju Berii,
op. cif., s. 84-85.
5' "Pogrużeny v eśelony...", op. cif., s. 160 (przypis 15).
Deportacje ludności cywilnej w czasie 11 wojny światowej 107
Chruszczow. W tajnym referacie wygłoszonym na XX Zjeździe KP Związku
Sowieckiego 25 lutego 1956 r. masowe deportacje Kałmuków, Bałkarów,
Karaczajów, Czeczenów i Inguszów nazwał "brutalnym pogwałceniem lenin-
owskich zasad polityki państwa sowieckiego".5z Nie wspomniał jednak
wówczas o Tatarach krymskich. Czeczeni i Ingusze nie chcieli natomiast czekać
na wspaniałomyślność władzy umożliwiającej im powrót do ojczyzny. Przy
liniach kolejowych Azji Środkowej i Syberii gromadzili się mieszkańcy
Kaukazu, którzy pragnęli wrócić do domu. Nie sprzedawano im biletów, nie
wpuszczano do wagonów. Mimo szykan kilkadziesiąt tysięcy Czeczenów
i Inguszów wróciło na swoje dawne tereny. Domy zastali zajęte. Drążyli więc
ziemię i budowali ziemianki. W rezultacie aktywnej postawy samych zaintere-
sowanych na przełomie 1956/ 1957 r. przyjęto dekrety o pełnej rehabilitacji
ukaranych narodów i przywróceniu im autonomii.53
Wśród oczyszczonych z zarzutów, obok Kałmuków, Karaczajów i Bał-
karów, znaleźli się również Czeczeni i Ingusze. Wracali na obszary zajęte już
przez osadników. W wielu domach czeczeńskich mieszkali Rosjanie, ziemie
Inguszów uprawiali Ukraińcy. Na tym tle dochodziło dość często do kon-
fliktów. W 1958 r. miasto Groznyj (stolica Czeczenii) stało się areną
trzydniowych zamieszek antyrosyjskich.54 Obecna tragedia narodu czeczeńs-
kiego jest świadectwem wielu spraw, które w okresie sowieckim rozstrzygnięte
zostały w sposób arbitralny, nie mający nic wspólnego z prawem narodów do
samostanowienia. 5 5
W konkluzji powyższych rozważań należy podkreślić, że deportacje
przeprowadzane w czasie II wojny światowej przez Związek Sowiecki nie były
czymś wyjątkowym. Stosowały je także i Niemcy hitlerowskie. Już w końcu
1939 r. rozpoczęto wysiedlanie ludności polskiej z Warteandu do Generalnej
Guberni.5ó Szczególny charakter miały prowadzone przez hitlerowców na
szeroką skalę deportacje Żydów i Romów, narodów skazanych na biologicz-
ne unicestwienie,, traktowanych z wyjątkową brutalnością. Deportacjom
52 ~ kulcie jednostki i jego następstwach. Referat I sekretarza KC KPZR tow. N.S.
Chruszczowa na XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego 25 lutego 1956 roku,
Warszawa, marzec 1956, s. 46. Patrz także: Raport Chruszczowa (dokumenty historii najnowszej),
[w: "Polityka" nr 31, 30. VII. 1988.
sa Dekret o restytucji Czeczeno-Inguskiej ASRR zlikwidowanej decyzją Państwowego
Komitetu Obrony 31 stycznia 1944 r. (Prezydium Rady Najwyższej dekret o likwidacji wydało
dopiero 7 marca 1944 r.) wydany został 28 kwietnia 1956 r. Praktycznie utworzono ją jednak
dopiero w 1957 r.
54 R. ~uszewslti, LTkarane narody. Stalin przesiedlał, Chruszczow rehabilitował, Gorbaczow
zbiera gorzkie owoce, [w: "Prawo i Życie" nr 25, 24. VI. 1989.
ss A. Furier, Dlaczego Czeczeni nie lubią Rosji?, [w: "Życie i Myśl" R. XLIII, Poznań 1995,
nr 1 (425), s. 75-79
s6 Cz. Łuczek, Wysiedlenia ludności polskiej na tzw. ziemiach wcielonych do Rzeszy. 1939-
1945, Poznań 1969; tenże, Polska i Polacy w drugiej wojnie światowej, Poznań 1993, s. 141-146.
108 Artur Kijas
niemieckim ad 1942 r. podlegała także ludność cywilna wschodniej Europy.
Latem 1944 r. liczba robotników nie niemieckiego pochodzenia, zatrudnio-
nych w przemyśle i rolnictwie III Rzeszy, osiągnęła swoje apogeum i wynosiła
około 7,9 mln ludzi.s~ Większość wśród nich stanowili obywatele Związku
Sowieckiego i Polacy. Byli to zarówno jeńcy, jak i ludzie pochwyceni
w łapankach ulicznych i wywiezieni na roboty przymusowe do Niemiec.
Rosjanie w hierarchii robotników zatrudnionych w III Rzeszy traktowani byli
najniżej. Zdecydowana większość z nich przeżyła jednak wojnę i doczekała
wyzwolenia. Deportacje sowieckie i warunki panujące w nowych miejscach
osiedlenia w wielu wypadkach były okrutniejsze. Surowa przyroda, głód,
a także i praca ponad siły wyczerpywały zesłańców. Nie było wyjątkiem, że Tadeus2
w strony rodzinne po kilkunastu latach pobytu na wygnaniu wracało już tylko Poznań
drugie pokolenie. Skutki deportacji, mimo upływu ponad półwiecza, tak
w odniesieniu do represjonowanych narodów, jak i poszczególnych osób, nie
zostały zabliźnione do dzisiaj. Obciążają one systemy totalitarne, zarówno
stalinizm, jak i hitleryzm, których polityka przyniosła zagładę narodom,
łamiąc w brutalny sposób podstawowe prawo człowieka do swobodnego
życia na ojczystej ziemi.
$'' B. Bonwetsch, Sowjetische ~Zwangsarbeiter, op. cif., s. 532.