Zaburzenia osobowości różnią się od pozostałych zespołów klinicznych tym, że mają swój początek w okresie dzieciństwa bądź dojrzewania utrzymując się w stałej postaci. Zatem bez okresów remisji bądź pogorszenia w życiu dorosłym.¹

Zaburzenia osobowości i zaburzenia na tle lękowym są najbardziej rozpowszechnione we współczesnej populacji. Wielokrotnie w psychologii podejmuje się opisy przejawów, czyli symptomów jak i wyjaśniania ich genezy i patomechanizmów rozwoju.²

Osobowość obsesyjno – kompulsywna charakteryzuje się tym, że wzorzec funkcjonowania jest oparty na zaabsorbowaniu porządkowaniem, perfekcjonizmem, kontrolą umysłową i interpersonalną kosztem elastyczności, skuteczności oraz otwartości. Najważniejsze kryteria rozpoznania tego typu osobowości są następujące: osoba z tym zaburzeniem osobowości jest zaabsorbowana porządkowaniem, planowaniem oraz ustalaniem szczegółów. Ponadto charakteryzuje się perfekcjonizmem, który negatywnie wpływa na efektywność jej działania. Dodatkowo osoba taka nadmiernie pochłonięta jest pracą, przy czym wyrzeka się kontaktów z innymi i rozrywek. Osoba posiadająca osobowość obsesyjno – kompulsywną jest również nadmiernie sumienna, skrupulatna i zupełnie sztywna w kwestiach moralności i zasad. Ponadto osobę taka charakteryzuje fakt, iż nie jest w stanie pozbyć się starych, zużytych przedmiotów, nawet wtedy, gdy nie maja one wartości sentymentalnej. Dodatkowo niechętnie zleca zadania innym, wykazuje się skąpstwem, natomiast pieniądze traktuje jak zabezpieczenie przed ewentualną katastrofą. Ponadto przejawia sztywność i upór.³

Krzysztof Klimasiński pisze o osobowości anankastycznej, czyli obsesyjno – kompulsywnej. Według autora przejawia się ona przymusowym wykonywaniem różnych czynności, skrupulatnością, perfekcjonizmem, zajmowaniem się drobiazgami. K. Klimasiński mówi także o nerwicy obesyjno – kompulsywnej, gdzie objawy są takie same tylko dużo bardziej nasilone.⁴ Nerwica obsesyjno – kompulsyjna objawia się przymusem wykonywania różnych (często dziwnych i nieakceptowanych przez społeczeństwo) czynności, o charakterze rytualnym lub natrętnymi myślami, od których chory nie potrafi się uwolnić (mimo, iż uważa je za niedorzeczne). Wykonywanie stale rytualnych czynności i uleganie stałym obsesjom zmniejsza lęk, który towarzyszy osobom cierpiącym na tę nerwicę. Zatem mówi się, że główna przyczyna nerwicy obsesyjno – kompulsywnej jest lęk. Autor zwraca uwagę na to, że kompulsja jest przymusowa czynnością, natomiast obsesja jest przymusową myślą.⁵

Zaburzenia obsesyjno– kompulsywne charakteryzują się stosunkowo jednolitym i ograniczonym charakterem objawów oraz niekorzystnym rokowaniem. Najczęściej osoba z tego typu zaburzeniami odczuwa objawy w postaci natrętnych myśli, impulsów, wyobrażeń oraz wykonywania czynności jako niechciane, niepożądane, przymusowe i narzucone, które na ogół zawierają irracjonalne treści. Ponadto wywołują one niepokój oraz napięcie. Natomiast próby przeciwstawienia się im powodują jeszcze większy lęk. Wewnętrzna walka , która odbywa się między dążeniem do kontroli natręctw a poddaniem się i stopniowo ogranicza chorego. Powyższy opis odnosi się do natręctw występujących w nerwicy – określanej także jako choroba natręctw i nie dotyczy fenomenów anankastycznych występujących również u ludzi zdrowych lub w czasie trwania chorób neurologicznych i psychicznych.⁶

Wspomniane wcześniej natręctwa mogą mieć charakter pojedynczych obsesji, czyli dotyczą myśli, słów, wyobrażeń, czy wątpliwości lub ich ciągów i kompulsji – czyli działań prostych lub złożonych czynności. Należy zaznaczyć iż obsesje mogą występować samodzielnie lub razem z kompulsjami. Postaci natręctw są po części związane z czynnikami kulturowymi i może ulegać zmianie w czasie przebiegu zaburzeń. Z pośród najczęściej występujących można wymienić myśli związane ze stanem zdrowia, prawdopodobieństwem zakażenia się, zabrudzenia, z zagadnieniami seksualnymi, moralnymi, religijnymi, agresji wobec siebie lub innych, problemami pracy, czystości, porządku, bywa że są to natręctwa abstrakcyjne, np. matematyczne, konieczność sprawdzania, upewniania się. Funkcje intelektualne osób chorujących na nerwice natręctw charakteryzują się przewagą myślenia abstrakcyjnego, symbolicznego i magicznego oraz nadmiernym uogólnianiem. Przewaga tego typu myślenia pozostaje tłem, na którym łatwiej występuje zjawisko rozważania, a także anankastyczne przymusu kontrolowania, porządkowania oraz zabezpieczania się przed poczuciem winy, czy niepowodzeniem. Opisane wyżej cechy zazwyczaj przypisuje się pacjentom o osobowości anankastycznej, które cechuje dokładność, pedantyczność, sumienność, zasadniczość, upór, agresja, dążenie do dominacji, brak okazywania emocji, zawyżone aspiracje, sztywne wartości moralne i normy społeczne.⁷

Autor Robert Meyer również w swojej książce „Psychopatologia” zajął się zaburzeniem osobowości. Według autora aby stwierdzić zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (zespół natręctw) patrząc na DSM IV trzeba rozpoznać obsesje, czyli nawracające i uporczywe myśli, obrazy lub impulsy, odbierane przez chorego jako niepokojące, trwające co najmniej godzinę dziennie. Ludzie starają się je ignorować lub tłumić albo też neutralizować za pomocą innych myśli lub działań.⁸

Obsesyjne myśli mogą dotyczyć wielu rzeczy, lecz najczęściej dotyczą one lęku przed zakażeniem jak dowodzą badania, również lęk przed skrzywdzeniem siebie i innych oraz patologicznych wątpliwości. ⁹

Elementem tego zaburzenia są również kompulsje, czyli powtarzające się przymusowe czynności będące w zasadzie produktem obsesji. Zaburzenie obsesyjno-kompulsywne ma często przebieg chroniczny i znacznie pogarsza ogólne funkcjonowanie danej osoby. Często przy tym zaburzeniu występuje depresja.¹⁰ Kompulsje dotyczą czynności jawnych (na przykład mycie rąk, ciągłe sprawdzanie czy rozkazywanie), albo ukrytych (liczenie, modlenie się czy powtarzanie pewnych słów w myślach). Celem jest zmniejszenie napięcia lub zapobieganie przerażającym wydarzeniom bądź sytuacją.¹¹ U pewnej niewielkiej grupy osób przymusowe czynności dotyczą stałych punktów dnia i mogą polegać na przykład na niezwykle wolnym jedzeniu albo ubieraniu się (powolność obsesyjna). W innym przypadku przymus karze zachowywać idealną symetrię albo wszystko wyrównywać.¹²

Najczęściej występujące grupy objawów dotyczą : 1) nadmiernie częstego mycia się, 2) poczucie życia w grzechu 3) kontrolowania, ciągłego sprawdzania, 4) ciągłego liczenia, organizowania czynności, 5) przymusowego zbierania rzeczy.¹³

Myśli i czynności natrętne mają nieraz wyraźny charakter symboliczny – natrętne mycie rąk ma np. charakter „oczyszczenia”, myśli o zabrudzeniu na ogół odnoszą się w rzeczywistości do brudu moralnego, a nie np. kurzu, pedantyczność i porządkowanie przedmiotów oznacza dążenie do uporządkowania swojego życia.¹⁴

DSM-IV wskazuje na osobowość obsesyjno- kompulsywną wymieniając następujące kryteria:

-jednostkę pochłaniają szczegóły, reguły, listy i porządek;

-wykazuje perfekcjonizm upośledzający (np. z powodu niesprostania własnym nadmiernie podwyższonym standardom nie jest w stanie ukończyć projektu);

-nadmiernie poświęca się pracy i wydajności, wyrzekając się rozrywek i przyjaźni (nie jest to spowodowane oczywiście potrzebami materialnymi);

-jest aż nadto sumienna, skrupulatna i nie elastyczna w kwestiach moralności, etyki i wartości (przyczyna nie tkwi w tożsamości kulturowej lub religijnej);

-nie jest w stanie pozbyć się zużytych i bezwartościowych przedmiotów, nawet jeśli nie mają wartości sentymentalnej;

-niechętnie zleca zadania innym lub współpracuje z innymi, jeśli nie podporządkowują się oni całkowicie jej sposobowi wykonywania pracy;

-przejawia skąpstwo w wydatkach na siebie i na innych, pieniądze postrzega jako zabezpieczenie na ewentualne nadejście katastrofy w przyszłości;

-wykazuje sztywność i upór.¹⁵

Zaburzenie to wyróżnia się trwałym wzorcem dążenia do doskonałości. Nadmiernie podwyższone standardy powodują, że cierpiący na nie ludzie potrzebują perfekcji od otoczenia. Rzadko są zadowoleni z własnych osiągnięć mimo doskonałych wyników. A ponieważ spodziewają się, że nie zdołają dorównać nieosiągalnym standardom, zwlekają z ważnymi sprawami, źle dysponując własnym czasem, pozostawiając te, na których im  najbardziej zależy, na sam koniec. Pracę i skuteczność cenią sobie wyżej niż przyjemność i kontakty międzyludzkie, więc dużą wagę przywiązują do szczegółów, lis, reguł i rozkładów. Z trudem podejmują decyzję w większości sfer życia, a szczególnie unikają decydowania w działaniach dających przyjemność. Cierpiący na to zaburzenie mają trudności z wyrażaniem emocji i przez innych są postrzegani jako formaliści, sztywniacy, moraliści i osoby nadmiernie sumienne¹⁶.

Obraz kliniczny opisanych zaburzeń jest następujący. Osoby z tego typu zaburzeniami sprawiają wrażenie skutych, wykonywane ruchy są pozbawione płynności, charakteryzują się brakiem rozluźnienia postawy ciała i wyrazu twarzy. Ponadto widoczne jest wzmożone napięcie mięśniowe oraz charakterystyczna uboga mimika twarzy oraz jednostajna intonacja. Pacjenci zazwyczaj niechętnie mówią o objawach swojej choroby najczęściej je ukrywają. Najczęściej przeciwstawiają się próbom ograniczenia wykonywania przez nich czynności natrętnych, czy złożonych rytuałów. W niektórych przypadkach osoby z takimi zaburzeniami charakteryzują się całkowitym brakiem uwzględnienia potrzeb i interesów innych, izolowaniem się, spędzaniu wielu godzin na wykonywaniu czynności przymusowych. Niekiedy doprowadzają się do stanu wyczerpania włączając uszkodzenia fizyczne. ¹⁷

W psychologii wyróżnia się dziewięć przekonań i ocen kształtujących i podtrzymujących zaburzenia obsesyjno – kompulsywne, A mianowicie:

1. Przecenianie zagrożenia i negatywnych jego konsekwencji (myśli i przekonania, które się pojawiają mogą być uznawane za prawdziwe).

2. Przypisywanie sobie nadmiernej odpowiedzialności (myśli i przekonania, które się pojawiają sygnalizują albo zapobieganie niebezpiecznym sytuacjom, albo wywoływanie niebezpiecznych sytuacji).

3. Przecenianie znaczenia myślenia (obsesyjne myśli uważane są za bardzo cenne ze względu na częstość pojawiania się ich).

4. Przecenianie znaczenia kontroli nad myśleniem (dążenie do usunięcia myśli ze świadomości, a niepowodzenia w usuwaniu tych myśli traktowane jest jako zwiastun negatywnych wydarzeń).

5. Zlewanie się myślenia z działaniem (jest to przekonanie, że jeśli o czymś się pomyśli to na pewno to się wydarzy, czyli, że myślenie jest równoznaczne z działaniem).

6. Błędna interpretacja pojawiających się myśli (obsesyjne myśli są traktowane jako znaczące informacje o sobie i o innych ludziach).

7. Perfekcjonizm (przekonanie, że jedynym sposobem na poradzenie sobie z obsesyjnymi myślami jest osiągnięcie doskonałości).

8. Nietolerancja niepewności (przekonanie, że nie można mieć żadnych wątpliwości w sprawach powiązanych z myślami obsesyjnymi).

9. Brak syntoniczności z ego (przekonanie, że obsesyjne myśli są obce, niezgodne z obrazem samego siebie).¹⁸

Badania wskazują na częstość występowania tego zaburzenia osobowości i tak wynosi ona 1 procent ogółu ludności, wskazują również na większą liczebność osób mających to zaburzenie wśród mężczyzn.¹⁹

W leczeniu zaburzenia obsesyjno-kompulsywnego potwierdziła się skuteczność podejść poznawczych. Terapeuta skupia się na dysfunkcji poznawczej pacjenta, na ograniczonym repertuarze zachowań, negatywnych stanach afektywnych i problemach związanych ze stosunkami międzyludzkimi i tożsamością.²⁰

Zaburzenie obsesyjno-kompulsywne jak inne stany lękowe często występuje razem z innymi zaburzeniami nastroju oraz chorobami lękowymi i tak jedną z nich jest depresja. Kolejną jest fobia społeczna, zespół paniki oraz fobie specyficzne. ²¹

Susan Cave uwzględnia w swojej książce „Terapie zaburzeń psychicznych” technikę Moniza ( lobotomia przedczołowa) która polega na wwierceniu się w czaszkę z boku i przecięciu połączeń wewnątrz tępym narzędziem. Między 1935 a 1949 rokiem przeprowadzono sto takich operacji. Celem operacji jest złagodzenie zaburzenia psychicznego. Kolejną techniką która miałaby złagodzić te zaburzenie jest lobotomia trans orbitalną, która polega na wprowadzeniu do mózgu ostrego narzędzia przez oczodół. Kiedy została wprowadzona farmakoterapia techniki te straciły na popularności. Stosuje się je tylko w ostateczności. Podstawowym zastosowaniem tych operacji jest leczenie właśnie zaburzenia obsesyjno-kompulsywnego.²²

Zaburzenie obsesyjno - kompulsyjne leczy się również za pomocą cingulatomii, która polega na przecięciu się połączenia między korą przedczołową a układem limbicznym.²³

Przeprowadzone badania na początku lat osiemdziesiątych XX wieku świadczą o tym, że jedyną grupą leków wykazujących skuteczność w leczeniu tego zaburzenia są preparaty oddziałujące na serotoninę w takim wypadku dochodzi do zmniejszenia intensywności objawów tego zaburzenia. Trzeba pamiętać, że kiedy dojdzie do odstawienia leków mamy doczynienia z bardzo wysoki wskaźnik nawrotów (ok. 90 procent).²⁴

Patrząc na najwłaściwsze sposoby leczenia zaburzenia obsesyjno – kompulsywnego podaje się terapię behawioralną, która to łączy kontrolowany kontakt z czynnikiem lękotwórczym z blokowaniem przymusowej reakcji. ²⁵

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne to dość częste schorzenie, które powoduje znaczne upośledzenie funkcjonowania chorych (zarówno fizyczne, jak i społeczne). Lekarze pierwszego kontaktu mogą z powodzeniem rozpocząć farmakoterapię u takich pacjentów. W przypadku braku poprawy lub przy współistnieniu innych zaburzeń psychicznych potrzebna jest jednak konsultacja psychiatryczna.²⁶

Ludzie mogą także doświadczać czegoś, co przypomina zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, lecz faktycznie nie jest to dla nich przyczyną żadnego cierpienia. Obsesje oraz kompulsje mogą stać się doświadczeniem nas wszystkich, na przykład wówczas, gdy ulubiona piosenka sama nieustannie „odtwarza się" w naszej pamięci, gdy nagle przez naszą świadomość przemknie myśl, aby zrobić coś dziwacznego lub gdy po przejechaniu paru kilometrów od domu, w którym spędzaliśmy wakacje, dwukrotnie wracamy, aby raz jeszcze sprawdzić, czy okna i drzwi zostały zamknięte. Ludzie borykający się z problemami obsesyjno-kompulsywnymi doświadczają niewiele z radości życia. Starają się dostosować do wszystkiego, gdyż nie pozwalają sobie na wiele wolności, która zresztą wcale ich nie cieszy. Zbyt przeraża ich na pewnym etapie świadomości, więc czują się o wiele lepiej, pozostając w zależności od tych, którzy będą im mówić, jak iść przez życie. Faktycznie wolą bezpieczeństwo od satysfakcji. Jednak często oburzają się na „autorytety", gdy te mówią im, co mają robić. Kombinacja ta owocuje kompromisem umiejętności cieszenia się z rzeczy, nawet jeśli mają i pieniądze, i chęci, aby samemu się nimi zająć. Często hobby, które w dobrej intencji podsuwają im przyjaciele, ludzie ci zmieniają w nowe formy kompulsywnej pracy. Krótko mówiąc, odpowiada im - utrzymując konflikty na dystans - mocno zidentyfikować się z ich stylem życia i żaden argument nie jest w stanie przekonać ich do zmiany nastawienia.

Bibliografia:

1. Aleksandrowicz W., Zaburzenia nerwicowe, Zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych (według ICD 10), Wyd. Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1998,

2. Bilikiewicz A. (red.) „Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny”, Wydawnictwo lekarskie PZWL, 2011,

3. Carson R.C., Butcher J.N., Mineka S., Psychologia zaburzeń vol.1, Wyd. GWP, Gdańsk 2005,

4. Cave S., Terapia zaburzeń psychicznych [w:] Psychologia kliniczna, Wyd. GWP, Gdańsk 2005,

5. Gołuszko M., Psychiatria w praktyce klinicznej tom 1, Wyd. Via Medica, 2008,

6. Klimasiński K., Elementy Psychopatologii i psychologii klinicznej, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000,

7. Meyer R., Psychopatologia, Wyd. GWP, Gdańsk 2003,

8. Seligman M.E.P., Walker E.F., Rosenhan D.L., Psychopatologia, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2001,

9. Sęk H. (red), Psychologia Kliniczna 2 tom, PWN, Warszawa 2005,

---

1. H. Sęk (red), Psychologia Kliniczna 2 tom, PWN, Warszawa 2005, s. 49, ISBN 83 01144 890 t.2↩

2. Ibidem, s.83↩

3. Ibidem, s. 52,↩

4. K. Klimasiński, Elementy Psychopatologii i psychologii klinicznej, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 116, ISBN 82 233 1414 4↩

5. K.Klimasiński, Elementy…, op.cit., s. 37↩

6. A. Bilikiewicz (red.) „Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny”, Wydawnictwo lekarskie PZWL, 2011, s. 359, ISBN 97 8832 0043 594↩

7. A. Bilikiewicz (red), Psychiatria…, op.cit., s. 260↩

8. R.Meyer, Psychopatologia, Wyd. GWP, Gdańsk 2003, s. 72, ISBN 838912016X↩

9. R.C.Carson, J.N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń vol.1, Wyd. GWP, Gdańsk 2005, s. 301, ISBN 8389120178↩

10. R.Meyer, Psychopatologia, op.cit., s. 72,↩

11. R.C.Carson…, Psychologia…, op.cit., s. 298,↩

12. Ibidem, s. 301,↩

13. R.Meyer, Psychopatologia, op.cit., s. 73,↩

14. J.W. Aleksandrowicz, Zaburzenia nerwicowe, Zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych (według ICD 10), Wyd. Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1998, str.69, ISBN 8323311662↩

15. M.E.P. Seligman, E.F. Walker, D.L. Rosenhan, Psychopatologia, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2001, str. 440, ISBN 8372984417↩

16. Ibidem, s. 439,↩

17. A. Bilikiewicz (red.) „Psychiatria…, op.cit., s. 360,↩

18. H. Sęk (red), Psychologia…, op.cit., s. 66, L. Cierpiałkowska (red.), Psychologia zaburzeń…, op.cit., s. 263-287↩

19. Ibidem, s. 439-440,↩

20. Ibidem, s. 440,↩

21. Ibidem, s. 303,↩

22. S. Cave, Terapia zaburzeń psychicznych [w:] Psychologia kliniczna, Wyd. GWP, Gdańsk 2005, str. 40, ISBN 8389574926↩

23. Ibidem, s. 41,↩

24. R.C.Carson…, Psychologia…, op.cit., s. 311,↩

25. Ibidem↩

26. M.Gołuszko, Psychiatria w praktyce klinicznej tom 1, Wyd. Via Medica, 2008, str.40, ISSN 18995071↩