Stosunki demograficzne i struktura społeczna nowożytnej Europy

Narodzenie kapitalizmu handlowego przyczyną przegrupowań społecznych.
Anglia:

-

arystokracja – lordowie: znaczenie i bogactwo dzięki godnością piastowanym na dworze królewskim

-

szlachta średnia – gentra – ci co dostosowali się, przeszli na system dzierżawy krótkoterminowej,
grodzili pola, melioracje nowe metody upraw – nie gardzili handlem i przemysłem

-

Zbliżeni do nich zamożni dzierżawcy – yeomans – gł dawne wolne chłopstwo

W Europie obserwujemy także awans chłopstwa, dzięki koniunkturze rolnictwa XVI w. Np. w Niderlandach
upraw i hodowla bydła wymagała osuszenia terenów, depresji, co wymagało dużego nakładu pieniędzy, ziemia
zaś w 80 proc należała do wolnych chłopów, w krajach niem rosło znaczenie chłopów prowadzących produkcje
towarową.

Ludność ok. 1750 w mln:
Francja 23, Kraje niemieckie 18, Rosja 15, Włochy 14, Polska z Litwą 11, Austria 10, Hiszpania 8,5, W
Brytania 7,5, Niderlandy 4,5, Szwecja, Portugalia, Irlandia po 3.

Mieszczaństwo:
Najbogatsze warstwy zbliżały się do arystokracji, a w miastach włoskich mieszały się.
Najbogatsi kupcy i bankierzy współpracowali z dworem, a w zamian za nie zwracane pożyczki otrzymywali
przywileje i tytuły szlacheckie.
W Anglii w XVII w złagodzenie barier społecznych, wytwarza się wzór gentelmena łączący cechy arystokraty
z mentalnością mieszczanina.
We Francji nimb szlachecki trwały. Arystokracja odcinała się od mieszczan, mimo fortuny i łask króla. W
obrębie stanu mieszczańskiego tworzy się przepaść między górna warstwą a rzeszami skromnych mieszczan.
W stanach pośrednich dojrzewa myśl wyzwolenia się od podatków, uważano że król trwoni je, także duch.
Luźni ludzie - żebracy, włóczędzy, robotnicy dorywczy tworzyli nową warstwę i niebezpieczną. Ich liczba
wzrasta wraz z rozwojem kapitalizmu. Organizowano dla nich prace przymusowe, w okresie niepokoju
stanowili siłę, dlatego próbowano ograniczać ich swobodę.

Centralizacja
Rozwój ekonomiczny wymagał przezwyciężenia partykularyzmu i uczynienia z ziem i miast czynnika
integrującego. Służyć miała temu reforma administracyjna zacierająca granice historyczne związane z rodami
arystokratycznymi.
Likwidowano autonomię i odrębność miast i ziem. Ustanawiano administrację bezpośrednio zależną od króla.
Cechą charakterystyczną nowych urzędów było to, że nie były one z sobą powiązane, ale bezpośrednio
podległe królowi. Nie tworzyły więc rządu.
Dalej władzy absolutnej miało towarzyszyć sądownictwo królewskie ograniczające stanowe. Kodyfikacja i
ujednolicenie praw.

Ekonomiczną podporą absolutyzmu było mieszczaństwo.

-

sprzedawano tytuły

-

urzędy, dzierżawiono podatki i monopole

Historycy dwór porównują do giełdy gdzie można było spekulować urzędami i przywilejami.
Interesów monarchii strzegła stała zaciężna armia bezpośrednio podległa królowi.
Urzędy i armia – utrzymanie ich wiązało się ze zwiększonymi i egzekwowanymi podatkami i szukać nowych
źródeł dochodu. Cechą merkantylizm.
Merkantylizm – protekcjonalizm gospodarczy mający na celu powiększenie tych dochodów.

Szlachta nie chciała rezygnować ze swych uprawnień dochodzi do buntów społecznych niezadowolonych z
ucisku społecznego w czasach Ludwika XIII i krd Richelieu. Powstaje ruch społ-polit fronda.

1

Hasła powodują bunt paryskich mieszczan 1648/9. Domagali się zwiększenia roli mieszczaństwa w życiu polit
Fr. Po oblężeniu Paryża przez Kondeusza (mł linia Burbonów) i rozłamie w stanowisku parlamentu Fronda
stara upadła. Fronda młoda 1649-53 to ruch możnowładztwa przeciwko władzy absolutnej. Walki wewnętrzne
przyczyną rozbicia przez Ludwika XIV i wzmocnienia absolutyzmu. Ludwik XIV król Słońce 1643-1715:
„Państwo to ja”.
Narzędziem jego władzy sprawny aparat urzędniczy, całkowicie zależny od króla, tak dobierany aby nie mogli
się usamodzielnić.
Absolutyzm w Prusach, Austrii, Rosji, Szwecji. W Anglii dyn Stuartów zbyt późno – opozycja parlamentu
zgniotła ich.

Europa Wschodnia
Przegrupowania w EW miały inny charakter:

-

średnia szlachta rozwinęła gospodarkę folwarczną i umocniła swą pozycje względem magnaterii

-

brak tu silnego mieszczaństwa i samodzielnego chłopstwa

-

interesy średniej szlachty splecione bardziej z interesami arystokracji i monarchii

W Prusach – największa część dochodu społecznego w rękach średnich i pomniejszych właścicieli ziemskich –
junkrzy. Junkrzy – podporą scentralizowanej monarchii i militaryzmu.
Absolutyzm pruski realizowany metodami wojskowymi nazywany „oświeceniowym” ze względu na reformy:
oświata, administracja państwowa, tolerancja religijna, złagodzenie poddaństwa, opieka prawna nad chłopami.
W Austrii – poł XVIIIw Maria Teresa i syn Józef II – reformy w duchu oświeceniowym: chłopom
umożliwiono odwołania do urzędów i sądów państwowych, zakaz karania chłostą, ograniczenie pańszczyzny,
czynsz, wykup.
Węgry – opozycja przeciw Habsburgom, chłopi i szlachta walczyli przeciwko administracji. Szlachta
wywalczyła zwolnienie z podatków. Przyznano prawo do sejmu.
Turcja – tworzą się warstwy dygnitarzy wojskowo-cywilnych, z czasem funkcja dożywotnia. Występowanie
przeciw sułtanowi. Zanika dawna tolerancja rel.
Rosja – wzrost i znaczenie szlachty w XVI w kosztem dawnej arystokracji – bojarów. Obdarowani
pomiestjami (nadział ziemi za służbę wojskową lub państwową) stanowili podporę cara. Władztwo opierało się
na terrorze wojskowym. Nieograniczone prawo życia i śmierci. Piotr I centralizuje państwo, jednak również
stosuje przemoc wobec opornych. Europeizacja Rosji: grażdanka, kalendarz juliański, przywileje dla kupców,
noszenie peruk, golenie bród.
Do XVIII w wykształciło się klasowe panowanie szlachty:

-

monopol ziemski

-

wolna od podatków

-

od kar cielesnych

-

udział we władzy terytorialnej (bojarzy zanik)

-

ustanowiono tzw. tabelę rang 1722 – ustanawiała hierarchie służbową cywilną i wojskową - 14 stopni.

Hipertrofia – zwiększenie się czegoś do nadmiernie wielkich rozmiarów, np. przerost ambicji, nadmiar uczuć.

Polska – stan szlachecki zamknięty, szlachcicem jest ten kto się nim urodził. Pierwsze przywileje w XIV w i
ich rozwój. Szlachta:

-

wolna od podatków i ceł

-

monopol ziemi i handlu zbożem

-

wyłączny udział we władzy politycznej, w sprawach bezpośrednio jej dotyczących

-

własna jurysdykcja

-

prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi

-

wolna elekcja, 1569 unia lubelska – te same przywileje szlachta litewska

-

XVII w liberum veto

Złota wolność przekształcała się coraz bardziej w anarchię. Zaczęły się rokosze – zbrojne bunty w celu
zmuszenia króla do ustępstw.
Znamienne, że przywileje polit obejmowały szlachtę nie posiadającą ziemi. We Fr 2% w Polsce 10%.
Szlachecka gołota stała się narzędziem w rękach możnych.

Największym sukcesem szlachty był sejm egzekucyjny 1562/3

– uszczuplono własność magnacką

2

– obciążenia kosztami wojska z dóbr królewskich – kwarta ¼ dochodów (3/4 na potrzeby króla –

rozdzielono w ten sposób dobra królewskie od państwowych).

Szlachta formalnie miała pełnię władzy i w obrębie tego stanu panowała równość – demokracja szlachecka.
Praktycznie powstawały latyfundia magnaterii wyrosłej dzięki sprawowaniu godności: kanclerzy, marszałków,
podskarbich, starostów, bądź pochodziła z litewsko-ruskich rodów mając prawo używania tytułów książęcych,
kniaziów. Po przyłączeniu Wołynia i Ukrainy zaczęto nadawać wielkie dobra również szlachcie polskiej.
Przykłady fortuny kresowej:
Wasyl hr. Ostrogski 400 osad rodowych, 1300 wsi, 100 miast w królewszczyznach i 40 tyś poddanych
chłopów, utrzymywał własne wojska, a jego dochody przekraczały dochody skarbu państwa.
Janusz Radziwiłł mógł zawierać niezależne od króla układy z obcymi monarchami.
Potoccy pomagali Prusom w walce z Austrią
Wiśniowieccy i Zasławscy trzymali po 1/3 tyś kozaków.
Branicki Klemens – utrzymywał francuskiego rezydenta i miał swojego przedstawiciela w Wersalu.
Demokracja szlachecka zrodziła oligarchię magnacką – drobna szlachta możliwość kariery na dworze
magnackim, folwarki w zamiana za siłę zbrojną i głosowanie.

Reformacja

Ruchy miejskiej i wiejskiej biedoty o podłożu religijnym nie wytworzyły ideologii jak ruchy z XVI i XVII w,
które były dziełem drobnej szlachty i średniego mieszczaństwa oraz bogatych chłopów.
Rycerstwo niemieckie burzyło się z rozbicia politycznego i ekonomicznego. Hasło: „porządek, pokój, prawo” i
zaatakowało Kościół oraz dwór przeciw przepychowi i zepsuciu. Moment zapalny to
1517 – 95 tez Lutra przeciw odpustom.
1525 – powstanie chłopskie Tomasza Munzera w Szwajcarii.
Od tej pory rozłam religijny. Ruch szerzy się w całej Europie. Przybiera gwałtowne formy: terror stosowany
przez kalwinów w Genewie lub masakra hugenotów w noc św Bartłomieja w Paryżu 1572.
Walki protestantów z kat miały podłoże wojen do poł XVII w jak rewolucja w Niderlandach i Anglii lub wojna
trzydziestoletnia.
Protestantyzm podzielony:
Luter – przeciw odpustom, korupcji, rozwiązłości władzy koś., - konserwatyzm gospodarczy.
Kalwin – surowe zasady prowadzenia interesów, bez lichwy i spekulacji
Kalwinizm angielski – purytanizm – głosił również dyscyplinę w tym zakresie bez wolności gospodarczej
XVII w – protestantyzm przeobraża się (liberalizm?) ustały ataki na lichwę – poglądy sprzyjające rodzącej się
burżuazji, zalecano umiejętne gospodarowanie dobrami ziemskimi, przeciwstawiali się ascezie i pogardzie dóbr
ziemskich. Nowe cnoty: oszczędność, solidność, przedsiębiorczość – ceniono wyżej niż bohaterstwo na polu
bitwy, honor i posłuszeństwo.
Dawny Kościół zalecał bierność i pokorę, nowa religia wymagała inicjatywy. Życie wypełnić pracą, potępienie
próżniactwa, jałmużna lekkomyślnością – nie skłania ubogich do wysiłku.
Dzięki reformacji burżuazja wykształciła własną ideologię i zasady postępowania przeciwstawiające etyce
rycerskiej.
W Polsce reformacja miała charakter głównie szlachecki. Charakterystyczne, że prot polscy: mniej ascetyczni i
bardziej tolerancyjni. Hasła antykościelne, gdzie widziała możliwości przejęcia ziem kościelnych.
W Rosji w poł XVII w rozłam w cerkwi (zmiany ptrch Nikona 1656) – nowa liturgia - na starowierców,
staroobrzędowcy – raskolnicy.

Rewolucja w Anglii i Niderlandach
W koń XV w Niderlandy w rękach Habsburgów, a od poł. XVI w do hiszpańskiej linii dyn – ortodoksyjnie
katolickiej. Zarządzane przez namiestników – tworzy się opozycja z hasłami reformacji ciesząca się poparciem
mieszczan. Konflikt w 1572 przeradza się w wojnę gdzie na pocz. XVII w uznano niezależność Republiki
Zjednoczonych Prowincji. Władzę sprawowała arystokracja z przedstawicielami mieszczaństwa. Ważny
czynnik współpracy – ekonomiczny.

W Anglii sytuacja bardziej złożona. Anglia przeżywała dynamiczny rozwój i ruchliwość ludności. Konflikt
Henryka IV z pp i sekularyzacja majątków. Ludność zamożna i dobra oświata. Próba centralizacji Stuartów

3

Jakuba I i Karola I nie udany – szlachta i mieszczaństwo na tyle silne, że nie musiały szukać oparcia w
monarchii.
Zarzucano królowi, że prowadzi rozrzutny tryb życia i politykę niezgodną z interesami państwa. Oskarżenia o
sympatie prokatolickie. Drażnił zbytek arystokracji. Kupcy burzyli się przeciw uprzywilejowanym koterią
dworskim, mieszczanie na obłudę kleru. Chłopi cierpieli ucisk podatkowy.
Duży wpływ zasady purytańskie, które fanatyzowały masy.
Rodzi się podział:

-

kawalerów – zwolenników parlamentu – gł mieszczanie

-

okrągłe łby – stronnicy króla – stara arystokracja

Rewolucja angielska 1640-1660
Dążenia do absolutyzmu, próba rządów bez zwoływania parlamentów Karola I, wywołało to opór. Opozycja
purytańska. Na czele burżuazyjnej rewolucji anielskiej stanął Oliver Cromwell. Doprowadził do oskarżenia i
ścięcia Karola I. Proklamował republikę. Przejął władzę z tytułem lorda protektora. Następcą wyznaczył syna
Ryszarda. Zmuszony ustąpił ze stanowiska. Nowy parlament 1660 ogłosił Karola II (s K I) królem – restauracja
Stuartów. Przywrócenie monarchii nie zniweczyło zdobyczy rewolucji:

-

likwidacja sądów specjalnych

-

niezawisłość sądów kościelnych

-

zniesienie monopoli, ograniczeń w dziedzinie handlu i przemysłu

Druga bezkrwawa rewolucja 1688/9 – wywołana dążeniami Jakuba II do absolutyzmu i przywrócenia
katolicyzmu. Przyczyną postawienie przed sądem kilku bpów protestanckich. Opozycja wezwała zięcia Jakuba
II namiestnika Niderlandów Wilhelma III Orleańskiego, do którego przyłączyły się wojska królewskie. Jakub II
uciekł do Fr, a parlament ogłosił jego córkę i jej męża Wilhelma III Orleańskiego parą panującą i wprowadził
ograniczenia władzy królewskiej.
Ugruntowanie systemu parlamentarnego. Zniesiono jurysdykcję królewską, ostatki własności lennej, sprzedaż
urzędów. Zreformowano podatki. Powstał Bank Anglii i Centralny Urząd Statystyczny – instytucje
symbolizujące ustrój burżuazyjny. Mimo to burżuazja nie zasiadła w parlamencie a w dalszym ciągu
ziemiaństwo. Interesy obu grup nie były sprzeczne dlatego burżuazja nie miała jeszcze aspiracji politycznych.

Geneza Rewolucji Francuskiej
Francja była w fazie rozwoju gospodarczego, ale przeżywała ostro wszelkie załamania koniunktury.
Cała gospodarka zależała od plonów zboża. W latach nieurodzaju chleb drożał, rzemieślnicy pozostawali bez
zamówień, kryzys. Zmniejszały się wpływy do skarbu, reakcją było zwiększanie ucisku podatkowego ludności.
Absolutystyczne państwo miało ciągłe kłopoty finansowe, stosowano ucisk podatkowy. Zaczął się ferment.
Rzesza wyuczonych urzędników mogła w każdej chwili zrzucić krępującą władze króla. 1788 miała rewolta
szlachecka. Szlachta obawiała się, że król sięgnie po podatki do ich kiesy, tak że Ludwik XVI zwołał Stany
Generalne (od 1614) nie wiedząc, że tym zgotował sobie koniec.
Rewolucję wywołała szlachta, ale zakończyła burżuazja.
- racjonalizm – nowoczesna nauka i filozofia, która przyniosła przełom w dziejach myśli ludzkiej. Autorytety
przestały wystarczać. Teraz ważnym było doświadczenie i obserwacja. Wielki postęp w dziedzinach wiedzy.
Rozwój mechaniki, optyki i chemii. Jan Jakub Rousseau „O przyczynach nierówności, O umowie społecznej,
Emil, czyli o wychowaniu” – tezy, że ludzie są równi, a wojny, zbrodnie, nędza i ucisk wynikiem powstania
własności. Francja staje się kolebką oświecenia. Powstawały akademie i towarzystwa naukowe. Pierwsza
encyklopedia 1751.

4