Materiały do ćwiczeń z prawa karnego:

Subiektywne elementy odpowiedzialności karnej (problematyka strony podmiotowej i

błędu w prawie karnym)

I.

Zasada subiektywizmu w prawie karnym

Odpowiedzialność karna uzależniona jest od spełnienia wielu warunków. Historycznie

uzależniona ona była od zaistnienia określonego stanu rzeczy, choćby wynikał on z

przypadku. W rozwoju historycznym jedną z zasad odpowiedzialności karnej stała się zasada

subiektywizmu. Oznacza ona w bardzo ogólnym zarysie, iż dla skazania za przestępstwo

oprócz wystąpienia elementów przedmiotowych związanych z samym czynem zabronionym

konieczne jest istnienie elementów subiektywnych związanych z samą osobą sprawcy. Zasada

ta może być obecnie utożsamiana z zasadą winy w prawie karnym. Zasadę winy wywodzi się

obecnie z art. 42 ust. 1 konstytucji, i oznacza ona, iż nie może istnieć odpowiedzialność o

charakterze represyjnym w sytuacji, gdy sprawca nie miał możliwości podjęcia innego

zachowania. Jednocześnie jednak, na gruncie prawa karnego tradycyjnie zasadę

subiektywizmu łączy się z nastawieniem psychicznym sprawcy do czynu, co przy przyjęciu

czystej normatywnej teorii winy oznacza, połączenie jej ze znamionami strony podmiotowej,

a nie z winą.

II.

Strona podmiotowa czynu zabronionego

Strona podmiotowa czynu zabronionego jest to określenie stosunku psychicznego

sprawcy do czynu. Człowiek podejmuje zachowanie zawsze w określonej w czasie i

przestrzeni rzeczywistości. Jego stosunek psychiczny do jej elementów stanowi więc stronę

podmiotową. Opis tych przeżyć psychicznych zawarty jest w ustawie karnej za pomocą

znamion strony podmiotowej

Co do zasady opisuje je art. 9 k.k. Definiuje on co oznacza umyślność i nieumyślność czynu

zabronionego. W kodeksie występują jednak inne elementy subiektywne, które związane są z

odpowiedzialnością karną sprawcy. Można je spotkać zarówno w części ogólnej kodeksu (art.

115 § 2 wskazuje na motywację sprawcy), jak również są elementami opisu karalnego

2

zachowania w części szczególnej (np. cel działania sprawcy – art. 270 § 1, 278 § 1, 286 § 1

k.k.; pobudka działania – art. 148 § 4, 150 k.k.). Te znamiona również mają subiektywny

charakter. Tym niemniej jednak znamionami strony podmiotowej (sensu stricto) jest

umyślność lub nieumyślność. Zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 8 k.k. czyn zabroniony

może być umyślny lub nieumyślny (zbrodnię można popełnić tylko umyślnie; występek

można popełnić także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi). Jednocześnie jednak z uwagi

na istnienie art. 9 § 3 k.k. możliwe jest istnienie czynów zabronionych umyślno-nieumyślnych

(np. art. 156 § 3, 158 § 3, art.) lub nieumyślno-nieumyślnych (art. 163 § 4, art. 173 § 4 k.k.).

Popełnienie czynu zabronionego o mieszanej stronie podmiotowej może wynikać nie tylko z

realizacji znamion typu o takich charakterze (patrz podane wyżej przykłady), ale także z

realizacji jednym czynem znamion kilku typów o różnej stronie podmiotowej (ocena

strony podmiotowej dotyczy zawsze całego czynu sprawcy).

Przykład: sprawca umyślnie niedopełnia ciążącego na nim obowiązku konserwacji dźwigu na

terenie budowy, co powoduje jego zawalenie w trakcie robót i śmierć człowieka, której

sprawca nie przewidywał (przewidywał natomiast że praca z dźwigiem będzie bardziej

niebezpieczna). Prawidłowa kwalifikacja takiego zachowania to art. 220 § 1 k.k. w zw. z art.

155 k.k. w zw. z art. 2 k.k. z art. 11 § 2 k.k. Przestępstwo opisane w art. 220 ma charakter

umyślny, zaś w 155 nieumyślny. To powoduje, że cały czyn sprawcy ocenić należy jako

umyślno-nieumyślny.

Znamiona strony podmiotowej (umyślność i nieumyślność) w prawie karnym rozpatruje się

na dwóch płaszczyznach (w dwóch aspektach):

a) intelektualnej

b) woluntatywnej

Zgodnie z przyjętymi w kodeksie założeniami należy rozróżniać umyślność i nieumyślność

jako znamiona podmiotowe typu czynu zabronionego od winy – jest to konsekwencja

przyjęcia czystej normatywnej teorii winy (rozumianej jedynie jako zarzut stawiany sprawcy,

bez względu na jego stosunek psychiczny do czynu).

3

1. Płaszczyzna intelektualna

Oznacza ona procesy psychiczne jakie są udziałem sprawcy w danej rzeczywistości, w której

podejmuje on swoje zachowanie. Za pomocą tych procesów człowiek tworzy wyobrażenie o

rzeczywistości, w jakiej jest osadzony i podejmuje zachowanie. Tradycyjnie z aspektem

intelektualnym strony podmiotowej wiązano pojęcie świadomości sprawcy odnoszącej się do

tych elementów rzeczywistości, które są opisane w ustawie karnej jako znamiona. Zwrócić

trzeba uwagę, iż samo pojęcie świadomości jest wieloznaczne. Jednocześnie, mając na

uwadze dorobek nauk o człowieku (psychiatria, psychologia, psychologia kognitywna),

można wyprowadzić wniosek, iż dla istnienia wyobrażenia sprawcy o rzeczywistości w jakiej

podejmuje zachowanie znaczenie ma nie tylko świadomość ale także inne procesy umysłowe

(np. uwaga, habituacja, adaptacja sensoryczna, także wiedza). Świadomości nie można

utożsamiać z wiedzą. Wiedza jest jednym z elementów zaistnienia wyobrażenia o

rzeczywistości w danym momencie (czyli świadomości). Wiedza w połączeniu z

odpowiednim odbiorem bodźców i ich przetworzeniem przez ludzki umysł (procesy uwagi)

dopiero tworzy pewien stan świadomości.

Tradycyjnie, opierając się na pojęciu świadomości, wyróżnia się 3 odmienne stany

świadomości sprawcy w odniesieniu do realizacji wszystkich znamion typu czynu

zabronionego:

a) świadomość konieczności realizacji znamion

b) świadomość możliwości realizacji znamion

c) możliwość świadomości realizacji znamion

Podkreślić jednak trzeba, iż z punktu widzenia nauk empirycznych poziom świadomości

sprawcy odniesiony do poszczególnych elementów rzeczywistości może być bardzo

zróżnicowany. W konsekwencji różny może być poziom świadomości sprawcy w odniesieniu

do poszczególnych znamion typu czynu zabronionego. Czym innym jest jednak ocena całości

czynu sprawcy jako umyślnego lub nieumyślnego. Kodeks nie wskazuje w zasadzie

wymaganego poziomu świadomości po stronie sprawcy, w odniesieniu do poszczególnych

znamion, dla uznania całego czynu za umyślny. Konstrukcja znamion strony podmiotowej

(art. 9 § 1) odnosi się bowiem do uznania całego czynu zabronionego za umyślny lub

nieumyślny!!! Sformułowanie czyn zabroniony użyte w art. 9 k.k. obejmuje tylko i wyłącznie

przedmiotowe elementy konstrukcji typu.

Niewątpliwie świadomość sprawcy odniesiona do konkretnego znamienia wpływa na stronę

podmiotową całego czynu zabronionego. Istnieją w nauce i orzecznictwie wypadku, w któryh

4

wskazuje się na to jaki poziom świadomości musi istnieć wobec konkretnego znamienia, aby

cały czyn zabroniony można uznać za popełniony umyślnie.

Przykład: Art. 200 § 1 k.k. penalizuje m.in. obcowanie płciowe z małoletnim poniżej lat 15.

Jest to przestępstwo umyślne, co powoduje, iż aby sprawcę za nie skazać musi on mieć

świadomość wszystkich znamion, a więc także tego, iż osoba, z którą współżyje nie ma 15 lat.

Powszechnie jednak przyjmuje się w nauce prawa karnego i w orzecznictwie, iż w odniesieniu

do znamienia wieku wystarczające jest dla przyjęcia jego świadomości istnienie w umyśle

sprawcy wyobrażenia, iż współżyje z dzieckiem, czy osobą niedojrzałą. Jednocześnie

oczywistym jest, że w chwili stosunku seksualnego sprawca doskonale wie, co robi. Zatem

inny jest poziom świadomości odniesiony do realizacji znamienia czasownikowego (sprawca

ma pełne i szczegółowe wyobrażenia współżycia seksualnego), a inny w odniesieniu do wieku

osoby, z którą współżyje (dal przyjęcia umyślności pedofilii nie jest wymagana świadomość

sprawcy w odniesieniu do daty urodzin pokrzywdzonej).

Zatem wskazany powyżej podział na 3 odmienne stany świadomości ma charakter

funkcjonalny. Każdy z tych zbiorów obejmuje sytuacje, gdy w stosunku do poszczególnych

znamion typu istnieje różny poziom świadomości. Istnienie jednak takiej sytuacji nie

wyklucza przyjęcia umyślności całego zachowania w oparciu o ocenę świadomości sprawcy

odniesioną do całego czynu zabronionego (np. przy świadomości możliwości realizacji

znamion poziom świadomość odniesiony do poszczególnych znamion może być różny. Z

kolei w przypadku nieświadomej nieumyślności część znamion może być w ogóle nie objęa

jakimkolwiek wyobrażeniem sprawcy). Podkreślić należy, iż świadomość sprawcy odnosi się

do elementów rzeczywistości, a nie do oceny danego zachowania z punktu widzenia prawa

karnego. Dla przyjęcia zamiaru ma jedynie znaczenie rozpoznanie w umyśle sprawcy tych

elementów rzeczywistości, które są opisane w ustawie karnej jako elementy, a nie to, czy

podjęte zachowanie jest karalne czy bezprawne:

Przykład: sprawca nie udziela pomocy tonącemu dziecku, gdyż nie umie pływać i jest

przekonany, że w miejscu gdzie dziecko tonie jest głęboka woda (w rzeczywistości woda jest

płytka i wystarczyło do niej wejść, żeby dziecko uratować). Jednocześnie wie, iż nieudzielenie

pomocy tonącemu jest w polskim prawie przestępstwem. Nie można powiedzieć, iż posiadał

świadomość możliwości realizacji znamion przestępstwa nieudzielenia pomocy. Jego

wyobrażenie o rzeczywistości było bowiem niepełne (nie był świadomy, iż może uratować

5

dziecko bez narażenia własnego życia). Wiedza na temat karalności i bezprawności takiego

zachowanie nie ma znaczenia w tym zakresie.

a) świadomość konieczności realizacji znamion – sprawca ma świadomość, iż podjęcie

przez niego określonego zachowania spowoduje (z punktu widzenia dostępnej wiedzy

zawsze powoduje) określoną zmianę w rzeczywistości (nie rozumianą tutaj jako

znamię skutku, gdyż świadomość konieczności może istnieć także w wypadku

zakwalifikowania zachowania sprawcy jako realizacji znamion typu o charakterze

formalnym).

Przykład:

1. Sprawca przywiązuje do ofiary 20 kg trotylu i detonuje ładunek. Można powiedzieć, że

ma świadomość konieczności jej śmierci i tego, że swoim zachowaniem zabija.

2. Sprawca świadomie zadaje lekki cios otwartą dłonią innej osobie. Ma świadomość

konieczności naruszenia jej nietykalności cielesnej. NIE MA JEDNAK

ŚWIADOMOŚĆ KONIECZNOŚĆ WYSTĄPIENIA INNYCH EWENTUALNYCH

SKUTKÓW NA JEJ ZDROWIU!!! - np. złamania zęba.

Istnienie po stronie sprawcy świadomości konieczności realizacji znamion przesądza

istnienie zamiaru bezpośredniego.

b) Świadomość możliwości realizacji znamion - sprawca ma świadomość, iż podjęcie

przez niego określonego zachowania może spowodować określoną zmianę w

rzeczywistości (nie rozumianą tutaj jako znamię skutku, gdyż świadomość możliwości

może istnieć także w wypadku zakwalifikowania zachowania sprawcy jako realizacji

znamion typu o charakterze formalnym). Ten stan świadomości jest charakterystyczny

zarówno dla zamiaru bezpośredniego (sytuacja w której, w wypadku realizacji

typów materialnych, można stwierdzić po stronie sprawcy świadomość

konieczności realizacji znamion ma charakter wyjątkowy!!!; inaczej jest w

wypadku typów formalnych, gdzie świadomość konieczności realizacji znamion

często może towarzyszyć sprawcy; powyższe tezy opierają się na założeniu iż

sprawca podejmując zachowanie, myśli racjonalnie, to jest co do zasady wybiera

najbardziej prawdopodobny w jego ocenie sposób działania zmierzający do

6

zrealizowania celu) zamiaru wynikowego, jak i świadomej nieumyślności. Zatem

istnienie po stronie sprawcy świadomości możliwości realizacji znamion nie

przesądza ani umyślności ani nieumyślności zachowania sprawcy. Omawiana

kategoria zawiera w sobie wiele elementów które charakteryzują się bardzo różnym

stopniem świadomości sprawcy (zawiera wszystkie stany umysłu pomiędzy

świadomością konieczności realizacji znamion a brakiem takiej świadomości).

Różnica leży w uświadomieniu sobie prawdopodobieństwa zaistnienia określonego

stanu rzeczy. Wysokość tego prawdopodobieństwa jest jednym z elementów (wraz z

aspektem woluntatywnym strony podmiotowej) przyjęcia umyślności lub jej braku.

Przykład:

1. Sprawca oddaje strzał do człowieka z odległości 30 metrów. Ma świadomość

możliwości zaistnienia skutku: zarówno w postaci śmierci jak i ciężkiego czy

średniego uszczerbku na zdrowiu.

2. Sprawca nie jest pewien czy dokument nie jest podrobiony, gdyż go znalazł, ale

używa go jako autentycznego. Ma świadomość możliwości realizacji znamion

art. 270 § 1 k.k.

3. Sprawca uderza drugą osobę otwartą dłonią. Ma świadomość konieczności

realizacji znamion typu naruszenia nietykalności cielesnej (zdaje sobi sprawę,

iż impuls nerwowy uruchamia ruch jego ręki w kierunku twarzy

pokrzywdzonego, który znajduje się od niego w odległości pół metra i nie ma

szans na uniknięcie ciosu).

c) możliwość świadomości realizacji znamion – osoba podejmująca zachowanie w

określonej rzeczywistość nie ma świadomości, iż zachowanie to może spowodować

określoną zmianę w rzeczywistości. Można jednak stwierdzić, iż taką świadomość

mogła mieć.

Przykład.:

1. Myśliwy na polowaniu oddaje strzał w kierunku poruszających się zarośli,

gdyż myśli, że znajduje się w nich dzik. W rzeczywistości trafia człowieka.

Sprawca nie ma świadomości, że strzela do człowieka, ale mógł ją mieć.

2. Kierowca wyprzedza w miejscu gdzie jest zbyt mała widoczność

przeciwległego pasa ruchu. A naprzeciwka nadjeżdża samochód i dochodzi do

7

zderzenia w którym ginie jedna osoba. Kierowca nie ma świadomości

powodowania wypadku ale mógł ją mieć (podejmując manewr wyprzedzania

kierowca wyobraża sobie pozytywne zakończenie tego manewru – w żadne

sposób nie uświadamia sobie, że dojdzie do wypadku).

Samo ustalenia aspektu intelektualnego strony podmiotowej nie przesądza umyślności lub

nieumyślności. Wyjątkiem jest świadomość konieczności realizacji znamion która implikuje

zamiar bezpośredni, oraz możliwość świadomości, która wyklucza zamiar oraz świadomą

nieumyślność. Problem płaszczyzny intelektualnej zamiaru jest nierozłącznie związany z

problematyką błędu w prawie karnym. Ustalenie braku świadomości w odniesieniu do

któregoś z elementów rzeczywistości opisanej w ustawie karnej za pomocą znamienia (błąd

co do znamienia) powoduje brak możliwości uznania całego zachowania sprawcy za

popełnione umyślnie (art. 28 § 1 k.k.).

2. Płaszczyzna wolunatywna

Określa decyzję podmiotu co do podjęcia określonego zachowania, w sytuacji posiadania

wyobrażenia o rzeczywistości w jakiej się znajduje. Człowiek po odebraniu bodźców i ich

przetworzeniu podejmuje konkretną decyzję o swoim zachowaniu. Aspekt woluntatywny

strony podmiotowej w prawie karnym jest określony w kodeksie osobno dla każdej z form

strony podmiotowej:

a) zamiar bezpośredni – sprawca chce popełnić czyn zabroniony

b) zamiar ewentualny – sprawca godzi się na popełnienia czynu zabronionego

c) świadoma nieumyślność – sprawca nie chce i nie godzi się na popełnienie czynu

zabronionego

d) nieświadoma nieumyślność – sprawca nie chce i nie godzi się na popełnienie czynu

zabronionego

3. Umyślność

Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie kiedy sprawca ma zamiar jego popełnienia

(art. 9 § 1 k.k.). Co do zasady dla przyjęcia umyślności nie ma znaczenia czy sprawca

działa z zamiarem bezpośrednim czy ewentualnym (ma to jednak znaczenie dla stopnia

8

społecznej szkodliwości zachowania – art. 115 § 2 k.k. – uwzględnia się postać zamiaru).

Istnieją jednak wyjątki od tej zasady:

a) przestępstwa kierunkowe – z konstrukcji typu wynika, iż można je popełnić tylko z

zamiarem bezpośrednim (charakteryzują się często wskazaniem celu w jakim sprawca

musi działać). Np. art. 278 § 1 k.k., art. 286 § 1 k.k., art. 270 § 1 k.k. (w zakresie

podrobienia i przerobienia dokumentu)

b) gdy semantyczne brzmienie czasownika użytego w konstrukcji typu wymusza jego

popełnienie intencjonalnie (a więc z zamiarem bezpośrednim) – np. art. 207 § 1 k.k.

(znęca się), art. 236 § 1 k.k. (zataja).

W kodeksie karnym istnieją dwa i tylko dwa rodzaje zamiaru!!! Zamiar bezpośredni i

zamiar ewentualny (wynikowy). Wyróżnianie innych form zamiaru (zamiar nagły,

przemyślany, afektywny) jest dokonywane przez dogmatyków prawa karnego i orzecznictwo

sądowe i nie znajduje oparcia w przepisach kodeksu. Zaznaczyć jednak trzeba, iż część tego

typu konstrukcji to po prostu specyficzne określenie pewnych przypadków zamiaru

ewentualnego lub bezpośredniego (np. zamiar ogólny to określenie pewnych przypadków

zamiaru ewentualnego)

3.1. Zamiar bezpośredni: Sprawca chce popełnić czyn zabroniony (art. 9 § 1 k.k.).

Ustawa nie określa w tym przypadku aspektu intelektualnego zamiaru. Może on występować

jako świadomość konieczności lub możliwości realizacji znamion. W toku postępowania

karnego zamiar bezpośredni najczęściej dowodzony jest w oparciu wyjaśnienia samego

oskarżonego, a także o badanie motywów jego działania i związków czy z ofiarą czy

przedmiotem, na który oddziaływał. Dowodzenie odbywa się także na podstawie badania

sposobu w jaki sprawca działał czy też jakiego narzędzia używał.

Przykład: Ustalenie, przez Sąd, że ofiara wcześniej zgwałciła żonę sprawcy może być jednym

z czynników zmierzających do przypisania zamiaru bezpośredniego zabójstwa. Czym innym

jest jednak zamiar zabicie człowieka a motyw (pobudka), którą w tym przypadku można

określić jako zemsta. Pobudka czy motyw mogą stanowić podstawę wnioskowania o

zamiarze sprawcy jednak jej nie przesądzają. Stronę podmiotową bada się bowiem zawsze w

momencie realizacji znamion przedmiotowych typu czynu zabronionego (wtedy kiedy

sprawca podejmuje zachowanie)!!!

9

3.2. Zamiar ewentualny – sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu

zabronionego i się na to godzi (art. 9 § 1 k.k.). Ustawa opisuje zarówno aspekt

intelektualny (przewiduje możliwość – świadomość możliwości realizacji znamion)

jak i woluntatywny (godzi się) tej formy zamiaru. Konstrukcja zamiaru wynikowego

ma charakter sztuczny. Nauki o człowieku nie znają stanu ludzkiego umysłu, który

można by określić jako godzenie się. Istnienie w systemie prawa karnego konstrukcji

dolus eventualis wynika z założeń kryminalnopolitycznych – w pewnych sytuacjach,

gdy nie da się udowodnić zamiaru bezpośredniego skazanie za przestępstwo

nieumyślne nie oddawałoby zawartości bezprawia które popełnił sprawca. Z

powyższych powodów w nauce prawa karnego istnieje wiele teorii tłumaczących

kiedy można przyjąć, iż sprawca godzi się na realizację znamion.

a) teoria obojętności woli (W. Wolter) - sprawca ani chce aby czyn zabroniony

nastąpił, ani chce, aby czyn zabroniony nie nastąpił

b) teoria J. Waszczyńskiego – sprawca chce narazić dobro na niebezpieczeństwo i

jednocześnie jest mu obojętne czy dojdzie do realizacji tego niebezpieczeństwa

(co jest prawdopodobne)

c) teoria ryzyka – sprawca podejmuje zachowanie pomimo świadomości, iż

ryzyko związane z podjętym działaniem nie jest społecznie tolerowane

d) teoria prawdopodobieństwa (K. Buchała) – sprawca podejmuje zachowanie

pomimo świadomości wysokiego prawdopodobieństwa popełnienia czynu

zabronionego

e) teoria obiektywnej manifestacji – negatywny opis elementu woluntatywnego

zamiaru ewentualnego (H.H. Jescheck) – nie można mówić o godzeniu się gdy

sprawca uzewnętrznionym zachowaniem wskazuje, iż nie godzi się na

realizację znamion.

Zamiar ewentualny należy przyjąć w sytuacji, w której sprawca ma świadomość wysokiego

stopnia prawdopodobieństwa zrealizowania swoim zachowaniem czynu zabronionego i nie

podejmuje żadnych działań mających w jego przekonaniu zmniejszyć ten stopień (teoria

prawdopodobieństwa połączona z teorią obiektywnej manifestacji). Nie chodzi przy tym

aby podjęte czynności obiektywnie prowadziły do zmniejszenia prawdopodobieństwa

powstania skutku przestępnego, wystarczy jeżeli w przekonaniu sprawcy mogą doprowadzić

do takiego rezultatu. W procesie karnym dowodzenie tak ujętego zamiaru ewentualnego

10

często sprowadza się do badania przedmiotowych okoliczności towarzyszących zachowaniu

sprawcy. W przypadku przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu np. oznacza to, iż badania

uświadomionego prawdopodobieństwa (w sytuacji braku wiarygodnych wyjaśnień

oskarżonego) realizacji znamion odbywa się poprzez odwołanie się do sposobu działania

sprawcy (ile zadał ciosów, jak silne one były, w jakie części ciała, czy posługiwał się

narzędziem, a jeśli tak to jakim). Wówczas właśnie orzecznictwo odwołuje się do konstrukcji

zamiaru ogólnego, który oznacza sytuację gdy sprawca świadomie podejmuje określone

zachowanie, ale nie ma w jego świadomości wyobrażenia celu (skutków) jakie chce osiągnąć.

Skazuje się go wówczas za skutek jaki zaistniał (o ile da się go obiektywnie przypisać). W ten

sposób dochodzi do swoistej „obiektywizacji” zamiaru ewentualnego, gdyż w procesie jego

dowodzenia sąd odwołuje się do uświadamiania sobie określonego przebiegu wydarzeń przez

modelowego obywatela, którego wyposażą się w cechy sprawcy (jego poziom intelektualny,

wykształcenie, osobowość). Pozostaje to w pewnej sprzeczności z powszechną na gruncie

prawa karnego materialnego tezą, iż sprawca musi obejmować świadomością wszystkie

znamiona typu czynu zabronionego dla uznania przestępstwa za umyślne. Wnioskowanie z

przedmiotowych okoliczności czynu o świadomości i zamiarze sprawcy niesie bowiem za

sobą niebezpieczeństwo błędnych wniosków.

Przykład:

1. Sprawca zadał siekierą 15 ciosów w głowę ofierze zabójstwa. Część z nich

została zadana gdy ofiara już leżała nieprzytomna na ziemi. Sprawca wyjaśnił,

iż nie chciał zabić a jedynie pokaleczyć ofiarę. Należy przyjąć, iż sprawca

działał z zamiarem ewentualnym zabójstwa. Wielokrotne zadawanie ciosów w

głowę za pomocą ciężkiego i posiadającego powierzchnie tnące narzędzia daje

podstawę do wyprowadzenia wniosku, iż sprawca uświadamiał sobie wysokie

prawdopodobieństwo zaistnienia skutku w postaci śmierci (zaznaczyć jednak

trzeba, że nie sposób być pewnym takiego wniosku, gdyż nie da się tak

naprawdę wniknąć w psychikę człowieka – w tym kontekście uświadamianie

sobie wysokiego prawdopodobieństwa zbliża się jedynie do możliwości jego

uświadomienia, w oparciu o okoliczności towarzyszące podejmowanemu

zachowaniu).

2. Sprawca wypił do obiadu dwa kieliszki wina, a następnie zasiadł za kierownicą

samochodu (pół godziny po spożyciu alkoholu) i pojechał do domu.

Uświadamia on sobie, iż spożył alkohol – z punktu widzenia odpowiedzialności

11

za przestępstwo prowadzenia pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości

można powiedzieć, że uświadamia sobie wysokie prawdopodobieństwo, iż

znajdując się w stanie nietrzeźwości prowadzi samochód.

4. Nieumyślność

Nieumyślność literalnie oznacza zaprzeczenie umyślności, co w zakresie znamion strony

podmiotowej (rozumianej jako stosunek psychiczny sprawcy do czynu) oznacza tylko i

wyłącznie brak zamiaru. Czym innym są jednak przesłanki odpowiedzialności za czyn

zabroniony popełniony nieumyślnie wysłowione w art. 9 § 2 k.k. (tzw. nieumyślność

rozumiana normatywnie) Tylko jedną z nich jest brak zamiaru.

Pozostałe przesłanki to:

a) niezachowanie ostrożności wymaganej w danych okolicznościach

b) przewidywanie możliwości popełnienia czynu zabronionego (tzw. świadoma

nieumyślność) – ta przesłanka jest taka sama jak aspekt intelektualny zamiaru (z

wyłączeniem świadomości konieczności realizacji znamion) – jak wskazano

zasadnicza różnica zachodzi w stopniu uświadomionego prawdopodobieństwa

zaistnienia określonego stanu rzeczy.

c) możliwości przewidywania popełnienia czynu zabronionego (tzw. nieświadoma

nieumyślność.

W takim kontekście naruszenie reguł ostrożności i obiektywna rozpoznawalność znamion to

elementy strony przedmiotowej typu nieumyślnego.

Podstawą przypisania odpowiedzialności za przestępstwo nieumyślne jest zatem, oprócz

realizacji znamion typu opisanych w części szczególnej kodeksu karnego stwierdzenie, że

sprawca nie miał zamiaru jego popełnienia, ale naruszył reguły ostrożności, których

zachowania wymagała od niego sytuacja w jakiej podjął zachowanie, oraz, że przewidywał

możliwość zaistnienia określonego stanu rzeczy, a jeżeli nie przewidywał, to że mógł

przewidzieć.

Przykład:

1. Podczas zabiegu chirurgicznego dochodzi do zatrzymania akcji serca pacjenta i

zgonu. Do przypisania odpowiedzialności za przestępstwo nieumyślne konieczne jest

12

wskazania, że lekarz prowadzący zabieg nie miał zamiaru uśmiercić ofiary (działał w

celu leczniczym), a także, że podczas prowadzenia zabiegu naruszył zasady sztuki

medycznej związane z jego przeprowadzaniem. Ponadto wskazać trzeba, iż wykonując

zabieg przewidywał możliwość takiego rozwoju sytuacji (taki stan świadomości

występuje dość rzadko – prowadząc zabieg lekarz nie myśli o negatywnych jego

skutkach lecz o tym by wykonać go jak najlepiej) lub też mógł przewidzieć.

2. Osoba odpowiedzialna za bezpieczeństwo na budowie spieszyła się na bal sylwestrowy

i niezabezpieczyła przewodu elektrycznego. Dla przyjęcia odpowiedzialności za

przestępstwo nieumyślne konieczne jest stwierdzenie, iż nie miała ona zamiaru aby

niezabezpieczony kabel stanowił niebezpieczeństwo dla ludzi czy mienia, oraz

wskazanie tych konkretnych reguł, które mówią, w jaki sposób takie kable należy

zabezpieczać. Ponadto trzeba dowieść, że wychodząc z placu budowy w ogóle nie

uświadamiała sobie możliwych konsekwencji swojego zachowania (lecz mogła to

zrobić – nieświadoma nieumyślność) lub też je sobie uświadamiała (świadoma

nieumyślność).

Zatem przesłanki odpowiedzialności za czyn zabroniony popełniony nieumyślnie mają

charakter zarówno subiektywny (brak zamiaru, przewidywanie możliwości nastąpienia

określonej sytuacji), jak i obiektywny (naruszenie reguł ostrożności w danych

okolicznościach). Istnieje w doktrynie prawa karnego spór o to jak należy rozumieć

sformułowanie „mógł przewidzieć” (art. 9 § 2 k.k. – element nieświadomej nieumyślności) –

czy w sposób obiektywny czy subiektywny, to jest czy to sformułowanie oznacza obiektywną

przewidywalność zaistnienia określonego stanu rzeczywistości czy przewidywalność

sprawcy. Twórcy kodeksu opowiadają się za obiektywnym rozumieniem tego sformułowania

i należy ten pogląd zaaprobować. „Mógł przewidzieć” oznacza, iż modelowy obywatel

przynależący do określonej grupy zawodowej, który znalazł by się w sytuacji w jakich

sprawca działał lub zaniechał działania przewidziałby określony rozwój wypadków. W

sytuacji gdy tak nie jest brak jest możliwości przypisania odpowiedzialności za przestępstwo

nieumyślne (zaznaczyć jednak trzeba, iż takie sytuacje najczęściej (ale nie zawsze!!!) wiążą

się także z brakiem możliwości obiektywnego przypisania skutku sprawcy, co powoduje, że

nie dochodzi do badania strony podmiotowej zachowania sprawcy.

13

Przykład:

Najczęstsze przykłady nieświadomej nieumyślności wiążą się z zachowaniami, których

podjęcie wymaga zachowania wyspecjalizowanych reguł ostrożności. Wynikłe z tych

zachowań negatywne następstwa, opisane w kodeksie karnym, najczęściej nie są objęte w

ogóle świadomością. Wówczas badanie możliwości przewidzenia zaistnienia określonego

stanu rzeczy odbywa się poprzez odwołanie do modelowego obywatela (przedstawiciela

danego zawodu czy specjalności, przy czym należy również uwzględnić pozycję zawodową

osoby, której odpowiedzialność podlega badaniu – inny może być „zakres

przewidywalności”, który posiada modelowy profesor medycyny, a inny lekarza

rozpoczynającego specjalizację)

Naruszenie reguł ostrożności (reguł postępowania z dobrem) wymaganych w danych

okolicznościach jako przedmiotowa przesłanka odpowiedzialności za przestępstwo

nieumyślne.

Wskazać należy, iż prawo karne na różnych płaszczyznach badania odpowiedzialności karnej

posługuje się regułami ostrożności (regułami postępowania). Ma to miejsce między innymi

przy ustalaniu sprzeczności zachowania sprawcy z normą sankcjonowaną czy przy badaniu

możliwości przypisania sprawcy skutku. Wskazać należy, iż wszystkie te reguły są w

zasadzie tożsame.

Przykład: Lekarz prowadzący operację pozostawił w polu operacyjnym szczypce chirurgiczne

co spowodowało infekcję i zgon pacjenta. Badając jego odpowiedzialność karną dla

stwierdzenia bezprawności jego zachowania należy wskazać, iż zostały naruszone reguły

postępowania z dobrem prawnym. W tym przypadku naruszono techniczną regułę mówiącą o

odpowiednim przeprowadzaniu zabiegów operacyjnych. Jej naruszenie spowodowało wzrost

niebezpieczeństwa dla dobra jakim jest życie, co również ma znaczenie z punktu widzenia

obiektywnego przypisania skutku. Z kolei badając znamiona podmiotowe po stwierdzeniu, iż

sprawca nie miał zamiaru spowodowania skutku oraz, że nie przewidywał jego nastąpienia,

należy zbudować model dobrego lekarza chirurga, i odpowiedzieć, na pytanie czy w

zaistniałej sytuacji błędu medycznego przewidziałby skutek, jaki w rzeczywistości nastąpił.

Zaznaczyć jednak trzeba, iż często w tego typu sytuacjach w ogóle nie dojdzie do badania

strony podmiotowej gdyż brak będzie możliwości przypisania sprawcy skutku, gdyż brak

będzie przewidywalności jego zachowania. W procesie wartościowania prawnokarnego ta

14

sama okoliczność faktyczna jest badana dwukrotnie za pomocą różnych narzędzi

(obiektywnego przypisania i normatywnie ujętej nieumyślności).

III.

Błąd w prawie karnym

Z problematyką subiektywnych elementów odpowiedzialności karnej nieodłącznie związane

jest zagadnienie błędu w prawie karnym.

Błąd definiuje się jako różnice pomiędzy wyobrażeniem o rzeczywistości wytworzonym za

pomocą procesów umysłowych osoby, a rzeczywistym stanem rzeczy.

Kodeks karny przewiduje 3 rodzaje błędów (w zależności od tego co jest przedmiotem błędu),

które mają znaczenie dla odpowiedzialności karnej (podkreślić jednak należy, iż w żadnym

wypadku nie wyczerpuje to katalogu błędów jakie mogą zaistnieć i mieć znaczenie z punktu

widzenia systemu prawa karnego):

a) art. 28 § 1 i § 2 k.k.- sprawca błądzi co okoliczności (określonego elementu

rzeczywistości), która jest opisana przez ustawę karną jako znamię typu

Przykład:

1. Sprawca przedkłada w banku sfałszowany odpis z księgi wieczystej. Nie wie, iż

prawdziwy odpis na fałszywy podmienił jego współpracownik.

2. Kierowca prowadząc samochód przez pomyłkę naciska pedał gazu zamiast hamulca

3. Pielęgniarka w chwili nieuwagi podaje pacjentowi do kroplówki inny lek niż zlecony

przez lekarza.

Podkreślić trzeba, iż nie każdy błąd, którego przedmiotem jest okoliczność opisana jako

znamię w ustawie może być oceniany przez pryzmat art. 28 k.k. (np. usiłowanie nieudolne

także polega na tego rodzaju błędzie - art. 13 § 2 k.k.)

b) art. 29 k.k. – sprawca błądzi co do tego, iż zachodzi w rzeczywistości okoliczność

będąca podstawą wyłączenia odpowiedzialności karnej z uwagi na brak bezprawności

lub brak winy.

Przykład: A sięga do kieszeni po długopis, zaś B, który z nim rozmawia myśli, iż A sięga po

broń i rozpoczyna zamach na jego osobę.

15

c) Art. 30 – sprawca błądzi w zakresie oceny danego zachowania z punktu widzenia jego

sprzeczności z normą sankcjonowaną (błąd co do bezprawności zachowania).

Przykład: Obywatel Arabii Saudyjskiej po przyjedzie do polski zawiera 3 małżeństwa myśląc,

iż wielożeństwo jest w Polsce dozwolone.

Z punktu widzenia odpowiedzialności karnej błąd sprawcy jest okolicznością wyłączająca lub

umniejszającą odpowiedzialność. Istnieją jednak błędy, które nie mają znaczenia dla niej. Ich

irrelewantność może wynikać z jednej strony z braku regulacji prawnokarnej (np. błąd co do

społecznej szkodliwości zachowania nie jest uregulowany w kodeksie) lub też z uznawania

przez orzecznictwo i naukę prawa pewnych błędów za nieistotne. Często decyzję o

relewantności pewnych błędów mają charakter kryminalnopolityczny.

Różne są konsekwencje poszczególnych błędów:

a) błąd co do znamion (art. 28 § 1 k.k.) co do zasady wyłącza zamiar, a więc

odpowiedzialność za umyślny czyn zabroniony. Jest jednak jeden wyjątek opisany

w kodeksie (art. 28 § 2 k.k.) – jeżeli błąd dotyczy okoliczności opisanej za pomocą

znamienia uprzywilejowującego i ma charakter urojenia sprawca odpowiada za

przestępstwo typu uprzywilejowanego, o ile urojenie jest usprawiedliwione (w

tym zakresie umyślność nie zostaje wyłączona).

Przykład: Sprawca, który uroił sobie istnienie żądania spowodowania śmierci odpowiada

za umyślne zabójstwo eutanatyczne.

Nie można też wykluczyć sytuacji, gdy błąd co do znamion wyłączy winę. Z jednej strony

brak będzie świadomości sprawcy, lecz brak winy będzie wyłączał odpowiedzialność za

czyn nieumyślny. Podstawą wyłączenia winy będzie w takiej sytuacji art. 1 § 3 k.k.

zawierający otwartą klauzulę winy, to jest dopuszczający możliwości wyłączenia winy w

innych niż opisane w k.k. (np. art. 29, 30, 26 § 2, 31 § 1) sytuacjach faktycznych. Będą to

tego typu sytuacje, w których stwierdzi się, iż błąd sprawcy miał charakter

usprawiedliwiony to jest był nie do uniknięcia. Wskazać jednak trzeba, iż wniosek ten

musi być poprzedzony stwierdzeniem, iż możliwość realizacji znamion była

rozpoznawalna (nieświadoma nieumyślność). Usprawiedliwienie tego typu błędu

sprowadza się do pytania o przyczynę błędu. Za najczęstsze przyczyny można wskazać

brak wiedzy czy złe przetworzenie konkretnych informacji, czy nieprawidłowe odebranie

16

bodźca. Wówczas badać należy czy można było uniknąć błędu powstałem z uwagi na

powyższe przyczyny. Jeżeli się zaś okaże, iż brak wiedzy czy zły odbiór bodźca jest

usprawiedliwiony, to, mimo istnienia obiektywnej przewidywalności realizacji znamion

nie można sprawcy przypisać winy za swoje zachowanie i nie ponosi on

odpowiedzialności karnej.

Przykład: Kierowca jedzie górską i krętą drogą. Mimo, że nie jedzie po niej pierwszy raz

to jedzie powoli, uważnie i kieruje się automatycznie widzianymi znakami drogowymi.

Dowiedział się dzisiaj o śmierci dziecka i jest w stanie otumanienia. W pewnym momencie

widać znak mówiący o końcu zakrętów i droga prostuje się. Kierowca więc przyspiesza, i

przejeżdżając przez szczyt wypada z drogi, gdyż tuż za szczytem był bardzo ostry zakręt. W

wypadku pasażer doznaje średniego uszczerbku na zdrowiu. Jak się okazuje, ktoś dla

zabawy zdjął znaki ostrzegawcze o tym niebezpiecznym miejscu, a znak mówiący o końcu

krętej drogi przesunął wcześniej. Kierowca znał doskonale teren przez który przejeżdżał

(mieszkał tam od dzieciństwa). Jednakże tego dnia myślał tylko o śmierci dziecka,

przejechał już 200 km, nie miał świadomości gdzie się aktualnie znajduje i jechał kierując

się automatycznie znakami. W tej sytuacji można powiedzieć, iż sprawca nie miał

zamiaru spowodowania śmierci. Zaistnienie wypadku było jednak obiektywnie

przewidywalne (ze względu na szczególną wiedzę sprawcy), lecz błąd kierowcy był

usprawiedliwiony (ze względu na szczególny stan w jakim się znajdował nie można było

od niego wymagać aktualizacji tej wiedzy) co wyłącza winę za spowodowanie wypadku.

Jak już wskazywano przyjęcie zamiaru związane jest z istnieniem świadomości sprawcy

obejmującej określony wycinek rzeczywistości. Różny może być poziom świadomości w

odniesieniu do poszczególnych znamion, co wpływa na uznawanie pewnych błędów za

nieistotne z punktu widzenia odpowiedzialności karnej. Przekłada się to na wskazania

poziomu świadomości jaki powinien być udziałem sprawcy w odniesieniu do danej

okoliczności, aby można było uznać, że jego zachowanie jest umyślne. W ten sposób

wyznaczony zostaje także zakres relewantnego błędu co do znamion.



nieistotny jest błąd co do osoby – jeśli sprawca chce zabić A, a zabija B, gdyż bierze

go za A – dla przyjęcia zamiaru ważne jest jedynie to, że jest świadomy, że swoje

zachowanie kieruje na człowieka; wyjątkiem jest sytuacja, gdy ustawa zawiera

szczegółowy opis przedmiotu czynności wykonawczej, nadając mu określoną

17

charakterystykę (np. prezydent RP – jeśli sprawca chce zabić człowieka, a zabija

prezydenta RP to odpowiada tylko za zabójstwo człowieka).



nieistotny jest błąd co do przebiegu przyczynowego prowadzącego do skutku – dla

przyjęcia umyślności wystarczający jest ogólny zarys tego jak do niego może dojść



nieistotny jest błąd co do znamienia ocennego w zakresie rozbieżności oceny sprawcy

w stosunku do oceny społecznej (w sytuacji gdy sprawca zna tą ocenę) – zatem dla

przyjęcia umyślności ważne jest tylko wiedza (nawet nie świadomość oceny

społecznej)



nieistotny jest błąd co do znamion wyrażonych za pomocą liczebnika - dla przyjęcia

umyślności ważne jest to aby sprawca obejmował świadomością znamię, które

liczebnik określa, a nie sam liczebnik.

Przykład:

1. Dla przyjęcia umyślności w przypadku przestępstwa pedofilii istotne jest to czy

sprawca uświadamia sobie, że podejmuje czynności seksualne wobec osoby

niedojrzałej emocjonalnie do podjęcia aktywności seksualnej – małoletniej – dziecka.

Znamię 15 lat, które zakreśla w tym wypadku granicę odpowiedzialności dotyczy

właśnie małoletniego

2. Dla przyjęcia umyślności w przypadku spowodowania rozstroju zdrowia powyżej 7 dni

(art. 157 § 1 k.k.) wystarczające jest, iż sprawca uświadamia sobie, że atakuje zdrowie

ofiary w sposób umożliwiający wystąpienie takich obrażeń. Liczebnik (7 dni) odnosi

się w tym przypadku do znamienia skutku.

Podkreślić trzeba, że wszystkie powyższe przykłady (w szczególności dwa ostatnie!!!) budzą

wątpliwości z uwagi na powszechnie przyjmowaną zasadę, że błąd może dotyczyć każdego

znamienia przedmiotowego, co oznacza, że dla przyjęcia umyślności konieczna jest pełna

świadomość odniesiona do wszystkich znamion. Odwołując się do dwóch ostatnich

przykładów oznacza to, ze dla przyjęcia zamiaru konieczna jest świadomość tego, że

małoletni nie ma ukończonych 15 lat, a spowodowany rozstrój zdrowia trwa dłużej niż 7 dni.

Powyższe rozbieżności są wynikiem m.in. problemów dowodowych, jakie wynikając z

konieczności ustalenia w procesie karnym znamion strony podmiotowej.

b) błąd co do znamion kontratypu i okoliczności wyłączającej winę wyłącza winę

c) błąd co do oceny prawnej czynu wyłącza winę

18

W obu powyższych przypadkach wina jest wyłączna tylko, gdy błąd sprawcy jest

usprawiedliwiony. Gdy nie jest wina jest umniejszona.

Błąd (bez względu na przedmiot jakiego dotyczy) ma charakter usprawiedliwiony, gdy

modelowy obywatel o cechach sprawcy także by go popełnił (kryterium obiektywno-

subiektywne).