ebooki.nomos.pl

kup pełną wersję ebooka na naszej stronie internetowej

Antropologia kłamstwa

Adrianna Surmiak

Antropologia kłamstwa

O sposobach interpretacji kłamstwa na przykładzie społeczności

katolickiego Ośrodka Interwencji Kryzysowej

NOMOS

© 2015 Copyright by Adrianna Surmiak

&

Zakład Wydawniczy »NOMOS«

Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedruko-

wywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicz-

nie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana

w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

Recenzje: prof. dr hab. Maria Wieruszewska-Adamczyk

prof. dr hab. Magdalena Zowczak

Redakcja wydawnicza: Anna Grochowska-Piróg

Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz

Projekt okładki: Joanna Tokarczyk

ISBN 978-83-7688-321-2

KRAKÓW 2015

Zakład Wydawniczy »NOMOS«

31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: [phone]

e-mail: [e-mail]; www.nomos.pl

Moim Bliskim

Spis treści

Wprowadzenie  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Zarysowanie problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  9

W stronę antropologii kłamstwa  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  13

Konstrukcja książki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  18

Rozdział I

Kłamstwo jako przedmiot badań i rozważań w naukach

humanistycznych. Wybrane zagadnienia  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

1.1. Analiza definicji kłamstwa w perspektywie prowadzenia badań

etnograficznych  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  24

Ogólna definicja oszustwa oraz jej konsekwencje – 24; Definicje kłam-

stwa oparte na kryteriach intencji lub/i świadomości wprowadzania

w błąd – 28; Samooszukiwanie a kłamstwo – 33; Zastosowanie omówio-

nych definicji kłamstwa w badaniach etnograficznych – 39; Podsumowa-

nie – 43

1.2. Inspiracje do prowadzenia badań nad kłamstwem w ujęciu antropologii

społeczno-kulturowej  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  44

Metody prowadzenia badań nad kłamstwem – 44; Psychospołeczne źród-

ła kłamania – 48; Motywy kłamania i rodzaje kłamstwa – 51; Moralna oce-

na kłamstwa – 54; Podsumowanie – 62

Uwagi końcowe  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  62

Rozdział II

Kłamstwo w perspektywie antropologii społeczno-kulturowej . . . . . . . . . . 65

2.1. Kłamstwo w badaniach etnograficznych  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  66

2.2. Interpretacja, znaczenie, kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  78

Uwagi końcowe  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  91

Rozdział III

Proces badawczy  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

3.1. Kierunek badań  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  94

3.2. Metody badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  97

Niejawna obserwacja uczestnicząca – 98; Wywiady – 100; Techniki po-

mocnicze – 113; Podsumowanie – 118

3.3. Sposoby analizy materiału badawczego  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  119

Analiza wywiadów – 120; Analiza dokumentów – 123; Analiza map men-

talnych – 124; Podsumowanie – 125

Uwagi końcowe  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  126

Spis treści

8

Rozdział IV

Kontekst lokalny oraz inne konteksty kłamstwa  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

4.1. Społeczność katolickiego Ośrodka Interwencji Kryzysowej –

charakterystyka badanych  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  128

Kadra Ośrodka – 129; Osoby współpracujące z Ośrodkiem – 134; Wolon-

tariuszki/mieszkanki Ośrodka – 135; Podopieczni Ośrodka – 138

4.2. Katolicki Ośrodek Interwencji Kryzysowej – charakterystyka . . . . . . . . . . .  143

Porządek. „Zasady funkcjonowania domu” – 144; Przestrzeń, która zna-

czy – 150; Praktyki zdrowienia – 154

Uwagi końcowe  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  162

Rozdział V

Sposoby rozumienia kłamstwa  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

5.1. Definicje kłamstwa  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  166

5.2. Szerokie rozumienie kłamstwa  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  168

5.3. Przemilczenie a kłamstwo  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  177

5.4. Wypowiedź celowo wprowadzająca inną osobę w błąd  . . . . . . . . . . . . . . . . .  182

5.5. Samookłamywanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  189

5.6. Wątpliwości w nazywaniu pewnych zachowań kłamstwem  . . . . . . . . . . . . .  199

Uwagi końcowe  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  204

Rozdział VI

Problem kłamstwa w Ośrodku  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

6.1. Kłamcy i okłamywani w społeczności Ośrodka  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  208

6.2. Obszary kłamania, konsekwencje wprowadzania w błąd oraz „teatr

kłamstwa”  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  221

6.3. Powody kłamania i funkcje kłamstwa  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  230

6.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  247

Uwagi końcowe  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  252
Zakończenie  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Bibliografia  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
Spis rozmówców  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Indeks biograficzny  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
Indeks osób  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Summary: An Anthropology of the Lie: On Ways of Interpreting

Falsehoods in the Case of a Roman Catholic Crisis Intervention 

Centre Community . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

Wprowadzenie

Zarysowanie problemu

Książka stanowi antropologiczną analizę praktyk kłamania w katolickim

Ośrodku Interwencji Kryzysowej. Z uwagi na to, że wątek kłamstwa raczej

rzadko jest podejmowany w literaturze antropologicznej

1

, czuję się w obo-

wiązku wyjaśnić przyczyny mojego zainteresowania tym tematem oraz po-

wody, dla których przeprowadziłam badania nad kłamstwem we wspomnia-

nej instytucji. W tym celu musimy cofnąć się do listopada 2002 roku, kiedy

to rozpoczęłam wolontariat w organizacji pomagającej osobom prostytuują-

cym się i zagrożonym prostytucją

2

. Moja działalność polegała na pełnieniu

dyżurów ulicznych (streetworking), w ramach których, wraz z siostrami za-

konnymi, nawiązywałam kontakt z prostytutkami ulicznymi. W czasie tych

spotkań przekazywałyśmy naszym rozmówczyniom informacje o miejscach,

gdzie mogą uzyskać darmową pomoc medyczną lub prawno-administra-

cyjną. Starałyśmy się również wesprzeć je psychicznie (siostry zakonne też

modlitewnie), a jeśli wyrażały taką chęć, umożliwić im porzucenie prosty-

tucji (Surmiak 2010a: 242-262, 2010b: 125-139, 2010c: 165-183). Realizacja

ostatniego z wymienionych postulatów wymagała stworzenia zaplecza so-

cjalnego, gdzie byłe prostytutki mogłyby zamieszkać do czasu zdobycia ja-

kichś kwalifikacji zawodowych. W związku z tym, z inicjatywy sióstr zakon-

nych, w 2005 roku wspomniana organizacja otworzyła całodobowy Ośrodek

Interwencji Kryzysowej dla dziewcząt i kobiet zagrożonych prostytucją lub

1

Warto w tym miejscu przywołać popularną w rozważaniach mitologicznych figurę

trickstera, który niejednokrotnie posługuje się kłamstwem i manipulacją dla własnych celów.

W książce nie analizuję szerzej wierzeń na jego temat, gdyż dotyczą zupełnie innego konteks-

tu. Zob. np. Radin 2010: 22.

2

Celowo nie ujawniam nazwy ani innych danych tej organizacji, gdyż chcę w ten sposób

chronić anonimowość badanych.

Wprowadzenie

10

pragnących porzucić jej uprawianie (Surmiak 2010d: 179-186). Kierowanie

Ośrodkiem zostało powierzone siostrze zakonnej (siostrze Anieli), formal-

nie niezależnej w podejmowaniu decyzji, ponieważ Ośrodek (w przeciwień-

stwie do państwowych ośrodków interwencji kryzysowej) od początku nie

podlegał władzy samorządowej

3

. Siostry zakonne samodzielnie ustaliły więc,

że mogą w nim mieszkać kobiety (z różnych miast i państw), jeśli mieszczą

się w elastycznie traktowanym przedziale wieku 18–30 lat, a ponadto po-

zostają bez środków do życia lub miejsca do zamieszkania. Siostry przyję-

ły również, że w Ośrodku nie ma warunków dla osób chorych psychicznie

i uzależnionych od alkoholu bądź narkotyków (chyba, że po procesie de-

toksykacji). Kobiety z takimi problemami odsyłane są do innych placówek

w ramach funkcjonowania punktu konsultacyjno-informacyjnego.

Przez pierwsze miesiące działalności Ośrodka niezbędne było wsparcie

osób świeckich z uwagi na konieczność przeprowadzenia prac remontowych

budynku oraz ogrom zajęć organizacyjno-administracyjnych. Dzięki temu

w sierpniu 2005 roku otrzymałam propozycję zamieszkania w nim, co dawało

mi możliwość pomagania siostrom zakonnym i prowadzenia badań. Począt-

kowo, dla celów naukowych, zamierzałam obserwować proces wychodzenia

dziewcząt i kobiet z prostytucji. O swoich planach opowiedziałam siostrze

kierującej Ośrodkiem, która wcześniej pomogła mi zrealizować badania do

pracy magisterskiej. Nie otrzymałam w tej sprawie żadnego komentarza – sio-

stra przytaknęła i zmieniła temat rozmowy. Ta swoista odpowiedź jest zrozu-

miała dopiero po uwzględnieniu sposobu, w jaki przekazałam wspomnianą

informację. Nie przedstawiłam bowiem żadnych konkretów, zastrzegając, że

traktuję swoje badania jako projekt otwarty. Zaznaczyłam również, iż do czasu

sprecyzowania celu badawczego, a także lepszego poznania podopiecznych,

nie ujawnię roli badaczki. Miałam obawy, że świadomość bycia osobą badaną

mogłaby negatywnie wpłynąć na podopieczne, a nawet zaburzyć ich proces

wychodzenia z prostytucji. Na podstawie wcześniejszych kontaktów z prosty-

tutkami ulicznymi przeczuwałam, że rezygnacja ze świadczenia usług seksu-

alnych wiąże się z dużym kosztem emocjonalnym. Taka kobieta traci bowiem

swoiste poczucie bezpieczeństwa związane z „opieką” sutenera

4

oraz stałością

3

Ośrodki interwencji kryzysowej tworzone przy organizacjach pozarządowych nie

podlegają władzy samorządowej, ponieważ nie są finansowane z pieniędzy samorządowych

(zob. art. 19 ust. 12 Ustawy o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r., Dz. U. 2004, nr 64,

poz. 593). Pieniądze na działalność Ośrodka, w którym prowadziłam badania, pochodziły

ze środków własnych organizacji oraz darowizn od rozmaitych instytucji i osób prywatnych,

a w późniejszym czasie z projektów (głównie unijnych).

4

O tym, jak bardzo taka „opieka” może być odczytywana w kategoriach emocjonalnych,

świadczy stosowane przez niektóre prostytutki słownictwo, np. zamiast słowa „sutener” uży-

wają takich określeń, jak „mąż” lub „chłopak”.

Zarysowanie problemu

11

i akceptacją otoczenia

5

. Sądziłam, że siostra kierująca placówką, z którą dzie-

liłam doświadczenie streetworkingu, miała podobną opinię na ten temat, dla-

tego odebrałam jej milczenie jako aprobatę, niewypowiedzianą, bo ostrożną,

zawieszoną w oczekiwaniu na działanie. Pozostałe dwie siostry zakonne nie

wiedziały o moim projekcie badań, nie mam również pewności, czy została

o nim poinformowana ówczesna świecka wychowawczyni Ośrodka (Fran-

ciszka). Wymienione osoby były natomiast świadome, że chcę kontynuować

edukację na poziomie studiów doktoranckich, a także znały obszar moich po-

przednich zainteresowań badawczych.

W Ośrodku miałam pełnić rolę wolontariuszki, osoby pomagającej pod-

opiecznym w rozwiązywaniu ich bieżących problemów (zob. rozdz.  IV).

Jednakże siostry zakonne, zajęte wieloma sprawami organizacyjnymi, za-

pomniały je o tym poinformować. W konsekwencji dziewczyny uznały, ze

względu na zbliżony wiek, płeć, a także wykonywanie tych samych obowiąz-

ków, że jestem podopieczną. Przypisywana mi rola stworzyła możliwość

niemal „naturalnego” wniknięcia w społeczność i dokonywania obserwacji

z innej niż planowałam perspektywy – z perspektywy „swojego”. Sposobność

ta okazała się ograniczona w czasie, gdyż w trakcie mojego pobytu w Ośrod-

ku większość podopiecznych dowiedziała się, że posiadam status wolonta-

riuszki

6

. Rolę „podopiecznej” pełniłam jednak wystarczająco długo, by na-

wiązać bliższe relacje z mieszkankami Ośrodka, a jednocześnie mieć dobry

kontakt z siostrami zakonnymi. To „podwójne związanie” wywołało dalsze

konsekwencje. Po pierwsze, obie strony często przydzielały mi rolę media-

tora we wzajemnych kontaktach. Chętnie ją zaakceptowałam, ponieważ

odkąd pamiętam pośredniczyłam w sporach znajomych oraz rodziny

7

. Po

drugie, siostry zakonne poprosiły, żebym przekazywała im te treści rozmów

z dziewczynami, które dotyczą bezpieczeństwa, zdrowia lub życia mieszkań-

ców Ośrodka. Były to dla nich informacje ważne, a zarazem trudno dostępne

5

Innym powodem silnie negatywnych emocji może być strach, że sutener, przed którym

uciekła, odnajdzie ją i skrzywdzi – fizycznie, psychicznie lub/i seksualnie. Powód ten tylko

pozornie jest sprzeczny z poprzednim. Występowanie sutenera w roli „kochającego”, „dba-

jącego” partnera, a jednocześnie krzywdziciela prostytutki, przed którym musi się ukrywać,

może w patologiczny sposób dopełniać ich relację, dawać jakieś (nieważne, jak je ocenia-

my) poczucie bezpieczeństwa. Trwa ono, dopóki równowaga pomiędzy rolami nie zostaje

zachwiana. Zob. Surmiak 2010a, 2010b.

6

Po czternastu miesiącach od mojego zamieszkania w placówce ostatnie wątpliwości

w tej sprawie rozwiała siostra Aniela. Na zebraniu wszystkich mieszkańców domu jedna

z podopiecznych zarzuciła mi, że mam w Ośrodku za mało obowiązków. Siostra Aniela po-

wiedziała wtedy, że nie może oczekiwać ode mnie tego, czego oczekuje od podopiecznych,

ponieważ jestem w Ośrodku wolontariuszką.

7

Na rolę osobistej biografii antropologa w tworzeniu wiedzy antropologicznej przeko-

nująco wskazuje Marcin Kafar oraz (niezależnie) Noemi Modnicka. Zob. Kafar 2004: 79-101;

Modnicka 2010: 115-138; por. Pink 2009.

Wprowadzenie

12

ze względu na status osób kierujących placówką. Przystałam na tę prośbę,

wierząc, że działam dla dobra podopiecznych. Wyrażając zgodę, stałam się

nieformalną informatorką kadry Ośrodka.

Za sprawą pełnionych w Ośrodku ról mogłam obserwować różnego ro-

dzaju zachowania podopiecznych. Wśród nich były również zachowania,

które nazywałam kłamstwem. Moja ciekawość poznawcza przez długi czas

pozostawała zbyt rozproszona, by bliżej się nimi zainteresować. Dopiero pod

koniec pobytu w placówce zwróciłam uwagę na zadane przez siostrę Anielę

pytanie (po kolejnym kłamstwie podopiecznej): „dlaczego dziewczyny kła-

mią?”. Byłam przekonana, że siostra zakonna ma wystarczające podstawy,

żeby wyrazić zdziwienie i zbulwersowanie kłamstwami podopiecznych, po-

nieważ przebywają one w Ośrodku na ogół dobrowolnie. Ponadto zgłaszają

się do placówki ze względu na chęć (przynajmniej w deklaracjach) zmiany

dotychczasowej sytuacji życiowej. Nagminne okłamywanie swoich dobro-

czyńców wydaje się więc, z tej perspektywy, mało zasadne. Uznałam sytuację

rozdźwięku między oczekiwaniami sióstr zakonnych co do prawdomów-

ności podopiecznych a ich zachowaniem za interesującą i wartą zbadania.

Kierowała mną przede wszystkim ciekawość związana z poszukiwaniem an-

tropologicznego ujęcia zagadnienia kłamstwa, szczególnie że niewiele jest

antropologicznych publikacji na ten temat. Poza tym, by użyć określenia

Ewy Nowickiej (1992: 108-123), ważne były względy ideologiczne. „Ideo-

logiczna motywacja wzięcia na warsztat jakiegoś określonego problemu an-

tropologicznego – pisze Nowicka – polega na tym, że problem ten badacz

z jakichś moralnych, lub w każdym razie związanych z jego systemem warto-

ści względów uważa za palący, gnębiący sumienie ludzkości, domagający się

szybkiego rozwiązania” (ibidem). Kłamstwa, których (jak sądziłam) byłam

świadkiem (choć nie tylko), wywoływały we mnie niepokój, bo uważałam

takie zachowanie za naganne.

Mój negatywny stosunek do kłamstwa przyczynił się do sformułowania

celów dalszego postępowania badawczego, a także zaangażowania prak-

tycznego. W przypadku pierwszego z wymienionych chodziło o zrozumie-

nie fenomenu kłamstwa w opisywanej społeczności, a przede wszystkim

o podjęcie próby zbadania, przeanalizowania i zinterpretowania kłamstwa

w ujęciu antropologii społeczno-kulturowej. Z założenia nie chciałam więc

tworzyć monografii Ośrodka, lecz skoncentrować się na wybranym aspekcie

funkcjonowania tej instytucji. Praktycznym celem było wyciągnięcie wnio-

sków z badań, które pomogą siostrom zakonnym oraz personelowi ośrod-

ków o podobnym profilu w radzeniu sobie z problemem kłamania w ich

placówkach. Taki cel wynikał nie tylko ze znajomości sytuacji w miejscu,

w którym prowadziłam niejawną obserwację uczestniczącą, ale też z roz-

mów z pracownikami innych tego typu placówek. Motywacją był dla mnie

również brak opracowań dotyczących problemu kłamstwa w omawianym

W stronę antropologii kłamstwa

13

kontekście

8

. Opuściłam Ośrodek pod koniec kwietnia 2007 roku. Od tego

czasu zaczęłam zagłębiać się w literaturę naukową na temat kłamstwa, żeby

przygotować się do kolejnego etapu badań.

W stronę antropologii kłamstwa

Wspomniałam już, że niewiele jest antropologicznej literatury na temat kłam-

stwa. Do wyjątków należy książka Jak skutecznie kłamać?, która ma formę wy-

wiadu z Waldemarem Kuligowskim. Wymieniona publikacja wprawdzie nie

posiada charakteru naukowego (Kuligowski, Białek 2010), lecz zatrzymam

się przy niej na chwilę, ponieważ to jedyna książka w języku polskim, która

w całości dotyczy zagadnienia kłamstwa, a zarazem, poprzez osobę autora,

wiąże się z antropologią. Piszę o niej także z powodu dużego rozczarowa-

nia, jakie we mnie wywołała, na co miał wpływ szacunek do wspomnianego

antropologa, którego podejście do kwestii problemu kłamstwa w znacznym

stopniu zawiodło moje oczekiwania. Zwróciłam uwagę przede wszystkim na

podaną przez Kuligowskiego definicję kłamstwa, zgodnie z którą „[...] kłam-

stwo to taka sytuacja czy wypowiedź, w której jedna osoba ma zamiar zmy-

lić, oszukać drugą, czyniąc to świadomie (czasem oszukujemy nieświadomie

lub po prostu czegoś nie wiemy), bez uprzedzenia i bez wyrażonej wprost

prośby drugiego człowieka: wprowadź mnie w błąd (czyli inaczej niż wtedy,

gdy małe dzieci proszą, by opowiedzieć im bajkę)” (ibidem: 12). Przyjmując

zacytowaną definicję natrafimy na te same trudności, co w definicjach kłam-

stwa omawianych w niniejszej pracy (zob. rozdz. I). Stwierdzenie kłamstwa

wymaga tu posiadania psychologicznych umiejętności rozpoznania, że dana

osoba skłamała. Kuligowski nie podejmuje jednak refleksji nad sposobami

uzyskania pewności, czy ktoś świadomie wprowadził w błąd lub czy miał

taki zamiar. W konsekwencji, nie proponuje żadnego ujęcia kłamstwa, które

dawałoby podstawy dla antropologicznych badań nad tym zagadnieniem.

Odniosłam też wrażenie, że Kuligowski część zagadnień potraktował zbyt

pobieżnie. Przykładem może być uznanie przez niego za „najbardziej wyra-

finowany rodzaj kłamstwa” udawanie przez prostytutkę orgazmu, „bo ona

z jednej strony oszukuje samą siebie, inscenizując orgazm, wykonując pewien

repertuar ruchów, dźwięków kojarzonych z tym przeżyciem. Ale oszukuje też

8

Sądzę, że jednym z powodów, dla którego wątek kłamstwa nie cieszy się popularnością

w literaturze dotyczącej interwencji kryzysowej jest, że omawiane zagadnienie nie stanowi

priorytetowej kwestii dla pomocy udzielanej w ośrodkach. Ponadto w Polsce ośrodki inter-

wencji kryzysowej istnieją od niedawna, tj. od 1991 r., co może wpływać na obszar podejmo-

wanych zagadnień. Ośrodki te są też zróżnicowane ze względu na profil problemów, w jakich

oferowana jest pomoc (np. konflikty rodzinne, samobójstwa, wykorzystanie seksualne) oraz

zakres świadczonych usług (nie wszystkie mają hostele).

Wprowadzenie

14

swojego klienta i to z pewnością dość skutecznie” (ibidem: 14-15). Wątpię,

czy prostytutki udające orgazm zgodziłyby się ze stwierdzeniem, że oszukują

w ten sposób same siebie, gdyż takie działanie więcej ma wspólnego z grą

aktorską niż mechanizmami obronnymi (zob. rozdz. I). Poza tym nie poj-

muję, co miałoby świadczyć o największym wyrafinowaniu takiego zacho-

wania, skoro wiele kobiet nie-prostytutek, jak pisze Harriet G. Lerner (1997),

także udaje orgazm, a okoliczności temu towarzyszące są znacznie bardziej

złożone niż w układzie handlowym klienta z prostytutką. Ponadto jeśli przy-

jąć, że słowo „wyrafinowany” oznacza „przemyślny, przebiegły, szczwany;

wytworny, wyszukany, wykwintny” (Kopaliński 1971: 633), to takie określe-

nie omawianego zachowania wydaje mi się nieadekwatne. Prostytutka nie

jest tu bardziej przebiegła od różnego rodzaju sprzedawców wręczających

klientom bony promocyjne celem zwiększenia prawdopodobieństwa ponow-

nego zakupu ich towaru. Udawanie orgazmu przez prostytutkę nie stanowi

też, jak sądzę, zachowania bardziej wyszukanego od wyżej wymienionego.

Uwagi te prowadzą do wniosku, że książka zawiera wypowiedzi antropolo-

ga bez antropologicznego ujęcia przedmiotu wypowiedzi, które w dodatku

bywają dość nierozważne. Nie będę więc kontynuowała krytyki omawianej

publikacji, zacytuję jednak stwierdzenie Kuligowskiego, które ma cokolwiek

wspólnego z antropologią: „kłamstwo jest niezbywalną częścią kultury. Kła-

miemy we wszystkich relacjach międzyludzkich” (Kuligowski, Białek 2010:

38). Przywołane słowa odczytuję jako potwierdzenie mojego przekonania, iż

kłamstwo jest zagadnieniem antropologicznym, ponieważ stanowi element

ludzkiej komunikacji. Tomasz Kozłowski zdaje się twierdzić nawet, że kultu-

ra i kłamstwo mają te same korzenie, związane z ludzką samoświadomością

(Kozłowski 2007). Jeśli jednak kłamstwo jest zachowaniem kulturowym, a co

więcej − powszechnym

9

, powstaje więc pytanie, dlaczego antropolodzy tak

rzadko się nim interesują? Staram się na to odpowiedzieć w niniejszej pracy.

W antropologii społeczno-kulturowej temat kłamstwa pojawia się raczej

jako wątek poboczny, najczęściej w kontekście metodologii badań, refleksji do-

tyczącej kontaktów badacza z badanymi, a czasami także zasad moralnych opi-

sywanej społeczności. Rozważania te zwykle dotyczą zagadnień etycznych lub

efektywności badań, nie odnoszą się jednak do sposobu prowadzenia badań nad

kłamstwem, nawet jeśli stanowi ono główny wątek tych prac. Przykładem niech

będzie ciekawa książka Susan D. Blum Lies that Bind. Chinese Truth, Other Truths

(2007). Autorka omawia w niej stosunek do prawdy i kłamstwa (głównie) w Chi-

nach zarówno w przeszłości (okres przednowoczesny do śmierci Mao w 1976 r.),

jak i bardziej współcześnie (lata dziewięćdziesiąte XX w.). Niestety w tej książce

brakuje dokładnych informacji na temat metodologii badań, a podstawa teore-

9

Na przykład Robert Feldman uważa, że średnio co dziesięć minut wypowiadamy trzy

kłamstwa (zob. Florek-Moskal 2009).

W stronę antropologii kłamstwa

15

tyczna pracy znajduje się w aneksie

10

. Inaczej jest w artykułach z antropologii

medycznej. Wiele implikacji teoretycznych zawiera na przykład artykuł Els van

Dongen oraz Sylvie Fainzang, zatytułowany Lying, Misery and Illness: To-

wards a Medical Anthropology of the Lie (2002: 85-95). Zdaniem autorek, bada-

nie kłamstwa w perspektywie antropologii medycznej wymaga skoncentrowa-

nia się na szukaniu znaczeń i społecznego użycia tego słowa, ponieważ kłamanie

wiąże się z władzą oraz kulturowo-społecznymi i ekonomicznymi standardami.

Kłamstwo, w takim ujęciu, może przekazywać pewną informację na temat spo-

łeczeństwa, grupy oraz sytuacji, w której się pojawia. W konsekwencji, badanie

kłamstwa pozwala lepiej zrozumieć relacje międzyludzkie, gdyż często odsłania

ukrytą naturę społecznych struktur wpływających na ich kształt. Na pytanie: jak

badać kłamstwo? van Dongen i Fainzang odpowiadają, że trzeba przede wszyst-

kim odejść od przyjmowanego a priori etycznego spojrzenia na to zagadnienie.

Antropolodzy powinni skoncentrować się na poszukiwaniu mechanizmów kła-

mania i szeroko rozumianych powodów (indywidualnych, społecznych, kultu-

rowych) takiego zachowania w danym kontekście (lub kontekstach). Jeśli chodzi

o definicję kłamstwa, badaczki uważają, że należy przyjrzeć się temu, co aktorzy

społeczni określają mianem kłamstwa w pewnych sytuacjach, ponieważ jest to

wskazówka dla przypisywanego kłamstwu znaczenia.

Powyższą propozycję uważam za trafną także poza obszarem antropologii

medycznej i w ogólnym zarysie zbieżną z przyjętymi przeze mnie rozwiązaniami

dotyczącymi sposobu badania kłamstwa. Chciałabym jednak wskazać na ważne

różnice pomiędzy koncepcją van Dongen i Fainzang a moją własną. Na przykład

uważam, że prowadząc badania należy uwzględnić to, jak sam badacz (lub/i au-

tor tekstu) rozumie pojęcie kłamstwa, czego van Dongen i Fainzang w ogóle nie

biorą pod uwagę. Moim zdaniem, taka samorefleksja stwarza badaczowi możli-

wość wejścia w dialog z rozmówcami, co wydaje się szczególnie istotne w sytu-

acjach, gdy jego/jej definicja kłamstwa różni się od interpretacji badanych. Po-

wyższe przekonanie na etapie prezentacji wyników badań wiąże się z wyraźnym

oznaczaniem, które z opisywanych poglądów należą do badanych, a które do ba-

dacza (lub/i autora pracy), aby czytelnik wiedział „kto mówi” w tekście. Inaczej

natomiast postępuje van Dongen w artykule Theatres of the Lie: ‘Crazy’ Deception

and Lying as Drama (2002: 135-151). Autorka zaciera tu różnice pomiędzy róż-

nymi perspektywami, co powoduje, że tekst jest miejscami nieprzejrzysty.

Nie zgadzam się z van Dongen i Fainzang w kwestii porzucenia przez an-

tropologów wstępnych założeń etycznych na temat kłamstwa

11

. Taki postulat

10

Praca S.D. Blum nie spełnia standardów akademickich (została skierowana do szero-

kiego grona odbiorców).

11

Trudno przy tym jednoznacznie stwierdzić, czy antropolożki postulują porzucenie

„sądów wartościujących”, czy również „odniesienia do wartości”, by przywołać rozróżnienie

Maxa Webera. Zob. Szacki 2002: 463-464; por. Krasnodębski 1999: 39-48.

Wprowadzenie

16

uznaję za mało realny, trudno bowiem „wyłączyć” wpływ własnej kultury na

sposób postrzegania kłamstwa. Co więcej, nie w każdym wypadku uważam to

za pożądane, ponieważ – jak już wspomniałam – właśnie negatywny stosunek

do kłamstwa spowodował, że zainteresowałam się omawianym zagadnieniem.

Moim zdaniem, zamiast rezygnować z apriorycznego przyjmowania etycznego

spojrzenia na kłamstwo, jak chcą van Dongen i Fainzang, należy objąć własne

przekonania refleksją na każdym etapie procesu badawczego (zob. rozdz. III).

Do wspomnianego artykułu van Dongen i Fainzang (2002: 85-95), podob-

nie jak innych artykułów traktujących o kłamstwie z perspektywy antropologii

medycznej, dotarłam dopiero na etapie interpretacji materiału badawczego.

Z tego względu nie miały one wpływu na prezentowane w pracy podejście do

zagadnienia kłamstwa, choć część ich treści włączyłam w prowadzone rozwa-

żania. Taki wpływ miała natomiast lektura filozoficznych, psychologicznych

i językoznawczych książek na temat kłamstwa

12

(zob. rozdz. I) oraz analiza

wypowiedzi o kłamstwie niektórych antropologów (zob. rozdz. II). Związane

z nimi przemyślenia skłoniły mnie do zwrócenia uwagi na antropologię inter-

pretatywną Clifforda Geertza, dzięki której sprecyzowałam kierunek dalszych

badań – poszukiwanie znaczeń kłamstwa, a więc tego, co kłamstwo oznacza,

a także co wyraża – jakie emocje, wartości i poglądy osób badanych. Ponad-

to koncepcja Geertza oraz wiedza dotycząca zagadnienia kłamstwa pomogły

mi w sformułowaniu pytań badawczych – ogólnych i takich, które stawiałam

w odniesieniu do moich badań w Ośrodku:

— Pytania ogólne: Czym jest kłamstwo dla osób badanych? Według jakich

kryteriów dane zachowanie jest oznaczane jako kłamstwo, z czym to się

wiąże oraz co wywołuje w badanych? Jakich form kłamstwa doświadczy-

ły badane osoby?

— Pytania związane z pobytem badanych w Ośrodku: Kto (zdaniem badanych)

kogo okłamuje w społeczności Ośrodka? Czego te kłamstwa dotyczą? Jakie

są kulturowo-społeczne, osobiste i związane z życiem w Ośrodku powody

kłamstwa? Czy istnieją różnice w sposobie rozumienia kłamstwa i podej-

ścia do kłamstwa pomiędzy siostrami zakonnymi a podopiecznymi? Jakie

są w Ośrodku funkcje (role) zachowań, które badani określają kłamstwem?

13

12

W książce określam niekiedy dyscyplinę naukową, jaką reprezentuje osoba, do której

koncepcji bądź wypowiedzi nawiązuję. Chcę w ten sposób zaznaczyć jej perspektywę spoj-

rzenia na kłamstwo lub na inne poruszane przez nią zagadnienie (najczęściej jest to przypis

związany z akademicką afiliacją autora/autorki omawianej koncepcji/wypowiedzi).

13

Jestem świadoma, że ostatnie z wymienionych pytań wykracza poza podejście inter-

pretatywne w rozumieniu Geertza, który stronił od jakichkolwiek odniesień do funkcjonali-

zmu (zob. Geertz 2005: 32, 100). Sądzę jednak, że znalezienie odpowiedzi na to pytanie jest

ważne dla zrozumienia problemu kłamstwa w Ośrodku. Wbrew opinii Geertza jestem zdania,

że poznanie funkcji (ról) zachowań określanych przez badanych kłamstwem będzie dopełniać

wiedzę o ich znaczeniach.

W stronę antropologii kłamstwa

17

W badaniach skoncentrowałam się na interpretacjach kłamstwa, czyli na

rozmaitych sensach, jakie mieszkańcy Ośrodka nadają zachowaniom, które

nazywają w ten sposób. Zebrałam opinie, wspomnienia i opowieści o kłam-

stwie w odniesieniu do życia w Ośrodku, i nie tylko, od osób, z którymi

mieszkałam w trakcie prowadzenia niejawnej obserwacji uczestniczącej. Do

rozmów zaprosiłam również współpracowniczki Ośrodka: socjoterapeutkę

i psychoterapeutkę oraz obecną (na czas prowadzenia badań) mieszkan-

kę Ośrodka – wolontariuszkę. Zrealizowałam to zamierzenie w 2009 roku,

wykorzystując metodę wywiadu częściowo ustrukturyzowanego, wywiadu

swobodnego i techniki pomocnicze, m.in. mapy mentalne (zob. rozdz. III).

W trakcie tych spotkań badani opowiadali zarówno o wydarzeniach dla sie-

bie ważnych, niemal intymnych, jak i błahych, związanych z codziennością.

Starałam się ukazać to bogactwo interpretacyjne poprzez cytowanie wielu

fragmentów ich wypowiedzi

14

. W pracy interpretacje badanych przeplatają

się więc z interpretacjami antropologicznymi opartymi na wiedzy czerpanej

z literatury naukowej (przede wszystkim o kłamstwie), analizie materiału

badawczego, a także na doświadczeniu zdobytym w trakcie niejawnej obser-

wacji uczestniczącej.

Ze względu na mój pobyt w Ośrodku, ujawniam w tekście podwójną rolę:

rolę antropolożki-interpretatorki i rolę badanej. Zacieram tym samym po-

dział Clifforda Geertza na interpretacje „pierwszego stopnia”, których do-

konuje „tubylec”, oraz „interpretacje drugiego i trzeciego stopnia”, których

dokonuje badacz. Kluczem tego podziału jest przekonanie, że tylko osoba

zakorzeniona w badanej przez antropologa kulturze może bezpośrednio

interpretować doświadczane w niej zdarzenia („interpretacja pierwszego

stopnia”). W myśl tej koncepcji, interpretacje antropologiczne są interpre-

tacjami opartymi na uzyskanych od badanych informacjach – czyli są inter-

pretacjami interpretacji (Geertz 2000: 17-47). Sądzę, że poprzez zastosowa-

nie niejawnej obserwacji uczestniczącej antropologiczna interpretacja wcale

nie jest tak odległa (choć niekoniecznie treściowo podobna) od interpretacji

innych mieszkańców Ośrodka, nawet gdy pojawia się w formie komenta-

rza do wypowiedzi rozmówcy

15

. To interpretacja nie tyle innego stopnia, co

rodzaju, o czym świadczy jej naukowy cel oraz użyte konteksty − układy

odniesienia (zob. rozdz. II). Oczywiście oddzielenie interpretacji badanych

od interpretacji badacza nie oznacza, że pierwsze z wymienionych tworzą

14

Odpowiedziałam w ten sposób na zarzuty stawiane antropologii interpretatywnej

Geertza dotyczące niemożliwości sprawdzenia, czy wyciągane przez badacza wnioski mają

odniesienie do materiału badawczego (zob. rozdz. II).

15

Por. Kuper 2005: 65-104. Uważam, że coraz częstsze prowadzenie przez antropologów

badań „na miejscu” (at home), a nie w egzotycznych krajach, powoduje zacieranie podziału

na kulturę badanych i badacza, co było podstawą omówionego poglądu Geertza.

Wprowadzenie

18

spójną całość. Książka zawiera różne sposoby interpretacji kłamstwa, czyli

różne sposoby nadawania kłamstwu znaczeń, zarówno w gronie badanych,

jak i w odniesieniu do interpretacji badaczki. Warto przy tym pamiętać, że

owa różnorodność czerpie z tego samego źródła – kultury.

Chciałabym podkreślić, że nie w każdej sprawie zgadzam się z koncep-

cją Clifforda Geertza, na przykład w książce nie stosuję opisu gęstego (zob.

rozdz. II). Moje nawiązania do antropologii interpretatywnej nazywam in-

spiracją, ponieważ są selektywne, a ponadto stanowią autorski sposób od-

czytania stwierdzeń Geertza, który nigdzie nie podał klarownych wskazówek

dla swoich ewentualnych kontynuatorów. Używane przez niego sformułowa-

nia i pojęcia, także te kluczowe (np. pojęcie „znaczenia”) pozostają niejasne

i otwarte na różne ujęcia

16

. Staram się więc twórczo wykorzystać podejście

interpretatywne, podobnie jak zrobiły to Sherry B. Ortner w artykule Thick

Resistance: Death and the Cultural Construction of Agency in Himalayan

Mountaineering (1997: 135-162) oraz Lila Abu-Lughod w artykule The In-

terpretation of Culture(s) after Television (1997: 109-134). Mam też nadzieję,

że znajomość krytyki twórczości Geertza pozwoli mi uniknąć przynajmniej

niektórych zarzucanych mu niekonsekwencji i błędów (zob. rozdz. II).

Konstrukcja książki

Książka składa się z sześciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym omawiam

najważniejsze ujęcia definicyjne kłamstwa, a także wybrane z różnych dzie-

dzin humanistycznych wątki (i badania) dotyczące tego zagadnienia. Sta-

ram się tu ustalić definicję kłamstwa, jaka odpowiadałaby specyfice i za-

mierzeniom badań antropologicznych oraz zastanawiam się, czym mogłaby

wyróżniać się antropologiczna perspektywa spojrzenia na to zagadnienie.

W rozdziale drugim rozważam wypowiedzi na temat kłamstwa trzech

antropologów: Bronisława Malinowskiego, Claude’a Lévi-Straussa oraz

Marcela Griaule’a. Analizuję także niektóre elementy koncepcji Clifforda

Geertza oraz konteksty interpretacji kłamstwa zastosowane przez antro-

pologów medycznych. W rozdziale trzecim zastanawiam się nad procesem

powstania wiedzy etnograficznej, starając się oddać dynamikę jego prze-

biegu. Rozpoczynam od zreferowania problemu badawczego, a następnie

omawiam zastosowane metody i techniki badań. Rozdział kończę opi-

sem sposobów analizy materiału badawczego. Rozważania te mają formę

krytycznej refleksji nad przyjętymi rozwiązaniami, które były wynikiem

16

Zdaniem Marcina Brockiego (2003: 139), niekonsekwencja Geertza była celowa: „sam

Geertz świadomie konstruuje w ten sposób swoje prace, aby raczej stawiały przed czytelnikiem

pewne wyzwania niż stanowiły definitywne rozstrzygnięcia poruszanych w nich kwestii”.

Konstrukcja książki

19

podejścia eksperymentalnego, zwanego bricolage’em metodologicznym

oraz interpretacyjnym. Dużo miejsca poświęcam na opis metodologii ba-

dań, ponieważ uważam, że antropolodzy zbyt rzadko ukazują sposoby do-

chodzenia do swoich konkluzji. Sądzę ponadto, iż relacja z przebiegu badań

może mieć wartość edukacyjną także dla badaczy niezajmujących się prob-

lemem kłamstwa. W rozdziale czwartym charakteryzuję badaną społecz-

ność i nakreślam różne konteksty kłamstwa, szczególnie kontekst lokalny,

a więc zasady życia społeczności Ośrodka, w którym prowadziłam badania.

Przytaczam tu nie tylko wypowiedzi moich rozmówców, ale także odwołuję

się do narysowanych przez nich map mentalnych. W rozdziale piątym przy-

glądam się temu, jak osoby badane rozumieją pojęcie „kłamstwa” w różnych

kontekstach, dlatego w cytowanych opowieściach o kłamstwie pojawiają się

zdarzenia z okresu ich pobytu w Ośrodku, dzieciństwa, obecnej (na czas

rozmowy) sytuacji oraz reakcje na zdarzenia, które uznałam za prawdopo-

dobne. Ostatni rozdział dotyczy sposobów interpretacji kłamstwa w kon-

tekście lokalnym. W rozdziale tym staram się odpowiedzieć na pytania:

– kto zdaniem badanych – kogo okłamuje w społeczności Ośrodka, czego te

kłamstwa dotyczą, jakie są kulturowo-społeczne, osobiste i związane z or-

ganizacją życia w Ośrodku powody i funkcje zachowań określanych przez

badanych kłamstwem. W zakończeniu podejmuję refleksję nad własnym

zakłamaniem (i kłamstwami) w trakcie badań oraz nad kosztami zastoso-

wania metody niejawnej obserwacji uczestniczącej – jednej z przyczyn za-

kłamania.

Pojawiające się w tekście imiona (z wyjątkiem mojego imienia) zostały

zmienione w celu zmniejszenia możliwości rozpoznania tożsamości uczest-

ników badań. Z tego samego powodu zamieszczony na końcu pracy spis roz-

mówców zawiera jedynie informacje o roli, jaką badani odgrywali w placów-

ce oraz posiadanym przez nich wykształceniu. Jestem przy tym świadoma,

że dla wielu osób z grona byłych podopiecznych Ośrodka oraz jego współ-

pracowników (dawnych i obecnych) zidentyfikowanie badanych nie będzie

trudne, ponieważ w książce obszernie cytuję ich słowa, prawie bez korekty

redakcyjnej. Z tego powodu postanowiłam nie ujawniać w tekście wypowie-

dzi, które, moim zdaniem, mogłyby w poważny sposób zaszkodzić które-

mukolwiek z uczestników badań lub relacji pomiędzy badanymi. Starałam

się przy tym ująć wszystkie punkty widzenia na daną sprawę, niezależnie od

mojej opinii na ten temat lub sympatii do rozmówcy. Nie oznacza to oczy-

wiście, iż zrezygnowałam z własnych poglądów, które z uwagi na autorstwo

niniejszej książki są obecne (i dominujące), ale próbowałam, na ile było to

możliwe, wyważyć różne sądy na omawiane tu zagadnienia.

Poniżej umieszczam zasady edycji cytowanych wypowiedzi, które pomo-

gą Czytelnikowi odczytać sposób zapisu cytatów i stosowanych przeze mnie

odnośników do materiału badawczego.

Wprowadzenie

20

Zasady edycji cytowanych wypowiedzi:

— „b:” wskazuje, że autorem wypowiedzi jest badaczka. Jeśli moje słowa

pojawią się jako wtrącenie do wypowiedzi osoby badanej (lub jako część

cytowanego dialogu), wtedy oznaczenie to jest wytłuszczone. Podkre-

ślam w ten sposób, że mogły one wpłynąć na treść wypowiedzi osoby

badanej (dotyczy to również wtrąceń innych badanych);

— „(uśmiech)” w nawiasach okrągłych umieszczam komentarze dotyczące

zachowania autora cytowanej wypowiedzi lub/i badaczki;

— „(…)” trzy kropki w nawiasie okrągłym wskazują, że pewien fragment

tekstu został pominięty;

— „-” łącznik na końcu cytowanego zdania informuje, że rozmówca nie

dokończył słowa lub zdania;

— „//” znak ten informuje, że wypowiedź została przerwana przez wtrące-

nie innej osoby;

— „LITERA” wyrazy pisane wielką literą wskazują, że rozmówca zaakcen-

tował dane słowo (lub wyraz) poprzez wyższą intonację głosu;

— „[A/W1/6]” nawias kwadratowy zawiera informacje dotyczące źródła

transkrybowanego tekstu. W podanym przykładzie litera „A” wskazuje

na autora danej wypowiedzi, która to wypowiedź znajduje się w pierw-

szym z przeprowadzonych z tą osobą wywiadów „[W1]”, na stronie nu-

mer sześć;

— „[A, B, C.../ ]” zapisana na początku litera w nawiasie kwadratowym jest

pierwszą literą imienia osoby, która udzieliła wypowiedzi;

— „[A/W1,2,3...]” litera „W” oznacza, że cytat pochodzi z transkrypcji wy-

wiadu, a umieszczone przy niej cyfry wskazują na numer transkrypcji,

w której znajduje się oznaczona wypowiedź. Brak numeru przy literze

„W” oznacza, że jest to jedyny wywiad, jakiego udzieliła dana osoba;

— „[A/W1/1,2,3,..]” cyfry umieszczone w nawiasie kwadratowym na ostat-

niej pozycji wskazują na numer strony;

— „[C/WK/1]” oznaczenie „WK” wskazuje, że źródłem informacji jest wy-

wiad kwestionariuszowy. Na ostatniej pozycji nawiasu kwadratowego

znajdują się numery stron;

— „[A/M1,...]” litera „M” oznacza mapy mentalne. Każdy rysunek danej

autorki lub autora otrzymał numer (cyfra przy literze „M”);

— „[D/NM]” oznaczenie „NM” wskazuje, że źródłem informacji jest notat-

ka do mapy mentalnej;

— wypowiedzi badanych oraz fragmenty naszych rozmów zapisałam kur-

sywą, żeby odróżnić je od moich komentarzy i rozważań;

— celem wytłuszczenia wyrazów lub wyrażeń jest zwrócenie na nie uwagi

Czytelnika.

Konstrukcja książki

21

***

Podstawą niniejszej książki jest dysertacja doktorska napisana, a następnie

obroniona pod kierunkiem prof. Katarzyny Kaniowskiej w Instytucie Etno-

logii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Łódzkiego w 2012 roku. Je-

stem wdzięczna Pani Profesor za wsparcie, życzliwość i opiekę intelektualną.

Ponadto chciałabym podziękować recenzentkom mojej pracy: prof. Marii

Wieruszewskiej oraz prof. Magdalenie Zowczak za wszelkie uwagi, dzięki

którym niniejsza książka wiele zyskała. Słowa wdzięczności kieruję również

do Uczestników moich badań za poświęcony mi czas i pomoc, szczególnie

do sióstr zakonnych, ponieważ umożliwiły mi zamieszkanie w Ośrodku,

a następnie z dużym zaangażowaniem dzieliły się swoją wiedzą i refleksja-

mi. Serdecznie dziękuję także mojej rodzinie i przyjaciołom za wskazówki

i wyrozumiałość.

Część zawartych w niniejszej książce wyników badań oraz komentarzy

publikowałam już w artykułach: Zaangażowany antropolog. O potrzebie

granic (Surmiak 2010d); Antropologia kłamstwa? Badania nad kłamstwem

w perspektywie antropologii społeczno-kulturowej (Surmiak 2014a); Dewiacja

jako choroba. Proces „zdrowienia” oraz problem kłamstwa w kontekście katoli-

ckiego Ośrodka Interwencji Kryzysowej dla kobiet zagrożonych prostytucją lub

chcących porzucić jej uprawianie (Surmiak 2014b).