48

JERZY DUŻY

1. Wprowadzenie

Dla każdego państwa rzeczą ogromnej wagi jest prawidłowe funkcjono-

wanie obrotu gospodarczego. Jakkolwiek prawo karne pełni rolę subsy-

diarną w stosunku do innych gałęzi prawa, zabezpieczenie obrotu gospodar-

czego przed zamachami na jego reguły poprzez tworzenie typów przestępstw

gospodarczych jest ze wszech miar uzasadnione. Wolny rynek bowiem często

nie potrafi sam korygować przejawów patologii życia gospodarczego. Jak-

kolwiek potrzeba tworzenia typów przestępstw gospodarczych jest oczywista

przyznać należy, że postulat kryminalizacji negatywnych zjawisk w gospodar-

ce jest szczególnie nośny społecznie, często stanowi oręż walki politycznej.

W tych warunkach trudno nie dostrzegać faktu, że w odniesieniu do norm

prawa karnego gospodarczego tendencja do kryminalizacji dominuje nad

tendencją do dekryminalizacji.

1

Dochodzi wręcz do sytuacji, iż w sferze obrotu

gospodarczego prawie nie ma ustaw nie operujących sankcjami karnymi.

Rodzi to określone problemy tak z punktu widzenia teorii ( czy czasem sank-

cja karna nie jest w konkretnych przypadkach zbędna) jak i praktyki (czy nie

jest zbyt słabo skonstruowana by operować nią w praktyce). Problem ten nie

jest tylko polskim udziałem. Niemiecki prawnik M. Schubart stwierdził, że od

czasu gdy hasło walki z przestępczością gospodarczą stało się popularne po-

jawia się niebezpieczeństwo, że ustawodawca ulegając wpływom psycholo-

gicznym i praktycznym czuje się zobowiązany tworzyć nowe przepisy karne

Przekroczenie uprawnień

lub niedopełnienie obowiązków

jako wyznacznik

odpowiedzialności karnej

za przestępstwa gospodarcze

(część I)

1

Por. A. Delemas Marty Analiza systemowa a polityka kryminalna Państwo i Prawo

1985 z.11-12, s.55

PROKURATOR 3(27)/2006

49

nie troszcząc się o ich podstawy teoretyczne i praktyczne efekty.

2

Zdanie to

wypowiada prawnik z kraju, w którym ciągłość gospodarki wolnorynkowej

nie była nigdy przerwana, w którym istnieją wielowiekowe tradycje kupiec-

kie, w którym zdawałoby się, że uczciwość i rzetelność w obrocie gospodar-

czym jest niemalże przysłowiowa. W Polsce, w której gospodarka wolnoryn-

kowa kształtuje się na powrót od kilkunastu dopiero lat, a rzetelność i uczci-

wość w świadomości uczestników obrotu gospodarczego nie zawsze jest

wartością nadrzędną, potrzeba kryminalizacji negatywnych zjawisk w gospo-

darce jest szczególnie aktualna ze wszystkimi pozytywnymi i negatywnymi

konsekwencjami tego stanu rzeczy.

Słabością polskiego wymiaru sprawiedliwości są przewlekłe procesy cy-

wilne gospodarcze, długotrwałość i nieefektywność egzekucji co niestety po-

woduje, że strona poszukująca ochrony prawnej często nie decyduje się do-

chodzić swoich roszczeń przed sądem cywilnym kierując doniesienie o popeł-

nieniu przestępstwa. Nie zawsze wynika to z poczucia krzywdy, bycia ofiarą

przestępstwa lecz często z chłodnej kalkulacji, co jest widoczne zwłaszcza

w działaniach wierzycieli instytucjonalnych (banków, instytucji kredytowych),

które w przypadkach nieściągalnych kredytów stosują niemalże automatyzm

kierując doniesienia o popełnieniu przestępstwa w przypadku braku reakcji

dłużnika na wezwanie do zapłaty. Powoduje to znaczny wpływ do jednostek

policji i jednostek organizacyjnych prokuratury spraw „z pogranicza” prawa

cywilnego i karnego. Wniosek taki można wyprowadzić ze stosunkowo dużej

liczby spraw karnych gospodarczych zakończonych decyzją o umorzeniu po-

stępowania z uwagi na brak znamion czynu zabronionego.

3

W tej sytuacji

pytanie o podstawy odpowiedzialności karnej za przestępstwa gospodarcze

jest szczególnie aktualne.

4

W ostatnich latach napisano bardzo wiele prac dotyczących przestęp-

czości gospodarczej, wystarczy wymienić takich autorów jak O. Górniok,

J. Giezek, P, Kardas, B. Kurzępa, J. Skorupka, R. Zawłocki, które przyczy-

2

Cytuję za O. Górniok Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie Warszawa 1994,

s. 23.

3

Patrz np. badania przeprowadzone przez J. Dużego na tle badania spraw z art.

585 KSH [w:] Odpowiedzialność karna członków organów spółek kapitałowych. Dzia-

łania na szkodę spółki

Bydgoszcz 2003 oraz badania przeprowadzone przez Instytut

Wymiaru Sprawiedliwości na tle ustawy o ochronie obrotu gospodarczego [w:] K. Bucz-

kowski, M. Wojtaszek Przestępstwa gospodarcze w praktyce prokuratorskiej i sądowej,

Warszawa 1998, s. 100 i n.

4

Problematykę tę w sposób syntetyczny podjął ostatnio R. Zawłocki w monografii

Podstawy odpowiedzialności karnej za przestępstwa gospodarcze

Warszawa 2004.

Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków jako wyznacznik odpowiedzialności...

50

niły się do lepszego poznania poszczególnych typów przestępstw gospodar-

czych, przestępstw tych „uczy się też” praktyka prawnicza. Wiele uwagi

poświęca im się w ramach szkoleń resortowych, pozaresortowych, progra-

mach aplikacji. Daje to wymierne efekty jednakże wciąż praktyka prawni-

cza ma duże problemy ze stosowaniem typów przestępstw gospodarczych.

Wynika to po części z samej konstrukcji przepisu prawa karnego gospodar-

czego.

2. Cechy konstrukcyjne typów przestępstw gospodarczych a wy-

znacznik odpowiedzialności karnej za przestępstwa gospodarcze

Jakkolwiek przepisy prawa karnego gospodarczego rozsiane są po oko-

ło pięćdziesięciu różnych ustawach i siłą rzeczy mają różną konstrukcję za-

leżną od specyfiki regulacji, w której są umieszczone można pokusić się

o wskazanie cech im wspólnych czy występujących najczęściej prawidłowości

w ich konstrukcji. Najczęściej przepisy prawa karnego gospodarczego to

przepisy o dyspozycji otwartej bądź blankietowej. W niektórych sytuacjach

można mówić wręcz o dyspozycji „kauczukowej”

5

. Nierzadko są to typy prze-

stępstw z zagrożenia abstrakcyjnego na niebezpieczeństwo, przykłady tzw.

kryminalizacji uproszczonej, w których odpowiedzialność karna nie jest uza-

leżniona od naruszenia konkretnych dóbr prawnych, wystarcza samo godze-

nie w te dobra, a kryminalizacja dotyczy w istocie innych zachowań, trudnych

do udowodnienia, które według ustawodawcy są ukryte za zachowaniami

opisanymi w danym zestawie znamion.

6

Wobec powyższych cech konstrukcyjnych dużej części tych przepisów

aktualne staje się poszukiwanie takiego punktu odniesienia dla ich interpre-

tacji, który byłby obiektywnie sprawdzalny. Punkt ten określa albo sam prze-

pis zawężając kontury zabronionego zachowania, bądź też należy wyinterpre-

tować go z treści konkretnego przepisu w odniesieniu np. do przedmiotu

ochrony czy specyfiki związanej z ewentualnym podmiotem przestępstwa

(duża część przestępstw gospodarczych to przestępstwa indywidualne).Takim

wyznacznikiem podstaw odpowiedzialności karnej w przypadku wszystkich

przestępstw gospodarczych będzie kryterium naruszenia uprawnień i niedo-

pełnienia obowiązków lub tożsame przez osoby pełniące gospodarcze funk-

cje zarządcze.

5

Pojęcie to wprowadził T. Cyprian – patrz szerzej T. Cyprian, Kauczukowy przepis,

Nowe Prawo 1956, z. 11.

6

Patrz szerzej L. Gardocki Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990,

s. 66 i n.

Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków jako wyznacznik odpowiedzialności...

PROKURATOR 3(27)/2006

51

3. Przekroczenie uprawnień i niedopełnienie obowiązków go-

spodarczych jako wyznacznik odpowiedzialności karnej za prze-

stępstwa gospodarcze

Wniosek, że w każdym przypadku naruszenie przepisu prawa karnego

gospodarczego sprowadza się do naruszenia uprawnień lub obowiązków go-

spodarczych przez osoby pełniące gospodarcze funkcje zarządcze wynika

albo wprost z treści przepisu (objęcia pojęcia przekroczenia uprawnień lub

niedopełnienia obowiązków lub tożsamego ustawowymi znamionami czynu

zabronionego jak np. w art. 296 k.k.), bądź też z interpretacji konkretnego

przepisu, która nieuchronnie prowadzi do tych podstaw odpowiedzialności,

pomimo nie objęcia ich bezpośrednio przez znamiona rozpatrywanego czynu

zabronionego. Większości przestępstw gospodarczych dopuszczają się pod-

mioty pełniące gospodarcze funkcje zarządcze

7

, a karalne zachowanie się ich

sprawców jednoznacznie będzie wiązać się z pełnioną przez te osoby funkcją

i możliwościami jakie ta funkcja daje. W przeciwnym wypadku osoby te od-

powiadałyby za przestępstwa przeciwko mieniu lub inne, a nie za przestęp-

stwa gospodarcze.

Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków gospodar-

czych, lub inne tożsame przyjęte przez ustawodawcę pojęcia, stanowią pod-

stawę odpowiedzialności karnej za konkretne zachowanie się sprawcy prze-

stępstwa gospodarczego i to niezależnie od tego czy pojęcia te wprost zostały

objęte znamionami czynu zabronionego, czy też nie. Taka druga sytuacja bę-

dzie miała miejsce albo poprzez wypełnienie treści przepisu blankietowego

przez wskazanie naruszenia konkretnych przepisów lub operowanie przez

ustawodawcę ogólnym zapisem np. „wbrew przepisom”, „bez zezwolenia”

itp. albo poprzez zabiegi interpretacyjne, które nieuchronnie sprowadzą się

do skonkretyzowania zabronionego zachowania się sprawcy w postać naru-

szenia określonych powinności gospodarczych. Przekroczenie uprawnień

i niedopełnienie obowiązków staje się w ten sposób swoistym pozaustawo-

wym znamieniem przestępstwa.

8

Trafnie zauważa R. Zawłocki, że powiązanie czynu zabronionego w obro-

cie gospodarczym (zamachu na podstawy obrotu gospodarczego) z narusze-

niem określonych uprawnień lub obowiązków gospodarczych pozwala precy-

zyjnie określić karalny zakres tego zamachu. Bez tego szczegółowego kryte-

7

Na temat kryterium podmiotowego w przestępstwach gospodarczych patrz szerzej

J. Skorupka Prawo karne gospodarcze. Zarys wykładu, Warszawa 2005, s.18

8

Na temat pozaustawowych znamion przestępstwa patrz szerzej R. Dębski, Poza-

ustawowe znamiona przestępstwa

, Łódź 1995,

Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków jako wyznacznik odpowiedzialności...

52

rium interpretacji karnistycznej nie sposób prawidłowo odpowiedzieć na py-

tanie, czy określone zachowanie uczestnika obrotu gospodarczego wypełnia

znamiona rozważanego czynu zabronionego.

9

Jest to szczególnie widoczne

w przepisach pozakodeksowych (a więc w zdecydowanej większości przepi-

sów prawa karnego gospodarczego), których właściwe rozumienie i stosowa-

nie jest uzależnione od kontekstu regulacji prawnej w jakiej występują.

10

Po-

nadto trzeba pamiętać, że cechą charakterystyczną dla przepisów prawa

karnego gospodarczego jest to, że zapewniają one dodatkowe przestrzega-

nie norm wyrażonych w innych gałęziach prawa oraz, że są one bardzo silnie

powiązane z kontekstem normatywnym w jaki zostały wpisane. Dobrym tego

przykładem są przepisy Tytułu V. KSH, których wykładnia jest możliwa dopie-

ro po uwzględnieniu całej siatki pojęć i wartości właściwych spółkom handlo-

wym zawartych w wielu przepisach pozakarnych KSH

11

. J. Giezek i P. Kar-

das prezentują nawet pogląd, że przepisy Tytułu V. KSH nie określają samo-

dzielnie i w sposób zupełny płaszczyzny zakazu/nakazu (norma sankcjonowa-

na) oraz nie statuują jednoznacznie brzmiących znamion czynu zabronionego

(norma sankcjonująca).

12

Niezależnie od tego jak dalece przepisy prawa karnego gospodarczego

w tym zwłaszcza przepisy pozakodeksowe wymagają dla prawidłowej wykład-

ni ich znamion uwzględnienia przepisów pozakarnych właściwych dla danej

dziedziny obrotu gospodarczego, której te przepisy dotyczą, zawsze w prakty-

ce te pozakarne przepisy określać będą uprawnienia gospodarcze, które

sprawca swoim zachowaniem przekracza lub obowiązki gospodarcze, któ-

rych nie dopełnia. W istocie przepisy prawa karnego gospodarczego karzą

za nadużycie określonych uprawnień lub niedopełnienie określonych obo-

wiązków gospodarczych bez względu na to czy zostały one objęte bezpośred-

nio znamionami czynu zabronionego, czy też nie.

Wniosek taki można wyprowadzić z kilku przesłanek. Po pierwsze wynika

to z samej konstrukcji przepisów prawa karnego gospodarczego, z których

wiele ma dyspozycje blankietowe lub niepełne. W przypadku dyspozycji blan-

kietowych sprawa zdaje się być prosta. Ustawodawca sam w treści przepisu

odwołuje się do innych norm określających konkretne uprawnienia lub obo-

wiązki. Znacznie bardziej skomplikowany problem rysuje się w przypadku

9

R. Zawłocki, op. cit., s. 179.

10

Por. A. Marek, Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki Warszawa 2000, s. 11.

11

Patrz szerzej J. Duży, op. cit, s. 13.

12

J. Giezek, P. Kardas, Przepisy karne kodeksu spółek handlowych, Kraków

2003, s. 27.

Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków jako wyznacznik odpowiedzialności...

PROKURATOR 3(27)/2006

53

przepisów operujących dyspozycjami niepełnymi. Tutaj konieczność przekro-

czenia określonych uprawnień i obowiązków przez sprawcę należy wyinter-

pretować z treści przepisu. Dobry przykład może stanowić tu przepis art.

585 KSH penalizujący działanie na szkodę spółki handlowej. W przepisie

tym ustawodawca „nie domknął” pojęciem przekroczenia uprawnień i obo-

wiązków ustawowego opisu czynu zabronionego. W ten sposób pozostawił

ten przepis niekompletnym, bo wyposażonym w niekompletną dyspozycję

„kto […] działa na szkodę spółki”.

13

Pomimo tego jednak w przypadku takie-

go opisu czynu zabronionego uznać należy, że dla przyjęcia karalnego zacho-

wania się sprawcy konieczne jest dowiedzenie, że przekroczył on określone

uprawnienia lub nie dopełnił określonych obowiązków. Odmienne poglądy

wyrażane w literaturze

14

oparte są na rygorystycznym odczytaniu znamion

strony przedmiotowej tego przestępstwa (pojęcie przekroczenia uprawnień

i niedopełnienia obowiązków leży tam wszakże poza ustawowymi znamiona-

mi czynu zabronionego). W konsekwencji takiego stanowiska elementami,

które powinny znaleźć odzwierciedlenie w świadomości sprawcy byłyby tylko

te okoliczności, które zostały wyraźnie wymienione w znamionach typu czynu

zabronionego, a więc nie przekroczenie uprawnień i niedopełnienie obowiąz-

ków, które leżą poza nimi

15

. Niemniej jednak autorzy prezentujący taki po-

gląd przyznają, że sprawca musi mieć świadomość, że dopuszczając się okre-

ślonego zachowania czyni to wykorzystując możliwości wynikające z pełnienia

w spółce określonej roli

16

. Paradoksalnie jednak z tego ostatniego stwierdze-

nia można wywodzić wniosek przeciwny, a mianowicie, że działanie na szkodę

spółki należy utożsamiać z przekroczeniem uprawnień lub niedopełnieniem

obowiązków dla danej funkcji przewidzianych. Nie wydaje się bowiem aby

istniała tu jakościowa różnica albowiem naturalnym zdaje się wnioskowanie

o powinnościach gospodarczych osób pełniących gospodarcze funkcje za-

rządcze właśnie z tytułu pełnionej przez nie funkcji. Przed grożącą natomiast

dowolnością takiego wnioskowania właściwe będzie natomiast odwołanie się

do świadomości sprawcy. Niewątpliwie jednak obrona takiego toku rozumo-

wania zależeć będzie od przyjętej koncepcji uprawnień i obowiązków osób

pełniących gospodarcze funkcje zarządcze. Uwagi na ten temat można od-

nieść z powodzeniem do tych wszystkich przepisów prawa karnego gospo-

13

Patrz szerzej J. Duży, op. cit. s. 60, s.239, 240

14

Patrz zwłaszcza J. Giezek, P. Kardas, op. cit., s. 141; O. Górniok, Odpowiedzial-

ność karna członków organów spółki akcyjnej

Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego

2001, nr 6, s. 5 i n.

15

Patrz szerzej J. Giezek, P. Kardas, op. cit., s. 142.

16

Op. cit., s. 142, 143.

Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków jako wyznacznik odpowiedzialności...

54

darczego, które operują niepełną dyspozycją, a ewentualny podmiot prze-

stępstwa to osoba pełniąca gospodarcze funkcje zarządcze.

4. Pojęcie przekroczenia uprawnień i niedopełnienia obowiąz-

ków gospodarczych a problem źródeł uprawnień i obowiązków go-

spodarczych

Samo pojęcie przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiąz-

ków nie ma ostro zarysowanych desygnatów. Na gruncie teorii prawa przez

uprawnienia i obowiązki rozumie się elementy stosunku prawnego. W tym

znaczeniu obowiązkiem jest powinność podmiotu do zachowania się w okre-

ślony sposób, a uprawnienie to przyzwolenie i prawo do cudzego zachowa-

nia

17

. Dla zbadania czy określona osoba wypełniła ciążące na niej obowiązki

lub czy nie przekroczyła swych uprawnień, konieczne jest porównanie jej

zachowania z ustalonym polem funkcyjnym. Jeżeli zachowanie to nie wypeł-

nia w całości owego pola funkcyjnego, można mówić o niedopełnieniu obo-

wiązku, jeśli zaś wykracza poza nie, mamy do czynienia z przekroczeniem

uprawnień

18

.

Wątpliwości czy sprawca konkretnego przestępstwa gospodarczego

musi naruszać określone powinności gospodarcze nawet jeżeli nie są one

objęte znamionami czynu zabronionego wynikają z braku jednolitej koncepcji

źródeł uprawnień i obowiązków gospodarczych. Problem sprowadza się do

kwestii czy uprawnień i obowiązków osób pełniących gospodarcze funkcje

zarządcze należy poszukiwać wyłącznie w źródłach sformalizowanych czy tak-

że w niesformalizowanych

19

. Zdaniem większości autorów zajmujących się

prawem karnym gospodarczym jedynie w tych pierwszych

20

. Niewątpliwie za

takim stanowiskiem przemawiają ważkie argumenty wynikające z zagrożeń

jakie rozszerzenie podstaw odpowiedzialności karnej także na uprawnienia

i obowiązki wynikające ze źródeł niesformalizowanych niesie dla fundamen-

talnych dla prawa karnego zasad określoności czynu i ultima ratio. Niemniej

jednak wysoce użyteczne praktycznie zdaje się być stanowisko nie ogranicza-

17

R. Rogala, Przestępstwo niegospodarności Warszawa 1995, s. 57, patrz sze-

rzej A. Peczennik, Uprawnienie a obowiązek, Państwo i Prawo nr 2 z 1964, s. 223.

18

H. Pracki, Odpowiedzialność karna za spowodowanie niedoboru według usta-

wodawstwa polskiego

, Warszawa 1983, s. 86.

19

Szerzej na temat podziału uprawnień i obowiązków na uprawnienia wynikające

ze źródeł sformalizowanych i niesformalizowanych A. Bachrach, Przestępstwo niegospo-

darności. Wykładnia art. 217 k.k. i wytyczne Sądu Najwyższego

, Państwo i Prawo

1977, z. 2 , s. 20 i 21.

20

Tak m.in. R. Zawłocki, op. cit., s. 181.

Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków jako wyznacznik odpowiedzialności...

PROKURATOR 3(27)/2006

55

jące źródeł uprawnień i obowiązków gospodarczych do wyłącznie źródeł sfor-

malizowanych. Co więcej w doktrynie zarówno przedwojennej jak i powojen-

nej na tle przestępstw nadużycia zaufania, niegospodarności i urzędniczych

daje się wyraźnie zauważyć tendencję do poszukiwania uprawnień i obowiąz-

ków także w źródłach niesformalizowanych. Już na tle art. 269 kk z 1932 r.

Sąd Najwyższy stwierdził, że karze ulega działanie lub zaniechanie na szkodę

nie tylko poprzez czynności dokonane w granicach upoważnienia ustawowe-

go lub umownego lecz także przez czynności wychodzące poza granice tego

upoważnienia

21

. Podobnie powojenna doktryna źródeł uprawnień i obowiąz-

ków upatruje nie tylko w ustawie, umowie, decyzji właściwego organu ale

także w sytuacjach nie określonych przepisami, a będących realizacją zasad

racjonalnego działania

22

. Trafnie zatem A. Bachrach źródła uprawnień i obo-

wiązków osób pełniących gospodarcze funkcje zarządcze dzieli na sformalizo-

wane i niesformalizowane

23

.

Pierwsze dotyczą powtarzających się z pewną

częstotliwością układów sytuacyjnych przy założonych warunkach. Stąd nie są

w stanie objąć wszystkich sytuacji w jakich konieczne jest podejmowanie de-

cyzji gospodarczych. Dlatego też źródłem uprawnień i obowiązków osób po-

dejmujących decyzje gospodarcze muszą być niepisane normy postępowa-

nia, oparte na wiedzy i doświadczeniu, które implikują takie zachowanie się

osoby, aby przy danym nakładzie środków otrzymać maksymalny stopień re-

alizacji celu, bądź żeby przy danym stopniu realizacji celu użyć jak najmniej-

szego nakładu środków

24

.

Ważkim argumentem za poszukiwaniem podstaw odpowiedzialności

karnej za przestępstwa gospodarcze także w naruszeniu uprawnień i obo-

wiązków wynikających ze źródeł niesformalizowanych są realia obrotu gospo-

darczego i cechy gospodarki wolnorynkowej w ogóle, które wymagają pozo-

stawienia „luzów decyzyjnych” osobom pełniącym funkcje gospodarcze. Sto-

sując przepisy prawa karnego gospodarczego fakt ten należy mieć zawsze na

uwadze. W konkretnym stanie faktycznym oznaczać to będzie często brak

sformalizowanych źródeł uprawnień i obowiązków, jako podstaw odpowie-

dzialności karnej. W tej sytuacji konsekwentne trzymanie się poglądu, że pod-

stawę odpowiedzialności karnej mogą stanowić jedynie uprawnienia i obo-

wiązki wynikające ze źródeł sformalizowanych prowadziłoby w konsekwencji

21

Cyt. za L. Peiper, Komentarz do kodeksu karnego, Kraków 1936 (uwaga 10

do art. 269).

22

Por P. Kardas [w:] K. Buchała, P. Kardas, J. Majewski, W. Wróblewski, Komentarz

do ustawy o ochronie obrotu gospodarczego,

Warszawa 1995, s. 20.

23

Patrz szerzej A. Bachrach, op. cit., s. 20, 21.

24

A. Bachrach op. cit.

Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków jako wyznacznik odpowiedzialności...

56

do pozostawienia poza zakresem karalności bardzo wielu ewidentnie patolo-

gicznych zachowań nie objętych konkretnymi stypizowanymi formalnie po-

winnościami. Bogactwo życia gospodarczego jest przecież tak duże, iż taka

całościowa regulacja czy to w przepisach ustaw, regulaminów, umów, umów

menadżerskich itp. czy nawet na bieżąco podejmowanych uchwałach kom-

petentnych organów często nie jest możliwa. Trzeba przy tym uzmysłowić

sobie, że decyzje gospodarcze podejmowane są przecież często nagle w wa-

runkach stanu niepewności czy ryzyka, a osoby je podejmujące niekiedy nie

są nawet w stanie poddać tych decyzji pod obrady kompetentnych organów

albowiem właściwa decyzja gospodarcza musi być podjęta natychmiast. Jest

to zwłaszcza znamieniem współczesnych stosunków handlowych wpisanych

w ogólnoświatowe zjawisko globalizacji.

Wiele typów przestępstw gospodarczych zwłaszcza z zagrożenia abstrak-

cyjnego ma na celu zabezpieczenie obrotu gospodarczego przed zjawiskiem

przestępnego obchodzenia prawa a takiego postulatu z oczywistych wzglę-

dów nie można by spełnić odwołując się wyłącznie do formalnych źródeł po-

winności gospodarczych jako wyznacznika odpowiedzialności karnej. Wzgląd

zarówno na wykładnię celowościową, funkcjonalną jak i ratio legis typów

większości przestępstw gospodarczych przemawia zatem za prezentowanym

stanowiskiem.

Mając na uwadze powyższe argumenty oraz fakt, że rozpatrywana czyn-

ność sprawcza w prawie karnym gospodarczym ma postać konkretnej decy-

zji gospodarczej należy przyjąć, że uprawnienia i obowiązki jako jej podstawy

w kontekście ewentualnej karnej odpowiedzialności wynikać mogą nie tylko

ze źródeł sformalizowanych ale także z niesformalizowanych. Oczywiście przy

takim toku rozumowania w pełni aktualne staje się pytanie do jakiego stop-

nia z istoty pełnionej funkcji można dedukować konkretne uprawnienia i obo-

wiązki gospodarcze

25

. Ogólnie na tak postawione pytanie można odpowie-

dzieć, że wyłącznie do uzyskania uprawnień i obowiązków najbardziej podsta-

wowych, oczywistych dla praktyki obrotu gospodarczego i znajdujących

odzwierciedlenie w świadomości sprawcy. Oczywiście lepiej byłoby aby te

obowiązki lub uprawnienia objęte były wprost regulacją pozakarną ustawy

lub wynikały z innych źródeł formalnych (umowy, regulaminu, uchwał odpo-

wiednich organów itp.) Nie zawsze jednak jest to technicznie możliwe. Nikt

25

Problem ten na tle powojennego orzecznictwa Sądu Najwyższego dotyczącego

przestępstw urzędniczych dostrzega E. Szwedek – patrz szerzej E. Szwedek, Glosa do

orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 1967 r sygn. I KR 71/67,

Państwo

i Prawo 1967, z. 1 , s.226-229

Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków jako wyznacznik odpowiedzialności...

PROKURATOR 3(27)/2006

57

nie jest przecież w stanie przewidzieć wszystkich możliwych zagrożeń dla pra-

widłowości obrotu gospodarczego. W tej sytuacji pozostaje odwołanie się do

wzorców prawidłowych zachowań w działalności gospodarczej.

5. Podsumowanie

Reasumując, przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków

lub tożsame pojęcia, stanowią wyznacznik odpowiedzialności karnej za kon-

kretne zachowanie się sprawcy przestępstwa gospodarczego i to niezależnie

czy pojęcia te zostały wprost wpisane w kontur zabronionego zachowania się

(w znamiona przestępstwa) czy też nie. Wysoce użyteczne praktycznie, wyni-

kające z samych realiów obrotu gospodarczego i mające oparcie w polskiej

tradycji prawnej jest stanowisko nie ograniczające źródeł uprawnień i obo-

wiązków gospodarczych tylko do źródeł sformalizowanych. W przeciwnym

bowiem wypadku poza zakresem karalności typów przestępstw gospodar-

czych pozostałoby wiele ewidentnie patologicznych zachowań w życiu gospo-

darczym. Niemniej jednak dostrzegając niebezpieczeństwo jakie niesie dla

zasady określoności czynu zabronionego i zasady ultima ratio prawa karnego

poszukiwanie podstaw odpowiedzialności karnej także w niesformalizowa-

nych źródłach uprawnień i obowiązków gospodarczych, należy postulować

szczególną ostrożność w prowadzeniu zabiegów interpretacyjnych. Granice

tej interpretacji wyznaczać będą utrwalone w praktyce obrotu gospodarcze-

go i orzecznictwie sądowym wzorce zachowań osób uczestniczących w obrocie

gospodarczym tj. dobrego gospodarza, sumiennego kupca, dobrych obycza-

jów kupieckich (obecnie dobrych obyczajów). Tworzą one swego rodzaju klau-

zule generalne, w oparciu o które możemy oceniać czy doszło do naruszenia

określonych powinności przez osoby pełniące gospodarcze funkcje zarządcze

nawet jeżeli powinności te nie mają podstawy formalnej, a jedynie mate-

rialną.

dr Jerzy Duży

Prokurator Prokuratury Rejonowej Bydgoszcz-Północ

Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków jako wyznacznik odpowiedzialności...