Charakter obsesyjno-kompulsywny

(za Johnson, 1994)

Zarys:

Jest to pierwszy zespół cech, opisany przez Freuda i do dziś jest on najlepiej opisanym

syndromem. Jest to także najczęściej rozpoznawane zaburzenie osobowości, częściej

pojawiające się u mężczyzn niż u kobiet. Obsesyjno-kompulsywne doświadczenie najprościej

przedstawić jako zewnętrznego wymagającego nadzorcę, wydającego „rozkazy,

polecenia, przypomnienia, ostrzeżenia i upomnienia” (Shapiro, 1965). Te nakazy są

akceptowane, ale nie są rezultatem wolnego wyboru – są doświadczane przez nękane nimi

osoby jako coś głęboko obcego i zewnętrznego. Zewnętrzny nadzorca przypomina rodziców

osoby o tym typie charakteru – czyli ludzi surowych, dokładnych, sztywnych i trzymających

się zasad. Są różne wzorce etiologiczne tego zaburzenia. Czasem tacy rodzice chcieliby

posiadać dobrze wychowane („wytresowane”) dziecko i są zagrożeni lub zniesmaczeni żywą

animalną naturą dziecka. Czasem obawiają się współzawodnictwa albo sukcesu dziecka, które

mogłoby umniejszyć ich znaczenie.

Posługując się teorią rozwojowo-charakterologiczną można upatrywać źródła

charakteru obsesyjno – kompulsywnego w próbach trzymania pod kontrolą nie

akceptowanych impulsów seksualności, rywalizacji, agresywności i uczuciowej

spontaniczności. Stała presja i napięcie, by czuć, myśleć i robić tylko właściwe rzeczy

sprawia, że osoba trzyma kontrolę nad niechcianymi impulsami i ich ekspresją. Intensywna

uwaga skoncentrowana na detalach sprzyja oddzieleniu myśli od uczuć i trzymania z dala

rzeczywiście samodzielnie inicjowanych zachowań, myśli i uczuć. Trudność z

podejmowaniem decyzji i przekładanie spraw na później także pomaga chronić się przed

podjęciem odpowiedzialnego, samodzielnego działania.

Wobec innych ludzi osoba obsesyjno-kompulsywna jest sztywna, pedantyczna,

kontrolująca się i przedstawiająca się jako nie przeżywająca uczuć, koncentrująca się na

zasadach i poprawności. Dzięki tym mechanizmom hamowane są niepewne impulsy i

niechciane uczucia wobec innych osób.

To zduszenie i mechaniczna regulacja self rodzi depresję. Gdy dojdzie do sytuacji

stresowej, osoba o tej konstelacji charakteru może przejawiać obsesje i kompulsje, które

czasami dochodzą do absurdu i przy których mogą pojawić się natrętne myśli, często

sadystyczno-seksualne lub o innym wrogim charakterze. Rodzi to bardzo nieprzyjemne

uczucia, gdyż stoi w sprzeczności z ideałem charakteru osoby obsesyjno-kompulsywnej.

Perfekcjonizm osoby obsesyjno-kompulsywnej jest innego rodzaju niż perfekcjonizm

osoby narcystycznej. Jak pamiętamy z materiału o charakterze narcystycznym perfekcjonizm

tego typu jest rezultatem rozwojowego utrwalenia wielkościowości fałszywego self, mającego

chronić przed poczuciem bezwartościowości i pustki. Kiedy mamy do czynienia z

perfekcjonizmem o podłożu edypalnym, oznacza to, że człowiek nim owładnięty chce

kontrolować swe uczucia i motywacje, tak by stać się „właściwą” osobą i nie popełniać

błędów

.

Przypomina to próbę przypodobania się zewnętrznemu autorytetowi i uniknięcia jego

kary. W etiologii przedstawia się to związkiem z rodzicem, który dostarcza tylko

warunkowych pochwał (z zastrzeżeniem, że dziecko mogło coś zrobić lepiej) – rodzi to

perfekcjonizm, bazujący na złudzeniu dziecka, że gdyby było choć odrobinę lepsze, miałoby

szansę na bezwarunkowo pozytywny kontakt z rodzicem.

Trudno wskazać moment powstawania charakteru obsesyjno-kompulsywnego. Mniej

więcej od 2. roku życia dzieci przyswajają standardy zachowań, ale inne procesy psychiczne,

związane silnie z tą strukturą charakteru przebiegają jeszcze znacznie później, np. zdolność

do oceny, które zachowanie innej osoby jest zamierzone, a które przypadkowe rozwija się

dopiero od 3 roku życia. W przypadku tego charakteru interesujące są umiejętności

rozróżniania co jest przyczyną, a co skutkiem oraz zdolność do regulacji emocjonalnej – oba

te etapy rozwojowe występują relatywnie późno, od 3 do 6 roku życia.

Należy podchodzić ostrożnie do próby stwierdzenia charakteru obsesyjno-

kompulsywnego, koncentrując się na samej ekspresji obsesyjnych myśli i kompulsywnych

zachowań, gdyż tego typu ekspresja wiąże się także z wieloma innymi psychicznymi i

fizycznymi stanami chorobowymi, np. zaburzeniem obsesyjno-kompulsywnym (OCD, w

przeciwieństwie do omawianego tutaj zaburzenia osobowości), jadłowstrętem psychicznym,

zespołem psychoorganicznym, urazami głowy, epilepsją, zespołem Tourette’a i in.

Już na początku XX wieku Freud dokonał rozróżnienia między charakterem analnym i

nerwicą obsesyjno-kompulsywną. Pierwsze odpowiada zaburzeniu osobowości, drugie –

zaburzeniu obsesyjno-kompulsywnemu (nerwicy natręctw). W drugim przypadku spotykamy

częsty nadmierny lęk przed fizycznym zranieniem czy innym niebezpieczeństwem grożącym

własnemu self albo innym ludziom – może to prowadzić do kompulsywnych zachowań takich

jak przesadne mycie się lub rytualne aktywności. Czasem przejawia się to w zachowywaniu

idealnej symetrii, np. w posiadaniu dokładnie tak samo i z taką samą siłą zasznurowanych

butów lub w kładzeniu stóp przy chodzeniu, w pewnej odpowiedniej odległości od siebie.

Biurko takiej osoby jest zawsze doskonale uporządkowane, a przedmioty ułożone są w

szczególnym porządku, lub pod konkretnym kątem. Z zachowaniami tego typu łączy się

podskórny lęk, prowadzący do ciągłego sprawdzania, czy wszystko jest w porządku. Wiele

wskazuje na to, że OCD ma podstawy genetyczne i jest dobrze leczone przez farmaceutyki

(hamujących wychwyt zwrotny serotoniny). W tym przypadku zastosowaniu terapii

psychoanalitycznej i terapii wglądu nie daje rezultatów – jest to jedna z podstawowych różnic

między OCD a zaburzeniem osobowości.

Etiologia:

Z dużej ilości badań nad osobowością obsesyjno-kompulsywną można wywnioskować

spójny wzorzec etiologiczny. Prawie żadne badanie nie potwierdziło freudowskiej propozycji,

ż

e te cechy charakteru są rezultatem szczególnego rodzaju treningu czystości („charakter

analny”). Wydaje się raczej pewne, że jest to osobowość związana z nadmiernie

kontrolującymi, sztywnymi, narzucającymi ścisłe ramy i przywiązującymi wagę do

szczegółów rodzicami, którzy nie dopuszczają do spontaniczności i elastyczności w procesie

socjalizacji i w rozwoju moralnym dziecka.

Rodzice obsesyjno-kompulsywni traktują wychowanie dzieci bardzo poważnie i

próbują, w dobrych intencjach, być rodzicami perfekcyjnymi: martwią się, czy nie zrobią

czegoś złego, nie polegają na własnej intuicji i zdrowym rozsądku. Będą odwoływać się do

autorytetów, powszechnej praktyki czy własnych wydarzeń z dzieciństwa, lecz nie będą

dostosowywać swoich działań do indywidualnych potrzeb konkretnego dziecka. Rodzice dają

dzieciom pewność, że są kochane i sami są głęboko przekonani, że robią to, co dla nich

najlepsze. Dziecko, czując, że rodzic bardzo się stara, ma utrudnione okazywanie złości z

powodu niewygodnych dla niego praktyk, co jednocześnie jest związane z tym, że rodzic jest

w tym okresie szczególnym, niepodważalnym autorytetem, na dodatek werbalizującym, że

wszystko, co się dzieje, wypływa z silnej miłości i troski. W rezultacie dziecko, nie mogąc się

zbuntować i sprzeciwić, jest bardzo podatne na przyjęcie takiej samej struktury self. Pierwsze

dwa lata upłyną w normalnych warunkach, a dziecko będzie chowało się bardzo dobrze. Gdy

jednak ten okres minie, rodzice stają się niezwykle wyczuleni na wpajanie poprawnych zasad

etycznych, przekonań, dyscypliny i samokontroli. Oceniają bardzo dokładnie dziecięcy

sposób realizacji różnych zadań i starają się odpowiednio je nagrodzić albo ukarać. Brak w

takim wychowaniu swobody i radości. Dzieci stają się szybko zbyt dorosłe, nie ufające

własnej naturze i swym uczuciom, bardzo zdyscyplinowane i starające się robić wszystko

poprawnie, z ciągłym lękiem, że w czymś nie zadowolą rodzica.

Uczucia, zachowanie, poznanie

Zachowanie: W typologii Freuda osoba analna jest uporządkowana, skąpa i uparta.

Jeśli przełożymy te cechy na wyżej naszkicowany charakter obsesyjno-kompulsywny,

dostrzeżemy znaczne analogie. Sknerstwo wyraża się nie tylko dosłownie, ale także w

oszczędności uczuć, w postrzeganiu, że marnowanie czegokolwiek jest czymś grzesznym, w

trzymaniu samego siebie w ściśle wyznaczonych ramach. Upór oznacza także silną wolę,

wytrzymałość i ciągłe powracanie do podjętych działań, skrupulatne przestrzeganie

przyjętych zasad itd. Przyjmując taką postawę osoba może wykazywać silne skłonności do

kontrolowania i krytykowania innych, a czasem do okrutnego rządzenia nimi, bez żadnych

oznak poczucia winy. Występują tu skłonności, wiążące ten typ charakteru z osobowością

autorytarną, ściśle zdominowaną przez wpływ autorytetu realnego bądź symbolicznego.

Za zewnątrz osoby prezentują się jako sztywne, napięte i nieelastyczne, wyglądające, jakby

się wciąż powstrzymywały i wycofywały. Odbierane są więc jako osoby formalne, zimne,

nieprzyjazne i nie wykazujące zainteresowania.

Wymienione przez Freuda uporządkowanie jest tym, co określamy jako

kompulsywność. W klasycznym przypadku ludzie o takiej osobowości wymagają porządku,

precyzji, organizacji, jasności i poprawności w każdym detalu. Często nie mają poczucia

priorytetu: wszystko ma takie samo, istotne znaczenie.

Czasem występuje „obsesyjne wątpienie” – ustawiczne zamartwianie się, czy

wszystko już zrobiono wystarczająco dobrze. Przekłada to się na rzeczywistość np. w tak

dramatycznych formach, jak czytanie każdej kserowanej kartki, w celu wykrywania jakichś

niedokładności kopiarki.

Poznanie: Analizując zachowanie zwierząt, łatwo można zauważyć, że gdy dochodzi

do głosu konflikt dwóch przeciwstawnych popędów, zwierzę angażuje się w czynność, która

nie ma nic z tymi popędami wspólnego (najczęściej zaczyna się czyścić). Jest to analog

zachowania osób obsesyjno-kompulsywnych, które czując przeciwstawne siły: jedną

wypływającą z naturalnych potrzeb i życiowej energii, drugą, wypływającą z nakazów i

sztywnego superego, angażują się w zachowanie, które w jakiś sposób pozwala zapomnieć o

istniejącym konflikcie. Johnson opisuje artystkę, która przed występem miała manię

drobiazgowego porządkowania brwi. Taka pozbawiona większego znaczenia czynność ściśle

koncentruje uwagę i odrywa ją od konfliktu bez rozwiązania.

Inną formą przeniesienia jest koncentracja na abstrakcyjnych rozważaniach,

szukaniu jakichś rad, wskazówek i zasad, które pomogłyby rozwiązać występujący problem.

Dzięki przeintelektualizowaniu osoba może uniknąć zagrażających emocji wściekłości,

strachu, pożądania, rozczarowania itd.

Jeszcze inną metodą jest wspomniane wyżej obsesyjne wątpienie: oscylacja między

dwiema przeciwnymi myślami (np. jestem zbyt słaby – jestem zbyt silny) jest tak szybka, że

nie wywołuje żadnych, związanych z daną myślą, silnych emocji.

Takie osoby nie są nigdy do końca pewne, czy postępują właściwie. Występująca u

nich skłonność do pojawiania się groźnych myśli (np. o gwałcie, morderstwie), zupełnie nie

przystających do ich wyobrażeń o samych sobie, jest dla nich silnym sygnałem alarmowym i

może budzić przerażenie i wstrząs. Dla czystej struktury obsesyjno-kompulsywnej myśli te

nie stanowią realnego zagrożenia dla społeczeństwa, gdyż ich źródło tkwi w tłumieniu

agresywnych impulsów, a nie w rzeczywistej nienawiści do świata czy ludzi. Jeśli już taka

osoba kogoś krzywdzi, to najczęściej jest nią ona sama.

Osoba obsesyjno-kompulsywna, o ile nie jest narażona na sytuację wyjątkowo

stresującą i wywołującą silne objawy, może być świetnym , zdyscyplinowanym

pracownikiem o racjonalnym i szczegółowym myśleniu w dziedzinach tego wymagających.

Uczucia: Najbardziej zauważalną cechą w tej strukturze jest nieobecność emocji.

Racjonalność, rozsądek i poprawność stają się ideałem i ostatecznym celem działań. Jeśli już

widoczna jest jakakolwiek emocja, to jest nią najczęściej złość, wyrażająca się

niebezpośrednio poprzez upór, zaciętość, sztywność. Zdolność do miłości, której osoba

obsesyjno-kompulsywna doświadczyła jako dziecko, istnieje w niej, lecz jest ukrywana,

krępowana lub maskowana chłodem. Często jednak osoba opiera się miłości, gdyż czuje, że

to przez nią możliwe się stało w dzieciństwie pozbawienie jej autonomii. Gdy taki charakter

zostanie w trakcie terapii rozmiękczony, osoba doświadcza ogromu uczuć, które są

jednocześnie przyjemne i zagrażające. Okazuje się, że wywołują one chęć ucieczki od nich,

zwłaszcza miłość kojarzy się ze strachem przed zobowiązaniami, jakie dla osoby

obsesyjno-kompulsywnej nakłada. Strach ma swe korzenie w nauce, że miłość do rodziców

oznaczała robienie tego, co dziecku karzą. Ta decyzja skryptowa musi być wielokrotnie

konfrontowana, by miłość mogła być przeżywana bez poczucia, że wiąże się z licznymi

dodatkowymi zobowiązaniami.

Z innych uczuć warto przypomnieć ciągłe pragnienie i przymus doskonałości, łączący

się z ciągłym niepokojem i napięciem. Ten stan występuje nieomal zawsze i oddziałuje na

każdą, nawet najmniejsza decyzję. Najbardziej podstawowym uczuciem jest lęk przed

zrobieniem czegoś złego

O ile taka osoba może być dobrym partnerem w interesach, nie sprawdza się jako

towarzysz rozrywek, partner w miłości czy w seksie. Nie ma w niej bowiem radości i

swobody, potrzebnej do tego typu związków.

Podsumowanie:

Etiologia: sztywni i trzymający się ścisłych zasad rodzice, zwłaszcza w zakresie treningu

socjalizacyjnego, w tamowaniu ekspresji i impulsów seksualnych, rywalizacyjnych i agresywnych.

Nie występuje jednak, jak w przypadku etiologii masochistycznej, przekraczanie granic i ingerencja w

naturalne reakcje organizmu oraz miażdżenie woli. Jest raczej silne wzmacnianie przez kary i

warunkowe nagrody pozytywnych zachowań. Dziecko zostaje zachęcone, aby siłą woli

powstrzymywało swe animalne i spontaniczne impulsy. Tworzy się w ten sposób sztywna,

powściągnięta kondycja, której utrzymaniu służą obsesje i kompulsje.

Zespół symptomów: zdominowanie przez wymuszoną, zewnętrzną presję, by robić rzeczy

poprawne, konieczne i słuszne. Jakiekolwiek autentyczne uczucia oraz spontaniczność w

dokonywaniu wyboru jest trudna do osiągnięcia. Charakterystyczna jest sztywna postawa ciała,

skłonność do wydawania moralnych osądów, rutyna w działaniu. Zamknięta w sztywnych zasadach

osobowość źle czuje się z wolnością i reaguje na nią lękiem, szybko zapełniając przestrzeń umysłową

jakąś narzucającą się ideą, która staje się przedmiotem rozważań i zmartwień. Częsty jest

perfekcjonizm z tendencją do odkładania działań i lękiem przed zrobieniem czegoś źle. Pojawia się

przy tym tez trudność w podejmowania samodzielnych decyzji, za które trzeba ponosić

odpowiedzialność. Zachowania społeczne mogą być pedantyczne, pozbawione emocjonalności i

sztywne, z położeniem nacisku na wywiązywanie się z roli społecznej. Często występują depresje i

natrętne myśli (o wrogiej i sadystyczno-seksualnej naturze), połączone z kompulsywnymi

zachowaniami, które odbierane są jako obce i przejmujące kontrolę nad osobą.

Styl poznawczy: wyostrzona i skoncentrowana uwaga na detalach, pomijanie natomiast

ważnych czy priorytetowych rzeczy. Izolowanie czysto poznawczego rozumienia od emocjonalnego

sensu wydarzeń, idei i zachowań. Aktywność poznawcza może uporczywie przyjmować postać

sztywnych wzorców, pomimo ich oczywistej absurdalności i powtarzających się porażek. Niepewność

i niezdecydowanie mogą pojawiać się nawet przy najprostszych czynnościach

Forma obrony: uporczywe rozważanie spraw, rytuały i życie wedle ścisłych zasad chronią

przed dopuszczeniem do głosu impulsów i pragnień.

Decyzje skryptowe i patogeniczne przekonania: „musiałem zrobić coś złego, muszę robić

prawidłowe rzeczy. Nigdy już nie popełnię kolejnego błędu. Musze się kontrolować, gdyż mogę

całkiem stracić kontrolę nad sobą”.

Reprezentacja self: spostrzeganie samej siebie jako osoby świadomej, odpowiedzialnej,

ciężko pracującej, poprawnej moralnie. Uważanie siebie za zobowiązanego do przestrzegania

zewnętrznego zestawu reguł. Nieświadomie jednak przekonanie o zrobieniu czegoś niewłaściwie

Reprezentacje obiektu i relacje z obiektem: jednostka ma tendencję do spostrzegania innych

jako autorytety albo jako obiekty podporządkowane swojemu autorytetowi. To powoduje chwiejną

postawę w relacjach interpersonalnych, z uwagą skierowana na poprawności zachowań,

odpowiedniości wobec roli (np. rodzic, małżonek itd.) W relacjach z innymi częste spięcia i konflikty,

zwłaszcza, gdy role nie są jasno określone albo nie ma co nich zgody. Inni uważają osoby obsesyjno-

kompulsywne za frustrujące, ze względu na brak znaczących więzi i porozumienia, sztywność

wartości i przekonań, brak uczuć i niepotrzebne napięcia i presje.

Charakterystyka uczuciowa: powściągliwość i spowolniony tryb reagowania, ograniczony

dostęp do uczuć. Najczęstszy jest lęk lub głębiej skryta wrogość, wyrażana niebezpośrednio lub w

fantazjach. Czułe uczucia również zablokowane i jeśli w ogóle wyrażane, to jedynie w sposób

pośredni