gornik odkrywkowej eksploatacji zloz 711[03] z2 03 u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Jan Izydor Korzeniowski
Irena Zimmer-Raducka

Wykonywanie czynności strzelniczych 711[03].Z2.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Krzysztof Bobowski
mgr Zbigniew Ociepka

Opracowanie redakcyjne:
mgr Janusz Górny

Konsultacja:
mgr inż. Teresa Myszor

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 711[03].Z2.03.
„Wykonywanie czynności strzelniczych”, zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu górnik odkrywkowej eksploatacji złóż.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Osoby wykonujące i nadzorujące roboty strzelnicze

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Dokumentacja robót strzelniczych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenie

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Ochrona załogi, osób postronnych oraz budowli przed odłamkami skał

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenie

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Główne zagrożenia przy robotach strzelniczych

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Ładowanie otworów strzałowych

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Odpalanie ładunków materiału wybuchowego w otworach strzałowych

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Metody strzelania w górnictwie odkrywkowym

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8. Ocena ryzyka zawodowego przy robotach strzelniczych

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzę z zakresu wykonywania czynności

strzelniczych w górnictwie odkrywkowym.

W poradniku zamieszczono:

−−−−

Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych wiadomości i umiejętności, które
powinieneś mieć opanowane, aby przejść do realizacji tej jednostki modułowej.

−−−−

Cele kształcenia tej jednostki modułowej.

−−−−

Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń
i zaliczenia sprawdzianów. W celu poszerzenia wiedzy zgromadzono wykaz literatury,
czasopism oraz innych źródeł informacji. Obejmuje również ćwiczenia, które zawierają:

−−−−

opisy materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia,

−−−−

pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,

−−−−

sprawdziany teoretyczne,

−−−−

sprawdziany umiejętności praktycznych.

−−−−

wiczenia oraz zestawy pytań sprawdzających Twoje opanowanie wiedzy i umiejętności

z zakresu niniejszego modułu. Zaliczenie ćwiczeń będzie dowodem osiągnięcia
umiejętności praktycznych określonych w tej jednostce modułowej.

−−−−

Wykonując sprawdzian postępów powinieneś odpowiadać na pytanie TAK lub NIE, co
oznacza, że opanowałeś materiał albo posiadasz jeszcze luki w swojej wiedzy i nie
w pełni opanowane umiejętności.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub

instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po opanowaniu programu jednostki modułowej, nauczyciel sprawdzi poziom Twoich
umiejętności i wiadomości. Otrzymasz do samodzielnego rozwiązania test pisemny oraz
zadanie praktyczne. Nauczyciel oceni oba sprawdziany i na podstawie określonych kryteriów
podejmie decyzję o tym, czy zaliczyłeś program jednostki modułowej.

Poradnik nie jest podręcznikiem, zawierającym kompletną wiedzę związaną z zawodem

górnik odkrywkowej eksploatacji złóż, lecz tylko jej częścią związaną z techniką prowadzenia
robót strzelniczych w celu uzyskania urobku na kruszywo i bloków skalnych podlegających
dalszej przeróbce bądź obróbce kamieniarskiej.

Pamiętaj też, że przedstawiony tu wykaz literatury nie jest czymś stałym i w każdej

chwili mogą pojawić się na rynku nowe pozycje. Dla ułatwienia dołączono do niniejszego
poradnika wykaz literatury tematycznej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układ jednostek modułowych

711[03].Z2

Technika strzelnicza

711[03].Z2.01

Stosowanie materiałów

wybuchowych i sprzętu

strzelniczego

711[03].Z2.02

Wiercenie otworów

strzałowych

711[03].Z2.03

Wykonywanie czynności

strzelniczych

711[03].Z2.04

Stosowanie techniki

strzałowej poza

górnictwem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

znać ogólne zasady BHP w górnictwie, ochrony przeciwpożarowej, ochrony środowiska
i zasady udzielania pierwszej pomocy przedlekarskiej,

−

znać podstawowy sprzęt ochrony osobistej,

−

znać podstawowe zasady rysunku technicznego,

−

umieć posługiwać się dokumentacją technologiczną oraz normami technicznymi,

−

umieć wykonywać szkice,

−

umieć posługiwać się podstawowymi narzędziami i sprzętem pomocniczym,

−

umieć dobierać narzędzia i przyrządy w zależności od wykonywanej pracy,

−

organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,

−

dokonywać pomiarów podstawowych wielkości elektrycznych,

−

rozpoznawać podstawowe elementy układów elektrycznych i elektronicznych,

−

korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinien umieć:

−

określić zasady bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu czynności
strzelniczych,

−

scharakteryzować zadania służb strzałowych w zakładzie górniczym,

−

sporządzić metrykę strzałową i dokumentację strzelania,

−

scharakteryzować metodę strzelania jedno i wielorzędowego,

−

scharakteryzować metodę strzelania otworami krótkimi,

−

scharakteryzować metodę strzelania otworami długimi,

−

objaśnić zasady wypełniania formularzy obowiązujących przy prowadzeniu ewidencji
obrotu środkami strzałowymi,

−

określić zasady postępowania przy lokalizacji i usuwaniu niewypałów,

−

scharakteryzować łączenie linii strzałowych elektrycznych i nieelektrycznych,

−

zabezpieczyć teren robót strzałowych,

−

określić warunki i dokonać połączenia sieci strzelniczej i jej kontroli,

−

załadować otwory strzałowe i założyć przybitkę,

−

ocenić stan zagrożeń wynikających z czynności strzelniczych,

−

określić i nadać sygnały przed strzelaniem,

−

bezpiecznie składować i przenosić materiały wybuchowe i środki strzałowe w przodkach
eksploatacyjnych,

−

bezpiecznie posłużyć się środkami strzałowymi,

−

określić warunki bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu techniki strzelniczej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Osoby wykonujące i nadzorujące roboty strzelnicze

4.1.1. Materiał nauczania

Pojęcia podstawowe

Sieć strzałowa – sieć składająca się z zapalników uzbrajających ładunki materiału

wybuchowego w otworach strzałowych (elektrycznych lub nieelektrycznych) i ich
przewodów, sieci przewodów pomiędzy otworami strzałowymi i linii od miejsca strzelania
do miejsca odpalania sieci lub sieć ułożona z lontu detonującego.

Roboty strzelnicze (strzałowe) – ogół czynności wchodzących w zakres urabiania skał

strzelaniem (materiałami wybuchowymi).

Seria strzałów – jednorazowy odstrzał ładunków materiału wybuchowego kilku (grup)

otworów strzałowych.

Urobek – materiał uzyskany robotą górniczą (w tym robotami strzelniczymi) bez

względu na jego skład i wielkość brył.

Niewypał – każdy pojedynczy ładunek środka strzałowego, który podczas pomiaru

ciągłości obwodu strzałowego wykazał przerwę, lub który przy wykonywaniu odstrzału nie
odpalił.

Ładowanie otworu strzałowego – wprowadzanie materiału wybuchowego (wraz

z nabojem udarowym i przybitką) do wywierconego w skale otworu.

Przybitka – materiał niepalny, którym po załadowaniu nabojów materiału wybuchowego

i uzbrojonego ładunku wypełnia się resztę otworu strzałowego.

Odpalanie milizwłoczne (milisekundowe) – odpalanie ze zwłoką.
Odpalanie ze zwłoką – przy strzelaniu seryjnym inicjowanie detonacji ładunków

materiału wybuchowego z góry ustalonym opóźnieniem.

Strzałowy – zgodnie z przepisami górniczymi, kandydat na strzałowego, jako osoba

na stanowisku wymagającym szczególnych kwalifikacji, powinien spełniać następujące
warunki:

−

wykształcenie zawodowe, zawodowe średnie lub średnie ogólne,

−

staż pracy: 24 miesiące pracy w ruchu zakładu górniczego w charakterze górnika
lub wiertacza otworów strzałowych,

−

wiek i stan zdrowia: 21 lat, badania psychofizyczne (powtarzane co 4 lata),

−

szkolenie specjalistyczne: kurs techniki strzelniczej w zakresie określonych metod
strzelania.
Po ukończeniu kursu na strzałowego kandydat na strzałowego składa wniosek

o stwierdzenie kwalifikacji do komisji kwalifikacyjnej powołanej przez organ nadzoru
górniczego. Do wniosku dołącza się dokumenty stwierdzające powyższe formalne warunki
(dotyczące wykształcenia, stażu pracy, wieku, stanu zdrowia ogólnego przydatności do
zawodu oraz badania szczególnej sprawności psychofizycznej i świadectwo ukończenia kursu
dla strzałowych).

Nadzór nad robotami strzałowymi

Zgodnie z przepisami górniczymi do sprawowania nadzoru nad gospodarką środkami

strzałowymi, sprzętem strzałowym oraz robotami strzelniczymi powołuje się w zakładzie
górniczym (lub w grupie zakładów górniczych) odpowiednie stanowisko. Takim
stanowiskiem jest inżynier strzałowy lub technik strzałowy, podlegający kierownikowi ruchu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zakładu górniczego. Inżynierowi (technikowi) strzałowemu podlegają wszystkie osoby
wykonujące i nadzorujące roboty strzelnicze, jak: strzałowi, wydawcy MW i osoby
zatrudnione w strzałowym dozorze technicznym (instruktorzy strzałowi).

Podmioty obce

Zakład górniczy może zlecić wykonywanie robót strzelniczych na swoim terenie

podmiotowi specjalistycznemu. Podmiot obcy (w tym zagraniczny) wykonujący roboty
wiertnicze i strzelnicze na obszarze Polski powinien mieć kwalifikacje, uzyskane w trybie
polskich przepisów górniczych. Niezależnie od sprawowania nadzoru podmiotu obcego
(który musi mieć własną kwalifikowaną służbę strzałową) nadzór nad robotami strzelniczymi
sprawuje uprawniona osoba dozoru ruchu do spraw robót strzelniczych kopalni.

Prowadzenie przez zakład górniczy robót strzelniczych w systemie obsługi serwisowej

ma swoje zalety, gdyż stwarza racjonalne przesłanki do zastosowania nie tylko techniki
strzałowej powiązanej z nowoczesnymi materiałami wybuchowymi, ale również
do mechanizacji robót strzelniczych. Wiele zakładów korzysta z takiej formy serwisowej.
Firmy te najszybciej wdrożyły nowoczesne środki strzałowe do techniki strzelniczej
(np. materiały wybuchowe emulsyjne lub inicjację nieelektryczną ładunków). Również
w zakresie dostawy środków strzałowych coraz bardziej upowszechnia się system dostawy
przez centralne cywilne magazyny MW. Ogranicza to potrzebę utrzymywania przez zakład
górniczy kosztownego i kłopotliwego własnego składu MW.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest urobek?
2. Jakie kwalifikacje powinien posiadać strzałowy?
3. Co to jest sieć strzałowa?
4. Kto sprawuje nadzór nad robotami strzelniczymi w kopalni odkrywkowej?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ (na podstawie karty przebiegu pracy) czy Jan Kowalski posiada odpowiednie

warunki, aby wykonywać roboty strzałowe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,
2) przeczytać dokładnie informacje podane w treści zadania,
3) określić warunki wykonywania robót strzałowych,
4) sprawdzić poprawność wykonania zadania,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

karta przebiegu pracy,

−−−−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

podać definicję robót strzałowych?

podać definicję niewypału?

podać warunki, jakie powinien spełnić kandydat na strzałowego?

wymienić osoby zajmujące się nadzorem nad robotami strzałowymi?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Dokumentacja robót strzelniczych

4.2.1. Materiał nauczania

Plan ruchu

Plan ruchu jest podstawowym dokumentem ujmującym prawidłową, bezpieczną

eksploatację złoża zgodnie z postanowieniem Prawa geologicznego i górniczego. Składa się
on z części podstawowej i szczegółowej.

W części podstawowej plan ruchu powinien ujmować między innymi:

−

nabywanie, transport, składowanie środków strzałowych, w tym materiałów
wybuchowych (w skrócie MW),

−

organizację wykonania robót strzelniczych.
W części szczegółowej z zakresu robót strzelniczych plan ruchu powinien zawierać:

−

organizację robót strzelniczych w poszczególnych stosowanych metodach strzelania
w zakładzie

górniczym,

wykorzystanie

rodków

strzałowych,

przewidywany

maksymalny zasięg zagrożeń rozrzutem odłamków skał, rozmieszczenie schronów
strzałowych, działanie fal powietrza, drgań parasejsmicznych, przewidywanych w okresie
obowiązywania planu ruchu,

−

metryki i dokumentację robót strzelniczych.
Plan ruchu zakładu górniczego zatwierdza właściwy dyrektor okręgowego urzędu

górniczego

Dziennik strzałowy

Strzałowy używa dziennika strzałowego do wpisywania zapotrzebowania oraz

do rozliczenia się z ilości pobranych środków strzałowych. Dziennik strzałowy otrzymuje
wyłącznie strzałowy, którego nazwisko jest wypisane na stronie tytułowej. Dziennika nie
wolno przekazywać innej osobie.

Zapisów w dzienniku dokonują:

−

kierownik służby strzałowej przez wypełnienie strony tytułowej,

−

osoba uprawniona do zapotrzebowania na środków strzałowych przez wypełnienie rubryk
„zapotrzebowanie”,

−

wydawca środków strzałowych przez wypełnienie tabeli „wydano ze składu”,

−

strzałowy pobierający środki strzałowe, który musi się rozliczyć z pobranych środków
strzałowych,

−

osoby dozoru, nadzorujące roboty strzelnicze przez wpisanie swoich uwag w rubryce
„uwagi kontrolującego”.
Wzór dziennika strzałowego oraz sposób jego wypełniania określają przepisy górnicze.

Metryka strzałowa

Metryka strzałowa jest podstawowym dokumentem ustalającym sposób wykonywania

robót strzelniczych dla każdego przodka i stanowi podstawę wystawiania w dzienniku
strzałowym zapotrzebowania na środki strzałowe przez upoważnione osoby dozoru. Sposób
sporządzania metryki strzałowej określają przepisy. Metryka strzałowa powinna zawierać
część opisową i część rysunkową. Metrykę strzałową lub dokumentację strzelania sporządza
się dla każdego miejsca, warunków i rodzaju roboty strzelniczej.

Roboty strzelnicze muszą być wykonywane ściśle według ustaleń metryki strzałowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 1. Metryka strzałowa [2, s. 15, 16]

Dokumentacja strzałowa

W przypadku, gdy metryka strzałowa nie jest w stanie spełnić wszystkich potrzeb

uzasadnionych względami bezpieczeństwa i technicznymi, sporządza się dokumentację
strzałową. Dotyczy to głównie robót strzelniczych masowego burzenia jak: strzelanie długimi
otworami, podporowe, komorowe, itp.

Powinna ona odpowiadać wymaganiom metryk strzałowych, a ponadto – w zależności

od potrzeb – zawierać dodatkowo:
a) obliczenia parametrów strzelania oraz zasięgu szkodliwych drgań parasejsmicznych,
b) opis organizacji i sposobu dostawy środków strzałowych na miejsce strzelania,

przygotowywania ładunków materiałów wybuchowych ładowania i odpalania tych
ładunków, a także sposób zabezpieczenia przed skutkami strzelania,

c) szkice ładunków materiałów wybuchowych (ich konstrukcję),
d) mapy górnicze z oznaczeniem stref zagrożeń oraz miejsc zabezpieczeń.

Dokumentacje strzałowe podlegają akceptacji kierownika ruchu zakładu górniczego,

a metryki strzałowe podlegają akceptacji kierownika działu robót górniczych.

Ewidencja odstrzałów

W zakładzie górniczym wykonującym roboty strzelnicze zgodnie z dokumentacją należy

prowadzić ewidencję odstrzałów.

W ewidencji odstrzałów należy odnotować:

1) numer dokumentacji strzałowej oraz datę, godzinę i miejsce odstrzału,
2) rzeczywiste parametry odstrzału,
3) inne uwagi.

Wpisów do ewidencji odstrzałów dokonuje kierownik odstrzału i potwierdza je

własnoręcznym podpisem. Musi być ona przechowywana u inżyniera (technika) strzałowego
lub osoby dozoru ruchu wyznaczonej przez kierownika działu górniczego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest plan ruchu zakładu górniczego, z jakich części się składa i kto go zatwierdza?
2. Kto może dokonać wpisu do dziennika strzałowego?
3. Czym się różni metryka strzałów od dokumentacji strzałowej?
4. Kto sporządza ewidencję odstrzałów w kopalni odkrywkowej?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dysponując wzorem metryki strzałowej omów jej elementy.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,
2) omówić elementy metryki strzałowej,
3) sprawdzić poprawność wykonania zadania,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

metryka strzałowa,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Dla zadanych warunków strzelania w kopalni węgla brunatnego wypełnij metrykę

strzałową.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,
2) przeanalizować warunki strzelania,
3) wypełnić elementy metryki strzałowej,
4) sprawdzić poprawność wykonania zadania,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

metryka strzałowa,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Dla zadanych warunków strzelania długimi otworami w kopalni surowców skalnych

wypełnij metrykę strzałową.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

metryka strzałowa,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Dla zadanych warunków strzelania długimi otworami sporządź dokumentację strzałową.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,
2) przeanalizować warunki strzelania,
3) sporządzić dokumentację strzałową,
4) sprawdzić poprawność wykonania zadania,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dokumentacja strzałowa,

−

przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) podać, jakie zagadnienia z zakresu robót strzałowych znajdują się

w części szczegółowej Planu Ruchu?

2) wskazać osobę upoważnioną do dokonywania wpisów w dzienniku

strzałowym?

3) określić rolę metryki strzałowej w cyklu robót strzałowych?

4) wskazać, jakie elementy dodatkowo oprócz ujętych w metryce

strzałowej powinna zawierać dokumentacja strzałowa?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Ochrona załogi, osób postronnych oraz budowli przed

odłamkami skał

4.3.1. Materiał nauczania

Ochrona ludzi

Za właściwą organizację i bezpieczeństwo prowadzenia robót strzelniczych na terenie

kopalni odpowiedzialna jest osoba dozoru ruchu, uprawniona do prowadzenia tych robót.
Każdy pracownik i osoba postronna przebywająca na terenie zakładu górniczego powinna
przestrzegać poleceń dozoru ruchu oraz przepisów porządkowych i BHP obowiązujących
w zakładzie górniczym. Załoga i osoby postronne powinny poruszać się po wyznaczonych
drogach i przejściach. Wokół miejsca prowadzenia robót strzelniczych powinna być
wyznaczona strefa zagrożenia odłamkami kamienia w obrębie, której powinno być
zapewnione bezpieczeństwo ludzi i mienia przed skutkami strzelania. Wewnątrz tej strefy
powinny znajdować się schrony:

−

dla osób wykonujących roboty strzałowe (tzw. schron strzałowy) (rys. 2),

−

schron dla załogi i innych osób przebywających czasowo na terenie zakładu.

Rys. 2. Przykłady schronów strzałowych: a – metalowy, b – betonowy z dachem nakrytym faszyną [13]

Wszyscy pracownicy i inne osoby przebywające na terenie zakładu powinni znać:

−

obowiązujące dźwięki i znaczenie sygnałów i znaków ostrzegawczych o robotach
strzelniczych,

−

grafik godzin strzelania,

−

lokalizację masztu sygnalizacyjnego,

−

lokalizację schronu dla załogi,

−

sposób zachowania się w czasie wykonywania tych robót.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ponadto każdy pracownik zatrudniony w ruchu zakładu górniczego powinien być

zaznajomiony z wyglądem środków strzałowych oraz pouczony o niebezpieczeństwie
grożącym przy niewłaściwym obchodzeniu się z nimi.

Wszyscy pracownicy zakładu obowiązani są:

−

zachować szczególną ostrożność przy wszelkich czynnościach związanych ze środkami
strzałowymi,

−

zgłaszać natychmiast najbliższej osobie dozoru ruchu przypadki stwierdzonego braku
(kradzieży, zgubienia) środków strzałowych i zapalarek oraz przypadki ich znalezienia
lub pozostawienia bez dozoru, jak również inne fakty i okoliczności mogące
spowodować niebezpieczeństwo wybuchu środków strzałowych.
Osoba dozoru ruchu, która otrzymała zgłoszenie o tych przypadkach powinna przekazać

je niezwłocznie kierownikowi ruchu zakładu górniczego, który powinien natychmiast
zawiadomić właściwy organ państwowego nadzoru górniczego i najbliższą jednostkę Policji.

rodki strzałowe znalezione w urobku w ciągu technologicznym należy przekazać

niezwłocznie służbie strzałowej; przypadki te nie podlegają zgłoszeniu organowi nadzoru
górniczego i Policji.

Zgodnie z przepisami górniczymi obowiązują następujące sygnały dźwiękowe, które

muszą być słyszalne w całej strefie zagrożenia:
1) sygnał pierwszy: jeden przeciągły ton, oznaczający „uprzedzenie” nadawany po

ukończeniu ładowania materiałów wybuchowych, lecz przed wykonaniem obwodu
strzałowego; na sygnał ten wszystkie osoby nie zatrudnione przy odpalaniu powinny
udać się do schronów lub poza strefę rozrzutu odłamków, a posterunki zabezpieczające –
zająć wyznaczone stanowiska,

2) sygnał drugi: dwa przeciągłe, bezpośrednio po sobie następujące tony, oznaczający

„przygotowanie do odpalenia”, nadawany po stwierdzeniu wycofania ludzi do schronów;
na sygnał ten osoba wykonująca roboty strzałowe przygotowuje się do zapalania lontów
lub bada opór obwodu strzałowego, a następnie przyłącza zapalarkę do linii strzałowej,

3) sygnał trzeci: jeden krótki ton, oznaczający „odpalanie”, nadawany tuż przed odpaleniem

lontów lub uruchomieniem zapalarki,

4) sygnał czwarty: trzy ciągłe, bezpośrednio po sobie następujące tony oznaczający

„odwołanie”, nadawany po upewnieniu się, że wszystkie ładunki materiału
wybuchowego odpaliły, jednak nie wcześniej niż po upływie 5 minut od momentu
odpalenia; na sygnał ten posterunki zabezpieczające i pozostała załoga mogą opuścić
schrony.
Od chwili nadania pierwszego sygnału, do chwili nadania czwartego ruch w strefie

zagrożenia musi być wstrzymany, a dojścia do tej strefy – obstawione posterunkami
zabezpieczającymi; drogi o większym nasileniu ruchu muszą być ponadto zabezpieczone
dodatkowo zaporami. Przed rozpoczęciem czynności związanych z ładowaniem materiałów
wybuchowych do otworów pracownicy nie biorący udział w tych czynnościach powinni być
wycofani z miejsca ładowania na odległość co najmniej 30 m.

Ochrona budowli przed uderzeniami odłamków skał

Główne uszkodzenia obiektów budowlanych następują w wyniku rażenia ich odłamkami

skał, powstającymi w wyniku wybuchu materiału wybuchowego. Orientacyjnie obiekty
można je podzielić na:

−

obiekty usytuowane w bliskim sąsiedztwie miejsca robót strzelniczych; należą do nich
np. schrony dla strzałowych i załogi, kabiny sterownicze, podpory wyciągów
linotorowych, budynki wstępnego kruszenia,

−

obiekty pomocnicze i produkcyjne, położone w pobliżu wyrobiska jak np.: zakłady
przeróbcze, warsztaty, stacje sprężarek, stacje transformatorowe, zajezdnie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

obiekty usytuowane w strefie rozrzutu, lecz w dalszej odległości od wyrobiska, jak
np. magazyny, budynki administracyjne i socjalne oraz mieszkalne i gospodarcze.
Można stosować wiele sposobów ochrony obiektów przed odłamkami. Sposoby te

powinny zawsze dobrze chronić obiekt, być ekonomiczne i łatwe w wykonaniu oraz nie
szpecić wyglądu obiektu.

Zabezpieczenie dachów

Dachy budynków zabezpiecza się dylami drewnianymi (rys. 3). Do brusów drewnianych

8 x 15 cm ułożonych na płask na połaci dachu przybija się połówki dyli o szerokości około
12 cm. Należy zwrócić uwagę, aby brusy układane były osiowo nad krokwiami dachu.

Rys. 3. Zabezpieczenie dachu dylami, oraz żwirem i piaskiem [13]

Innym zabezpieczeniem dachu jest warstwa piasku lub żwiru. Ma ona jednak

w przypadku budynków przemysłowych i gospodarczych wady, które ograniczają
zastosowanie do nielicznych obiektów (np. schrony dla załogi). Duży ciężar piasku i żwiru
(szczególnie zawilgoconego) powoduje konieczność stosowania odpowiednio mocnej
konstrukcji budynku lub ewentualnego wzmocnienia istniejącego. Dookoła okapu należy
zastosować murek, ochronny chroniący warstwę piasku przed zsypaniem się, a równocześnie
przepuszczający wodę opadową. Sposób ten można stosować w budynkach małych,
o niewielkiej rozpiętości stropów lub takich, które z innych względów mają wystarczająco
mocną konstrukcję. Wchodzą to w rachubę przede wszystkim składy smarów, materiałów
technicznych, stacje transformatorowe, itp. Trwałość takiego dachu jest prawie
nieograniczona.

Do zabezpieczenia dachów można też użyć materacy wykonanych z wiązek faszyny

(rys. 2) o średnicy około 25 do 30 cm, układanych w kierunku spadku. Sposób ten zaleca się
w miejscowościach, gdzie można uzyskać wiklinę z okolicznych plantacji. Faszyna jest
materiałem tanim, nadającym się do użycia na każdym dachu i nie wymaga dodatkowych
urządzeń do zamocowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zabezpieczenie okien

Na okna budynku zakłada się siatki na kratach o prętach o średnicy 20 mm. Pręty te,

odpowiednio zagięte, zakotwione są w murze lub przyspawane do kształtownika stalowego
stanowiącego ościeżnicę okna. W obu przypadkach osłony powinny znajdować się w takiej
odległości od okna, aby możliwe było jego otwarcie(uchylenie). Ponieważ może zdarzyć się,
ż

e podmuch wiatru lub wstrząs w czasie odstrzału spowodują pęknięcie szyb, należy w takich

przypadkach stosować szkło zbrojone. Często też, zwłaszcza okna budynków mieszkalnych i
gospodarczych, zabezpiecza się przed odłamkami skał za pomocą okiennic drewnianych
zamykanych na czas odstrzału.

Zabezpieczenie innych obiektów

Zabezpieczenie zbiorników i im podobnych obiektów dokonuje się zwykle z kątowników

60 x 60 oraz z siatki o oczkach 30 x 30 mm, wykonanymi z drutów grubości 2,5 mm.
Kątowniki tworzą ramę na fundamentach betonowych, w których betonuje się słupy, ramy.
Na konstrukcji tej rozpina się siatkę.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czy schron strzałowego i schron dla załogi to ten sam obiekt?
2. W jaki sposób zabezpiecza się przed odłamkami skał obiekty budowlane znajdujące się

w strefie rozrzutu odłamków skał?

3. Czy przed rozpoczęciem czynności związanych z ładowaniem materiałów wybuchowych

do otworów, pracownicy nie biorący udział w tych czynnościach powinni być wycofani
z miejsca ładowania, a jeżeli tak, to na jaką odległość?

4.3.3. Ćwiczenie

Ćwiczenie 1

Wymień rodzaje sygnałów dźwiękowych ostrzegawczych i podaj ich znaczenie:

−

sygnał pierwszy................................,

−

sygnał drugi......................................,

−

sygnał trzeci......................................,

−

sygnał czwarty...................................

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,
2) opisać sygnały dźwiękowe,
3) sprawdzić poprawność wykonania zadania,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Dokonaj przy pomocy dostępnych materiałów (deski, siatka ogrodowa) zabezpieczenia

okna przed skutkami robót strzałowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,
2) wykonać zabezpieczenie okna przed skutkami robót strzałowych,
3) sprawdzić poprawność wykonania zadania,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

deska,

−

siatka ogrodowa,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) opisać sposób zabezpieczenia załogi przed skutkami robót

strzałowych?

2) podać sposób zabezpieczenia dachów budynku przed skutkami robót

strzałowych?

3) podać, w jakich warunkach możliwym jest zabezpieczenie przed

skutkami robót strzałowych za pomocą siatki ogrodowej?

4) podać typy i opisać schron strzałowy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Główne zagrożenia przy robotach strzelniczych

4.4.1. Materiał nauczania

Przygotowanie ściany eksploatacji do odstrzału

Do ważnych elementów bezpieczeństwa pracy należy utrzymanie w bezpiecznym stanie

ciany eksploatacyjnej i szerokości poziomów (półek zabezpieczających). Miejsce pracy

maszynisty wiertniczego oraz operatorów maszyn ładujących urobek powinno być
zabezpieczone przed osuwami i obrywami oraz spadającymi bryłami skalnymi. Oprócz tego,
do miejsc roboczych powinny prowadzić odpowiednie dojścia dla ludzi i drogi dla sprzętu.
Dojścia powinny umożliwić szybką ewakuację pracowników w przypadku wystąpienia
zagrożenia oraz dostawę środków umożliwiających likwidację zagrożenia. Wszystkie skarpy
(ściany, ociosy) powinny być oczyszczone (ramowane) z nawisów, niestabilnych fragmentów
i występów skalnych. Szczególnie niebezpieczne są ściany w okresach zmiennych warunków
atmosferycznych (deszczy, mrozów, śniegu).

Ręczne ramowanie ścian łomami

Ramowanie ręczne łomami polega na wyłamywaniu luźnych brył skalnych i strącaniu ich

w stronę dolnej krawędzi piętra. Roboty te należy wykonywać zgodnie z instrukcją
bezpiecznego ramowania ściany pod nadzorem osoby dozoru ruchu. Osoby pracujące na
ś

cianie powinny być zaopatrzone w liny (stylonowe lub konopne) oraz szelki bezpieczeństwa.

Szelki powinny być poddawane okresowej kontroli, a jej wyniki wpisywane do „książki
kontroli szelek”. Szelki, na których już raz zawisł człowiek nie nadają się do powtórnego
użycia i należy je wyrzucić. Szelki należy wycofać po 5 latach użytkowania.

Ogólne zasady ramowania są następujące:

−

ramowanie powinno odbywać się z góry w dół, tzn. począwszy od górnej krawędzi
ś

ciany do najniższego miejsca stwierdzonego zagrożenia,

−

w razie konieczności wykonywania ramowania przez więcej niż jedną osobę, stanowiska
poszczególnych osób muszą być oddalone od siebie na bezpieczną odległość,

−

osoba pracująca na ścianie powinna być asekurowana (rys. 3) przez drugą osobę stojącą
w pobliżu górnej krawędzi ściany; w miarę schodzenia pracownika dokonującego
ramowania, osoba asekurująca powinna popuszczać linę trzymając ją luźno
wyprostowaną (popuszczać co 1–2 m),

Rys. 4. Przykład zamocowania liny asekuracyjnej [13]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

przy podważaniu brył, nawisów lub luźno zalegających na ścianie kamieni – należy zająć
stanowisko nad lub z boku miejsca tej czynności, stając (opierając się) na zbadanym
uprzednio statecznym występie skalnym, tak aby zachować równowagę ciała,

−

lina bezpieczeństwa powinna być co najmniej o jeden metr krótsza od wysokości piętra;
drugi koniec liny musi być przywiązany do kotwy pewnie utwierdzonej do podłoża
i odległej od górnej krawędzi ściany o co najmniej 5 m.

Ramowanie materiałem wybuchowym

Do ramowania ścian można korzystać z materiału wybuchowego. Materiał wybuchowy

umieszcza się w szczelinach (patrz: strzelanie szczelinowe), lub w zagłębieniach skalnych
oraz na występach skalnych. Należy zwrócić uwagę na możliwy w tym przypadku duży
rozrzut odłamków kamienia, dlatego strefa rozrzutu odłamków skał powinna być przyjęta jak
największa, zapewniająca pełne bezpieczeństwo. Nie należy używać zbyt silnych materiałów
wybuchowych.

Ramowanie mechaniczne

Aby uniknąć ręcznego ramowania ścian, co jest czynnością niebezpieczną, zakłady

górnicze ramują ściany koparkami, młotami pneumatycznymi lub urządzeniami wykonanymi
w drodze pomysłów racjonalizatorskich. Stosuje się np. opuszczanie po ścianie ciężkiego
elementu stalowego (np. szczękę kruszarki), który ciągniony wyciągarką linową strąca
niebezpieczne zwisy i luźne odłamki skał.

Dokumentacja kontroli ściany

Stan wyrobisk górniczych powinien być okresowo kontrolowany przez osoby dozoru

ruchu w zakresie i terminach ustalonych przez kierownika działu górniczego. Kontroli
w wyrobisku podlegają nie tylko stałe ściany lub zbocza, poziomy i półki zabezpieczające
oraz inne elementy wyrobiska, ale również ściany eksploatacyjne. Wskazane jest prowadzenie
oddzielnej książki dla każdej ściany. Do książki wpisuje się nie tylko zauważone zagrożenia,
ale również wyniki usunięcia niebezpieczeństwa, ramowania ściany, itp.

Zagrożenia odłamkami skalnymi

W czasie wybuchu materiału wybuchowego w ośrodku skalnym następuje wyrzut mas

skalnych. Część tych skał w postaci pojedynczych kamieni może padać w promieniu nawet
kilkuset metrów. Im bardziej otwór jest przeładowany MW, tym dalszy może być rozrzut
kamieni. Jest to groźne zjawisko, które spowodowało już szereg nieszczęśliwych wypadków.
Zasięg rozrzutu odłamków skalnych nazywa się strefą rozrzutu odłamków skał (kamieni).

Strefę rozrzutu określa się na mapie górniczej stanowiącej załącznik do planu ruchu.

Zgodnie z ustaleniami planu ruchu wyznacza się strefę w terenie znacząc ją tablicami
ostrzegawczymi, ogrodzeniami, zaporami lub barierkami zamykanymi na stałe lub na czas
strzelania. W czasie strzelania, w razie potrzeby, ustawia się posterunki, których zadaniem
jest zatrzymanie osób chcących wejść lub wjechać na teren wyznaczonej strefy.

Zagrożenia falą uderzeniową powietrza

W wyniku detonacji materiału wybuchowego powstają gazy odstrzałowe o wysokiej

temperaturze, gęstości i ciśnieniu, które gwałtownie rozszerzając się uderzają w sąsiednie
warstwy powietrza sprężając je i ogrzewając do wysokiej temperatury. Następuje skokowy
wzrost ciśnienia i gęstości powietrza, który nosi nazwę fali uderzeniowej.

Fala uderzeniowa może spowodować uszkodzenie budynków znajdujących się

w sąsiedztwie kopalni. W budynkach najpierw pękają szyby, a dopiero przy wyższych
ciśnieniach mogą zostać uszkodzone ramy okienne, drzwi, dachy i inne elementy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zagrożenia wynikające z fali drgań parasejsmicznych

Wybuch ładunku MW umieszczonego w caliźnie skalnej powoduje powstawanie drgań

górotworu, które nazwano drganiami parasejsmicznymi (paranormalnymi), są bowiem
spowodowane działalnością człowieka, w odróżnieniu od naturalnych drgań sejsmicznych
powstających przy trzęsieniu Ziemi. Wybuch materiału wybuchowego w środowisku tworzy
jednocześnie szereg rodzajów fal, które rozchodzą się z różnymi prędkościami. Rezultatem
tego jest szybkie zmniejszanie się maksymalnych drgań w miarę oddalania się fal od ich
miejsca powstania.

Fale przechodząc przez różne środowiska skalne o różnych właściwościach sprężystych

odbijają się i załamują na płaszczyznach podziału masywów, tracąc dodatkowo znaczną część
energii. Mamy do czynienia z falami podłużnymi oraz falami poprzecznymi. Oprócz tych fal
przestrzennych powstają jeszcze fale powierzchniowe, które rozchodzą się wzdłuż
powierzchni ziemi nie przenikając w głąb. One to głównie powodują wstrząsy w czasie
urabiania skał materiałami wybuchowymi. Powstająca w wyniku strzelania fala
parasejsmiczna może wpływać na różnego rodzaju obiekty budowlane, inżynierskie, skarpy,
drogi, itp.

Drgania parasejsmiczne są przyczyną wielu skarg ludności mieszkającej koło zakładu

górniczego prowadzącego strzelanie. Stwarza to wiele kłopotów niektórym zakładom
górniczym i wymusza angażowanie się w długotrwałe procesy sądowe o odszkodowania za
uszkodzone drganiami obiekty budowlane.

Licząc się z możliwościami uszkodzeń co cenniejszych obiektów budowlanych, kopalnia

powinna dokonać inwentaryzacji i oceny tych obiektów przed wprowadzeniem techniki
strzelniczej do urabiania kopaliny. Szczególnie chodzi o obiekty zabytkowe i stare, już
naruszone przez czas.

Przepisy górnicze określają sposób wyznaczania strefy drgań sejsmicznych.

W przypadku, gdy ładunki materiału wybuchowego odpalane jednocześnie są zbyt duże
i wywołują drgania negatywnie działające na obiekty chronione w otoczeniu zakładu
górniczego, należy zmniejszyć wielkość tych ładunków w drodze ekspertyzy.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Dlaczego lina asekuracyjna przy ramowaniu ściany eksploatacyjnej musi być krótsza

od wysokości piętra eksploatacyjnego?

2. Co to są drgania sejsmicze i parasejsmiczne?
3. Z jakich powodów może nastąpić nadmierny rozrzut odłamków skał przy robotach

strzelniczych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.3. Ćwiczenie

Ćwiczenie 1

Masz do dyspozycji trzy punkty (miejsca) strzelania, warunki strzelania dla nich są

jednakowe, promienie stref rozrzutu odłamków skał są równe dla wszystkich miejsc
strzelania; naszkicuj (w granicach pola) cyrklem fragment wspólnej strefy dla tych strzelań.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,
2) naszkicować wspólną strefę rozrzutu dla strzelań,
3) sprawdzić poprawność wykonania zadania,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

cyrkiel,

−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

opisać, jak przygotować ścianę eksploatacyjną do urabiania techniką
strzelniczą?

podać metody ramowania ściany eksploatacyjnej?

podać, co należy robić jeśli ładunki MW odpalane jednocześnie
powodują szkody górnicze w otoczeniu kopalni?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Ładowanie otworów strzałowych

4.5.1. Materiał nauczania

Ładowanie ręczne

Przed rozpoczęciem ładowania otworu miejsce wokół niego należy starannie oczyścić

z pyłu i odłamków skalnych. Również otwory należy wyczyścić ze zwiercin, pyłów i wody.
Oczyszczenie otworów jest ważną czynnością, gdyż zanieczyszczenie otworu może być
przyczyną, że naboje mogą nie przylegać do siebie, co może być powodem niewypału.
Otwory można ładować materiałem wybuchowym w opakowaniach lub luzem.

Ładowanie nabojami

Po oczyszczeniu otworu należy zmierzyć długość otworu nabijakiem w celu określenia

dokąd można ładować MW a odkąd przybitkę. Po dokonaniu tej czynności można przystąpić
do ładowania materiału wybuchowego. Materiał wybuchowy należy ładować ostrożnie,
unikając w miarę możliwości dużego tarcia naboju o ścianki otworu, Naboje powinny
przylegać do siebie, jednak nie wolno ich ubijać. Przy ładowaniu należy pamiętać
o kontrolowaniu położenia nabojów. Robi się to za pomocą nabijaka (rys. 6), którym najpierw
mierzy się długość otworu, a później w czasie ładowania obserwuje się, czy głębokość
wprowadzenia nabijaka jest krótsza o łączną długość wprowadzonych ładunków. Nie wolno
przepychać siłą ani wyciągać naboju, który utknął w otworze przed dojściem do właściwego
miejsca, taki nabój należy odpalić w otworze łącznie z pozostałymi otworami.

Nabój udarowy należ wprowadzać ostrożnie, bez dużego nacisku. Do otworu wprowadza

się zwykle najpierw naboje nieuzbrojone, a jako ostatni lub przedostatni nabój udarowy.
W czasie wprowadzania ładunku udarowego, lont lub przewody zapalnika należy
podtrzymywać, aby się nie zaczepiały i nie plątały. Czynności związane z ładowaniem otworu
ilustruje rysunek 7.

Na przewodach zapalników można opuszczać do otworu strzałowego ładunek udarowy

o masie zgodnej z warunkami określonymi w decyzji o dopuszczeniu do stosowania
w zakładach górniczych, lecz nie przekraczającego 500 g.

Duże ładunki materiału wybuchowego(do 30 kg, a ładunek udarowy do 10 kg) można

ładować za pomocą liny zakończoną agrafką. Agrafkę i sposób opuszczania ładunku ilustruje
rysunek 5.

Rys. 5. Opuszczanie ładunku MW na agrafce: a) opuszczania, b) agrafka: 1– linka do opuszczania, 2 – linka do

wyciągania szpilki, 3 – otwory na szpilkę, 4 – zaczep dla naboju [13]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 6. Wprowadzanie do otworu naboju za pomocą nabijaka [13]

Rys. 7. Uzbrajanie naboju MW zapalnikiem, wprowadzenie ładunku do otworu strzałowego, zamknięcie otworu

strzałowego przybitką piaskową w otoczce papierowej [13]

Przy ładowaniu otworów strzałowych (rys. 6 i 7) należy przestrzegać następujących zasad:

−

przed przystąpieniem do ładowania materiału wybuchowego do otworu strzałowego
należy sprawdzić, czy otwór może być załadowany ładunkiem materiału wybuchowego
zgodnie z ustaleniami metryki (dokumentacji) strzałowej,

−

masa poszczególnych opuszczanych do otworów materiałów wybuchowych nie może
przekraczać 30 kg, a ładunku udarowego nie może być większa niż 10 kg,

−

do opuszczania ładunków udarowych należy używać sprzętu wykonanego z materiału nie
powodującego iskrzenia oraz nie ładującego się elektrostatycznie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

w przypadku zaklinowania się w otworze naboju inicjującego należy ładowanie przerwać,

−

w zawodnionych otworach strzałowych należy stosować materiały wybuchowe
wodoodporne lub w otoczkach ochronnych,

−

przed przystąpieniem do ładowania środków strzałowych, należy usunąć z przodka
lub odpowiednio zabezpieczyć przed uszkodzeniem maszyny, narzędzia, kable,
przyrządy i urządzenia mechaniczne.

Ładowanie materiału luzem

Materiał wybuchowy luzem ładuje się do otwory strzałowego o nachyleniu co najmniej

45° tak, aby mógł się sypać na spód otworu.

Dla uniknięcia rozsypywania się materiału wybuchowego wokół otwory konieczny jest

lejek (rys. 8). W czasie ładowani trzeba sprawdzać, czy MW zajmuje w otworze właściwe
miejsce.

Rys. 8.

Lejki do ładowania MW luzem: a) lejek, b) przedłużacz [13]

Maszynowe ładowanie materiału wybuchowego

Mechaniczne (maszynowe) ładowanie stosuje się do masowego strzelania (np. długimi

otworami), przy którym zużywa się duże ilości materiału wybuchowego (nawet do 20 i więcej
ton). Są to samojezdne systemy ładujące materiał wybuchowy do otworów strzałowych. Służą
one nie tylko do automatycznego ładowania, ale również do produkcji materiału
wybuchowego.

Obecne maszyny montowane są na podwoziach tradycyjnych samochodów ciężarowych.

Głównym założeniem tych systemów jest wysokie bezpieczeństwo wynikające z transportu
niewybuchowych, surowców służących do wyrobu materiałów wybuchowych. W miejscu
użytkownika surowce składowe miesza się ze sobą tuż przed wprowadzeniem do otworu
strzałowego. Kontakt z materiałem wybuchowym jest praktycznie ograniczony. Istnieje wiele
rozwiązań technicznych systemów w zależności od rodzaju materiału wybuchowego, jaki
chce się uzyskać w końcowej fazie procesu produkcyjnego (np.: materiały wybuchowe
emulsyjne lub ANFO).

Instalacja systemu ANFO (rys. 9) zamontowana na podwoziu samochodu ciężarowego

produkuje materiał wybuchowy w wyrobisku górniczym z surowców, które nie mają
właściwości wybuchowych i przy pomocy odpowiedniego leja ładuje do otworów
strzałowych. Dwuetapowe dozowanie oleju do saletry amonowej zapewnia odpowiednie
właściwości wybuchowe MW.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 9

System mechanicznego załadunku materiałów wybuchowych typu ANFO luzem [7]

Ładowanie za pomocą samojezdnych systemów mieszalniczych może odbywać się pod

górę, np. z poziomu niżej położonego na poziom położony o 20 metrów wyżej. Omawiane
systemy mają jednak swoją barierę techniczno – ekonomiczną:

−

są to urządzenia nie zawsze celowe do kupienia przez zakład górniczy i utrzymania ze
względu na ich cenę,

−

ograniczone są do pewnych rodzajów materiałów wybuchowych (emulsyjnych),

−

brak wyraźnych ekonomicznych korzyści z mechanizacji załadunku MW do otworów
strzałowych, ze względu na ilość ludzi potrzebnych przy ładowaniu – szczególnie
w zakładach małych i średnich.
Samojezdne systemu ładujące materiał wybuchowy do otworów strzałowych stosują

głównie duże zakłady i firmy zajmujące się zawodowo robotami strzelniczymi.

Przybitka sucha

Przybitka ma za zadanie niedopuszczenie do ucieczki gazów wybuchowych i zmuszenie

ich do pracy nad rozsadzeniem skały. Dobre przeciwstawienie się przybitki gazom
wybuchowym zależy przede wszystkim od jej rodzaju. Jako przybitkę (rys. 10) używa się
glinę, glinę z piaskiem, piasek oraz wodę, a także i innych materiałów takich jak zwierciny
czy drobny kliniec lub odpad przeróbczy (0–5 mm).

Przybitka jest najlepsza, gdy składa się z jednej części gliny (plastyczność) i dwóch

części piasku (duży współczynnik tarcia). Zawartość wody w przybitce powinna wynosić
20%. Na przybitkę nie wolno używać kamieni. W otworach nachylonych powyżej 45° można
stosować piasek luźno wsypywany.

Ładowanie przybitki do krótkich otworów zwykłych, załadowanych nabojami materiału

wybuchowego, odbywa się następująco: pierwszą „kluskę” przybitki dosuwa się nabijakiem
do naboju w otworze. Następne „kluski” przybitki dosuwa się nabijakiem, początkowo lekko,
zwiększając stopniowo siłę nacisku tak, aby ostatnie porcje przybitki szczelnie wypełniały
przekrój otworu aż do wylotu. Wypełniając otwór przybitką należy podtrzymywać wystający
z niego lont lub przewody elektryczne w celu uniknięcia ich załamania i rozerwania.

Długość przybitki nie powinna być krótsza niż długość zabioru, zwykle daje się ¼ do

długości otworu. Przy ładunku prochowym dobrze jest umieścić na nim kawałek zmiętego
suchego papieru, który będzie chronił proch przed zawilgoceniem MW od przybitki
i zapobiegnie dostawaniu się ziaren piasku do prochu. Wskazane jest, aby otwory nachylone
w górę pod dużym kątem zabezpieczyć przed wysypywaniem się przybitki (np.: gliną,
kółkiem drewnianym).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 10. Otoczki do przybitki piaskowej „kluski” przybitki z gliny [13]

Przybitka wodna

Przybitkę wodną wolno używać przy:

−

stosowaniu materiałów wybuchowych odpornych na wodę (H),

−

na stosowaniu pojemników wodnych,

−

bez pojemników wodnych,

−

zastosowaniu wilgotnego piasku w otoczkach.
Pojemniki na wodę muszą być dopuszczone do robót strzałowych i w dobrym stanie, nie

przepuszczające wody. W celu sprawdzenia szczelności pojemników należy je napełniać
wodą co najmniej godzinę przed nabijaniem otworów strzałowych (rys. 11). Otwory
skierowane w dół można przybijać bezpośrednio wodą pod warunkiem, że nie ucieka ona
szczelinami skalnymi (głównie stosuje się przybitkę wodną w kopalniach eksploatujących
złoża na bloki skalne, np. granitowe lub marmurowe). Przybitka wodna w pojemnikach może
być stosowana z przybitką uzupełniającą z gliny.

Rys. 11. Pojemnik do przybitki wodnej i napełnianie go wodą [13]

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co należy zrobić, jeśli ładowany nabój MW utkwi w połowie otworu?
2. W jaki sposób ładuje się do otworu strzałowego MW luzem?
3. W jaki sposób odbywa się ładowanie materiałów wybuchowych maszynowo?
4. W jakim celu do otworu strzałowego daję się przybitkę?
5. Jaki materiał można stosować, jeśli dajemy przybitkę wodną?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządź plan składu procentowego przybitki suchej do pionowych otworów strzałowych

dobierając (lub nie) następujące składniki:

Materiał

glina

piasek drobny

kruszywo o frakcji 5–30 mm

woda

Razem

100

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,
2) dobrać odpowiednie składniki przybitki,
3) sprawdzić poprawność wykonania zadania,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Dysponując atrapami środków strzałowych (MW, ZE, przewody strzałowe, nabijaki,

otoczki przybitki piaskowej, piasek) i otworem strzałowym - załaduj otwór przestrzegając
zasad bezpieczeństwa.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,

załadować otwór przestrzegając zasad bezpieczeństwa,

sprawdzić poprawność wykonania zadania,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

atrapy środków strzałowych,

−−−−

rodki ochrony indywidualnej,

−−−−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Zaproponuj sposób załadowania otworu strzałowego poziomego o długości trzech

metrów z czterema nabojami materiału wybuchowego; jeden z nich to nabój udarowy
uzbrojony zapalnikiem elektrycznym ostrym.

Otwór strzałowy poziomy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,
2) zaproponować sposób załadowania otworu strzałowego,
3) sprawdzić poprawność wykonania zadania,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

książka kontroli ściany,

−−−−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

scharakteryzować metody ładowania MW?

opisać urządzenia pomocnicze służące do ładowania MW luzem?

omówić zalety mechanicznego ładowania MW?

wymienić i podać warunki stosowania przybitek?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Odpalanie ładunków materiału wybuchowego w otworach

strzałowych

4.6.1. Materiał nauczania

Elektryczne odpalanie ładunków materiału wybuchowego

W przypadku stosowania wielu otworów strzałowych wykonuje się sieć strzałową. Sieć

strzałowa składa się: z zapalników elektrycznych z przewodami, z przewodów przodkowych
łączących poszczególne zapalniki w otworach strzałowych (pomiędzy otworami) oraz z linii
strzałowej głównej.

Przygotowanie nabojów udarowych

Nabój udarowy przygotowuje się w następujący sposób: Po rozwinięciu opakowania

naboju z jednego jego końca robi się w materiale wybuchowym otwór drewnianym kołkiem.
Do otworu wykonanego kołkiem wkłada się zapalnik, zamyka opakowanie wokół przewodów
zapalnika i związuje taśmą izolacyjną. Takie wykonanie naboju udarowego nie pozwala
na przypadkowe wyciągnięcie zapalnika z naboju. Aby tego uniknąć, przewody zapalnika
owija się pętlą wokół naboju (rys. 12).

Nabój udarowy wykonany w sposób podany na rysunku 12 uniemożliwia wyciągniecie

zapalnika elektrycznego podczas ładowania otworu.

Rys. 12. Kolejność czynności przy zabezpieczaniu zapalnika elektrycznego przed wyciągnięciem z naboju

udarowego [11, s. 236]

Uzbrajanie środków zapalających i przygotowanie nabojów udarowych powinno się

odbywać w miejscu wykonywania robót strzałowych, bezpośrednio przed ich użyciem
udarowego wyjątkowych uzasadnionych względami bezpieczeństwa przypadkach czynności
te mogą być wykonywane również w innym bezpiecznym miejscu, wyznaczonym przez
kierownika służby strzałowej.

Końcówki przewodów zapalnika elektrycznego powinny być zwarte i izolowane do

chwili rozpoczęcia wykonywania połączeń obwodu strzałowego.

Linie strzałowa główna i przodkowa

Główne linie strzałowe dzieli się na linie stałe i rozwijane na czas strzelania.
Linia stała prowadzi od miejsca odpalania (schronu strzałowego) do wyrobiska i miejsca

strzelania. Do linii stałej przyłącza się przewody rozwijane w przodkach. Do nich podłącza
się przewody zapalników. Przewody stałe umieszcza się (np. na słupach) na izolatorach
gumowych lub porcelanowych na wysokości co najmniej 3 m od ziemi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Linie strzałowe rozwijane – powinny być starannie przechowywane w krążkach,

a najlepiej owinięte na drewnianych bębnach. Do bębnów wskazane jest przywiązać kartki
zawierające informacje o długości przewodów, przekroju i rodzaju drutów oraz o zakresie
stosowania. W celu ułatwienia pracy, główne przewody rozwijane powinny być nawinięte na
bęben podwójnie (obie linie) i powiązane ze sobą, końce przewodów krótko zwarte. W razie
stosowania zwijanej linii strzałowej, przewody nie powinny stykać się z przedmiotami
metalowymi i innymi przedmiotami przewodzącymi prąd.

Linia

strzałowa przodkowa (bez przewodów zapalnikowych) – najbardziej

skomplikowana linia, wymagająca dużej staranności i uwagi strzałowych oraz jej kontroli pod
kątem prawidłowości połączeń otworów i poszczególnych przewodów ze sobą. Do łączenia
przewodów zapalników między sobą oraz do łączenia linii przodkowej pomiędzy otworami
i do sieci głównej należy używać szybkozłączy (rys. 13). Należy zwracać uwagę na staranne
oczyszczenie złączy i na takie ich skręcanie, aby styk był pewny. Kolejność czynności jest
następująca: czyszczenie końców przewodów, połączenie pewne drutów, zaizolowanie złącza
taśmą izolacyjną (o ile nie stosuje się szybkozłącza). Złącza sieci nie powinny się stykać ze
skałą lub z innymi materiałami przewodzącymi prąd.

Zapalniki elektryczne należy łączyć ze sobą w obwód zapalnikowy w przodku za pomocą

szybkozłączy lub przez skręcenie końcówek przewodów ze sobą i ich izolowanie.

Rys. 13. Przykłady prawidłowego łączenia przewodów [2, s. 144]

Łączenie zapalników w sieć

W zależności od sposobu łączenia zapalników elektrycznych rozróżnia się łączenia:

−−−−

szeregowe,

−−−−

równoległe, oraz tzw. łącznia grupowe:

−−−−

równoległo-szeregowe,

−−−−

szeregowo-równoległe.

Łączenie szeregowe – używane jest w górnictwie odkrywkowym najczęściej. Polega ono

na rozmieszczeniu zapalników w obwodzie jeden za drugim (rys. 14).

Ma następujące zalety:

−

obwód strzałowy jest prosty i przejrzysty, łatwo go wykonać,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

obliczanie oporu sieci jest proste,

−

możliwa jest ocena poprawności wykonania obwodu na stanowisku strzałowym na
podstawie pomiaru wartości jego oporu.
Zasadniczą wadą jest konieczność stosowania wysokich napięć odpalających.

Rys. 14. Schemat połączenia szeregowego [8, s. 378]

Połączenie równoległe – występuje wtedy, gdy prąd z zapalarki przepływa do zapalników

więcej niż jedną drogą. Rozróżnia się łączenie równoległe skupione i rozłożone.

Połączenie skupione nazywa się takie, gdy jedne końce przewodów zapalników

elektrycznych zebrane są razem i przyłączone do jednego przewodu, drugie końce również
zebrane przyłączone są do drugiego przewodu (rys. 15 a).

W połączeniu grupowym szeregowo-równoległym zapalniki łączy się w szereg, a grupy

równolegle (rys. 15 b).

Połączenie równoległo-szeregowe grupowe – polega na połączeniu zapalników

równolegle, a grupy zapalników (otworów) szeregowo (rys. 15 c, 16).

Rys. 15. Różne typy przykłady połączeń: a) równoległe, b) szeregowo-równoległe, c) równoległo-szeregowe

[8, s. 380]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 16

Połączenie równoległo-szeregowe [13]

Wykonując sieć strzałową elektryczną należy pamiętać, że:

1. Linia strzałowa powinna być obustronnie zwarta, aż do momentu przystąpienia

do odpalania.

2. Obwód zapalnikowy wolno łączyć z linią strzałową bezpośrednio przed przystąpieniem

do odpalania.

3. Wszystkie złącza linii strzałowej powinny być wykonane starannie i izolowane.
4. Przewody linii strzałowej wolno przyłączyć do zapalarki elektrycznej na stanowisku

odpalania, po uprzednim skontrolowaniu oporności obwodu strzałowego omomierzem
dopuszczonego typu. Przy zastosowaniu zapalarek z blokadą pomiar taki może nie być
wymagany za zgodą kierownika służby strzałowej.

5. Izolacja linii strzałowej powinna być sprawdzona za pomocą miernika oporności izolacji,

co najmniej raz w miesiącu oraz po wystąpieniu niewypałów. Wartość oporności izolacji
nie powinna być niższa niż 200 kΩ.

6. Zabrania się łączyć w jeden obwód strzałowy zapalników różnych klas.

Przyrządy pomiarowe oporu i ciągłości obwodu strzałowego

Opór obwodów strzałowych należy zmierzyć po wykonaniu obwodu strzałowego.

Zastanowienie i obawy mogą zrodzić:
a) zbyt duży opór obwodu strzałowego w stosunku do przewidywanego, co może świadczyć

o złym wykonaniu połączeń lub któryś z zapalników jest uszkodzony albo fabrycznie
błędny,

b) zbyt mały opór obwodu strzałowego, co może świadczyć o tym, że linia strzałowa

w którymś miejscu jest zwarta, dotyka obudowy, calizny skalnej albo nie włączono
którejś części obwodu strzałowego.
W obu przypadkach należy dokładnie sprawdzić poprawność wykonania obwodu

strzałowego. Oprócz tego może się zdarzyć, że jeden, lub więcej zapalników elektrycznych
w otworach strzałowych, ma przerwany mostek – należy takie zapalniki odszukać i odłączyć
od obwodu. Do pomiaru oporu obwodu strzałowego i kontroli ciągłości stosuje się
dopuszczone przyrządy: Barbara–2, OSI, OSI–M, OMW–2. Są to urządzenia starszej
generacji, które nie mogą być stosowane w przodkach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Takie przyrządy jak: OSC–1, WRZOS–50, WRZOS–100 i WRZOS–300 są wyposażone

w dodatkowe zabezpieczenia kwalifikujące je do grupy przyrządów, które w określony
sposób mogą być stosowane poza stanowiskiem odpalania –również w przodkach.

Przyrządy do ustalania oporów sieci oraz przyrządy do kontroli ciągłości obwodu

strzałowego:

−

omomierz–miliamperomierz „Barbara 2” – mierzy się nim opór elektryczny
poszczególnych zapalników lub całego obwodu strzałowego w zakresach od 0 do 500 Ω
i od 0 do 10 Ω,

−

omomierz–miliamperomierz strzałowy OMW–2 – mierzy się nim opór pojedynczych ZE
lub całego obwodu strzałowego, przy dowolnym rodzaju połączeń w zakresach: 0 do 3Ω,
0 do 10 Ω, 0 do 30 Ω, 0 do 100 Ω, 0 do 300 Ω, 0 do 1000 Ω,

−

omomierz strzałowy OSC–1 – ma trzy zakresy pomiarowe: 0 do 19,99 Ω, od 0 do
199,9 Ω i 0 do 1999 Ω. Jest to dokładny i bezpieczny przyrząd dopuszczony do pomiaru
oporu zapalników elektrycznych umieszczonych w otworach strzałowych załadowanych
materiałem wybuchowym. Ma on wyświetlacz elektrokrystaliczny. Omomierz wymaga
ładowania tylko z dozwolonej ładowarki, gdyż łatwo może ulec uszkodzeniu.
Bezpośrednio przed przyłączeniem sieci strzałowej do zapalarki należy ze schronu

strzałowego sprawdzić obwód i oporność sieci strzałowej.

Oprócz przyrządów do mierzenia oporu obwodu strzałowego czasem stosuje się

przyrządy pozwalające stwierdzić tylko, czy obwód jest ciągły (zamknięty).

Do kontroli ciągłości obwodu strzałowego (pomocne przy wyszukiwaniu wadliwych

zapalników elektrycznych z przerwanymi mostkami) dopuszczone są próbniki ciągłości
obwodu. Wymagania do tych przyrządów określa polska norma.

Wskaźniki typu WRZOS – mają następujące dane techniczne:

−

opory graniczne dla: WRZOS–50 – 50 Ω ± 1 Ω,

WRZOS–100 – 100 Ω ± 1 Ω,
WRZOS–300 – 300 Ω ± 1 Ω,

−

zasilanie: – 3, 6 V,

−

prąd awaryjny: – 20 mA,

−

prąd pomiarowy: max: – ≤0,5 mA,

min:. – 0,22 mA.

Próbnik (wskaźnik) ciągłości obwodów strzałowych POS–510 – wyposażony jest

w czerwoną diodę, która świeci się, gdy obwód jest ciągły. Intensywność świecenia maleje ze
wzrostem oporu, przy czym przy wartości 510 Ω jest ona dostateczna. Świecenie zanika
całkowicie przy oporze obwodu powyżej 3000 Ω.

Wskaźnik oporu obwodów strzałowych WRZOS–300 – sygnalizuje optycznie, że opór

obwodu jest niższy od wartości 300 ± 10%. Świecenie zanika dla wyższych wartości.

Oba przyrządy są nierozbieralne i nienaprawialne. Wymaga się, aby przed wydaniem ich

strzałowym sprawdzono za pomocą miernika właściwej ładowarki ich prądy zwarcia.

Zastosowanie tych przyrządów przodkowych obwarowane jest zakazami:

−

stosowania do kontroli innych obwodów niż strzałowe,

−

stosowania w razie uszkodzenia obudowy,

−

ładowania z dowolnej ładowarki (innej niż dopuszczona).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 17. Przyrządy do pomiaru ciągłości obwodów strzałowych [13]

Zapalarki

Do inicjowania zapalników elektrycznych służą zapalarki strzałowe (rys. 18) będące

ródłem krótkotrwałego impulsu elektrycznego dużej mocy.

W górnictwie odkrywkowym stosuje się zapalarki „skalne”(S), w odróżnieniu od

zapalarek „metanowych” typu M i specjalne typu MN. Zapalarki – jak i każdy sprzęt
strzałowy – muszą mieć dopuszczenie Prezesa WUG wydane na podstawie badań i orzeczenia
atestacyjnego

Kopalni

Doświadczalnej

„Barbara”.

Jedną

ważniejszych

cech

charakteryzującą każdą zapalarkę jest jej wydajność strzałowa – jest to dopuszczalna liczba
określonych zapalników, którą powinna odpalić zapalarka w odpowiednim układzie połączeń.

Każda zapalarka powinna być cechowana. Na tabliczce znamionowej podaje się:

−

oznaczenie zapalarki symbolem,

−

nazwę wytwórcy,

−

nazwa zapalarki,

−

numer fabryczny,

−

rok produkcji,

−

cechę dopuszczenia zawierające symbole, numer orzeczenia, rok wydania oraz symbol
stacji badawczej (Kopalni Doświadczalnej „Barbara”),

−

napięcie maksymalne na zaciskach strzałowych.

Rys. 18. Zapalarki nowej generacji [13]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Należy pamiętać, że:

1) do odpalania zapalników elektrycznych w obwodach strzałowych należy używać

wyłącznie zapalarek elektrycznych o wydajności dostosowanej do liczby zapalników
odpalanych jednocześnie,

2) każda zapalarka elektryczna powinna posiadać świadectwo przydatności wystawione

przez producenta. Po badaniu szczegółowym oraz po naprawie świadectwo przydatności
wystawia upoważniona jednostka,

3) dla każdej zapalarki elektrycznej należy prowadzić kartę ewidencyjną.

Klucz (korbka) do uruchomienia zapalarki elektrycznej powinien być przechowywany

w zamknięciu lub znajdować się u osoby uprawnionej do odpalenia ładunków materiału
wybuchowego i może być użyty dopiero w chwili odpalenia.
1) Zapalarka elektryczna będąca w użyciu na danej zmianie powinna być w zamkniętej

przodkowej skrzyni strzałowej, w podręcznym albo ruchomym składzie materiałów
wybuchowych lub w innym miejscu odpowiednio przystosowanym do tego celu.

2) Przed zakończeniem zmiany roboczej zapalarka powinna być oddana na przechowanie

do składu materiałów wybuchowych lub innego pomieszczenia, wyznaczonego przez
osobę dozoru, posiadającego odpowiednie zamknięcie.

Odpalanie ładunków materiału wybuchowego lontami

Ładunki materiału wybuchowego można odpalać lontami wolnopalnymi i detonującymi.

O ile odpalanie lontami wolnopalnymi ma w praktyce górniczej małe zastosowanie
to odpalanie lontami detonującymi jest często stosowane.

Odpalanie lontami wolnopalnymi

Odpalanie to charakteryzuje się tym, że wybuch spłonki będącej bodźcem zewnętrznym

dla ładunku materiału wybuchowego wywołany jest przez snop iskier palącego się
z określoną szybkością wolnopalnego lontu. Aby sporządzić ładunek udarowy trzeba mieć
oprócz MW – spłonkę i lont wolnopalny. Spłonki są bardzo wrażliwe na bodźce zewnętrzne
takie jak płomień, uderzenie, tarcie, itp., dlatego należy zachować szczególną ostrożność przy
transporcie i manipulacji nimi.

Przed przystąpieniem do cięcia lontu prochowego z krążka na odcinki strzałowy musi

mieć gotowy plan przeprowadzenia robót strzelniczych oraz wiedzieć ile powinno być
odcinków i do jakich otworów będą zastosowane. Przy liczbie otworów 1, 2 lub 3 długość
każdego odcinka lontu nie powinna być mniejsza niż 1,5 m, a przy większej ilości otworów
nie mniejsza niż 2,0 m. Zależy to od głębokości otworów strzałowych. Lont z otworu
strzałowego powinien wystawać co najmniej 20 cm. Długość najkrótszego odcinka powinna
być taka, aby spokojnie pozwoliła odejść strzałowemu do schronu.

W celu odcięcia odcinka lontu z krążka strzałowy powinien:

−

dokładnie przeglądnąć krążek lontu, czy lont nie ma uszkodzeń (załamań, zgrubień, itp.);
wszystkie zauważone miejsca uszkodzeń należy wyciąć; trzeba też zwrócić uwagę, czy
lont nie jest przestarzały, można to poznać po stwardnieniu, taki lont powinien być
wycofany z użycia,

−

z każdego końca krążka odciąć nie mniej niż 5 cm lontu, gdyż końcówki te mogą być
zawilgocone lub pozbawione odpowiedniej ilości prochu; odcięte końcówki lontu należy
zniszczyć,

−

po odmierzeniu potrzebnego odcinka lontu, odciąć go ostrym, czysty nożem na
przeznaczonej do tego celi desce; koniec lontu, który ma być wprowadzony do spłonki,
należy odciąć prostopadle do osi lontu, drugi zaś koniec ukośnie; ma to na celu –
w pierwszym przypadku – takie uzbrojenie lontu spłonką, aby przylegał on swoim

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rdzeniem prochowym do miseczki spłonki, w drugim zaś – jak największe obnażenie
ś

cieżki prochowej lontu w celu łatwiejszego zapalenia.

Po nacięciu potrzebnej ilości odcinków lontu strzałowy przystępuje do uzbrajania go

przez wprowadzenie jednego końca lontu (prosto naciętego) do spłonki. Należy przedtem
dokładnie sprawdzić, czy nie ma na łusce spłonki pęknięć, zagłębień, wgnieceń i widocznych
plam utlenionego metalu lub resztek MW. Miseczka nie powinna wypadać, a materiał
wybuchowy nie powinien wysypywać się ze spłonki. Spłonka może być zanieczyszczona
np. trocinami, które należy usunąć stukając otwartym końcem spłonki o paznokieć lub dłonią
o dłoń. Nie wolno w żadnym przypadku zanieczyszczeń wydmuchiwać ze spłonki
lub wydłubywać, gdyż może to spowodować jej wybuch. Lont należy wprowadzić do spłonki
ruchem prostym, bez nacisku.

Długość lontu, która wchodzi do spłonki wynosi 15 mm. Spłonkę zaciska się na loncie

za pomocą kleszczy zaciskowych tak, aby była zaciśnięta równomiernie ze wszystkich stron
Spłonkę do otworu kleszczy należy wkładać od ich szerszej strony. Dla ułatwienia orientacji
na kleszczach jest wybity znak, okrągłe nacięcie. Przy zaciskaniu spłonki prawą ręką nacięcie
to powinno znajdować się pod spodem. Spłonę zaciska się naciskając kilkakrotnie kleszcze,
przy równoczesnym ich obracaniu pod niedużym kątem

Wykonując nabój udarowy do odpalania MW lontem prochowym należy wykonać

następujące czynności:

−

rozwinąć z jednego końca opakowanie naboju,

−

zaostrzonym kołkiem drewnianym wykonać zagłębienie na spłonkę,

−

w zagłębienie wprowadzić spłonkę zaciśniętą na loncie prochowym tak, aby nieco
wystawała z naboju,

−

zawinąć opakowanie naboju wokół wystającej części spłonki i obwiązać sznurkiem
lub taśmą izolacyjną.
Dno spłonki musi być skierowane w głąb naboju kolejność czynności przy sporządzaniu

naboju udarowego pokazuje rysunek 19.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 19. Kolejność czynności przy wykonywaniu naboju udarowego odpalanego lontem prochowym [11, s. 340]

Do zapalenie lontów należy przystąpić zaraz po nadaniu trzeciego (krótkiego) sygnału.

Do zapalania stosuje się dopuszczone zapalacze lontowe. Jedna osoba bez zapalacza nie
powinna odpalać nie więcej niż sześć lontów, a z zapalaczem dziesięć. Przy zapalaniu serii
otworów może być użyty tylko jeden zapalacz. W razie braku zapalaczy można zapalić lonty
od główki zapałki przyłożeniem do rdzenia prochowego lontu i potarciem jej pudełkiem
zapałek.

Strzałowy podczas podpalanie lontów powinien mieć osobę towarzyszącą. Przy

odpalaniu lontami wolnopalnymi większej ilości otworów wskazane jest stosowanie lontu
kontrolnego. Jest to odcinek lontu, krótszy (o około 60 cm) od najkrótszego z odpalanych
lontów, uzbrojony w spłonę. Lont kontrolny umieszcza się za zasłoną, lecz nie na drodze,
którą chodzą strzałowi. Lont ten zapala się pierwszy, po czym przystępuje do odpalania
otworów. Po wybuchu lontu kontrolnego strzałowi muszą przerwać pracę i udać się do
schronu.

W miarę możliwości strzałowy ma obowiązek liczenia odchodzących otworów.

Odpalanie lontami prochowymi stosuje się do ładunków pojedynczych lub serii ładunków,
które powinny być tak rozmieszczone, aby wybuch jednego nie spowodował wyłączenia
z sieci drugiego, jeszcze nie odpalonego ładunku. Równoczesne odpalenie ładunków nie jest
możliwe, nawet przy jednakowej długości lontów w otworach, ze względu
na niejednoczesność odpalanie i różny przebieg ścieżki ogniowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odpalenie lontami detonującymi

Lont detonacyjny można łączyć w sieć strzałową składającą się z naboju udarowego,

do którego przymocowano lont detonujący, linii lontu detonującego i z zapalnika
lub zapalników elektrycznych powodujących detonację lontu.

Rys. 20. Schemat ułożenia sieci strzałowej z lontu detonującego: a) przy strzelaniu jednoszeregowym, b) przy

strzelaniu wieloszeregowym: 1 – zapalniki elektryczne, 2 – przewody elektryczne, 3 – lont detonujący
[13]

Rys. 21. Łączenie dwóch odcinków lontu detonacyjnego [2, s. 383]

Nabój udarowy sporządza się w następujący sposób: należy zagiąć końcówkę lontu, na

zagięciu ułożyć nabój ładunku i przymocować lont do naboju w co najmniej w dwóch
miejscach taśmą izolacyjną. Nabój udarowy może być większy niż z jednego naboju.

Odpalanie ładunków materiału wybuchowego lontami detonującymi może być stosowane

tylko przy zachowaniu następujących warunków:

−

odcinki lontu o potrzebnej długości należy przygotować przed ułożeniem linii strzałowej,

−

w tej samej sieci należy używać lontów jednego rodzaju, pochodzących z jednej
wytwórni,

−

sieć strzałowa nie może tworzyć pętli,

−

w przypadku krzyżowania się lontów lub układania linii równoległych, należy zachować
odstęp między nimi wynoszący co najmniej 20 m,

−

dozwolone jest opuszczanie na loncie do otworu ładunku udarowego o masie nie
większej niż 500 g,

−

do inicjowania lontów detonujących nie wolno używać spłonek,

−

połączenia lontów muszą być wykonane na nakładkę na odcinku nie krótszym niż 20 cm
i zabezpieczone taśmą izolacyjną,

−

odgałęzienia od sieci strzałowej myszą wychodzić w kierunku przebiegu fali
detonacyjnej pod katem 30 do 45°.

−

połączenia odcinków lontu nie mogą być umieszczone w przybitce.
Osoby wykonujące roboty strzelnicze z użyciem lontu detonującego muszą być

wyposażone w odpowiednie podkładki drewniane i ostry nóż do cięcia lontu. Cięcie lontu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

powinno odbywać się wyłącznie na drewnianej podkładce za pomocą noża. Lont należy
przecinać jednym pociągnięciem noża. Nie wolno przecinać lontu detonującego przez
uderzenie nożem, siekierką, itp. Jeżeli jest przeznaczony do dalszego przechowywania, należy
zabezpieczyć jego końcówki przez owinięcie taśmą izolacyjną.

Do odpalenia ładunków z lontem detonującym należy używać zapalników

natychmiastowych. Tylko w wyjątkowych przypadkach stosuje się odpalanie zapalnikami ze
zwłoką.

Odpalanie ładunków materiału wybuchowego zapalnikami elektronicznymi

Umieszczone w otworach zapalniki elektroniczne łączy się w elektryczną sieć strzałową.

Jest kilka sposobów łączenia ich w sieć zalecanych w europejskiej specyfikacji technicznej
dla zapalników elektronicznych CEN/TS 13763–27:2003 (materiały wybuchowe do użytku
cywilnego).

Można w niej wyróżnić dwa najczęściej stosowane w górnictwie odkrywkowym systemy

połączeń (rys. 22):

−

równoległy (nazywany też szynowym lub magistralnym) – każdy zapalnik jest połączony
do wspólnej linii dwuprzewodowej rozciągniętej na zewnątrz otworów strzałowych,

−

szeregowy (nazywany również „na stokrotkę”), w tym przypadku zapalniki mają
wystarczająco długie przewody, aby jeden z dwóch przewodów mógł być połączony
z takim samym przewodem zapalnika drugiego.

Rys. 22. Systemy elektrycznych połączeń zapalników elektronicznych: a) równoległy (szynowy), b) szeregowy

(tzw. „stokrotka”); 1– zapalarka, 2 – łącznik, 3 – elektroniczny zapalnik, 4 – „szyna” [13]

W czasie uzbrajania zapalników podłączonych do zapalarki następuje wysłanie na linie

strzałową informacji o adresach i czasach opóźnienia. Zapalnik elektroniczny automatycznie
porównuje adres własny z adresem wysłanym na linię. Gdy adresy są zgodne, informacja
z linii strzałowej o czasie opóźnienia zostanie zapamiętana w zapalniku. W przypadku, gdy
zapalnik nie znajdzie własnego adresu w transmitowanych danych, przyjmuje wartość czasu
opóźnienia równą 0 ms. Sieć odpala się zapalarką dostosowaną i zaprogramowaną
do zapalników elektronicznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odpalanie ładunków materiału wybuchowego systemem nieelektrycznym

Opracowano wiele schematów połączeń sieci strzałowej UNIDET, np.: rzędami,

w bruzdę, po przekątnej.

Rys. 23. Łączenie przewodu NONEL z lontem detonującym za pomocą klamerki [7]

Sieć rozgałęzień systemem NONEL można zainicjować:

−

zapalnikami elektrycznymi,

−

zapalarką DynoStart, a w przypadku stosowania systemu indetschock: zapalarką
mechaniczną MR–1 lub iskrową JR–1.
Warunki stosowania zapalarki DynoStart są następujące:

−

W zakładach górniczych odkrywkowych do inicjowania niektórych zapalników typu
NONEL i rurek (przewodów) typu NONEL.

−

Zapalarkę mogą stosować tylko pracownicy, którzy dodatkowo przeszkoleni zostaną
w zakresie używania tego typu zapalarki.
Wymianę baterii zasilającej zapalarkę mogą dokonać pracownicy wyznaczeni przez

kierownika służby strzałowej zakładu górniczego.

Zapalarka podlega kontroli szczegółowej nie rzadziej niż raz w roku przez producenta

lub jednostkę przez niego wyznaczoną.

Inicjacja sieci może być przeprowadzona również zapalnikami ostrymi elektrycznymi

W tym przypadku postępuje się podobnie jak przy stosowaniu lontu detonującego,
z zachowaniem wymogów bezpieczeństwa jak dla strzelania elektrycznego. Do końcówki
linii NONEL (rys. 24) przymocowuje się taśmą izolacyjną zapalniki natychmiastowe ostre
i w sposób bezpieczny odpala, inicjując tym samym sieć strzałową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 24. Zapalarka DynoStart [7]

Ładowanie i odpalanie ładunków w otworach

Zwykle nieelektryczny system stosuje się do długich otworów, w których należy dać dwa

ładunki udarowe. Na dno otworu lub po jego częściowym załadowaniu MW (np. do ¼ jego
długości) opuszcza się nabój udarowy dolny. Aby wykonać nabój udarowy łączy się zapalnik
z pobudzaczem. Na przewodach można opuszczać nabój o ciężarze nie większym niż to
zaleca producent (np. do 2500 g). Po umieszczeniu ładunku udarowego ładuje się materiał
wybuchowy. Ładunek udarowy dolny delikatnie podciąga się lekko, aby sprawdzić
czy dobrze przylega do kolumny materiału wybuchowego. Drugi ładunek udarowy umieszcza
się na szczycie lub w jego bliskości (po załadowaniu np. ¾ otworu), ale zaraz poniżej
przybitki. Odpalenie ładunków może być milisekundowe (najczęściej), z opóźnieniem
na zewnątrz lub wewnątrz otworu strzałowego.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jak się wykonuje nabój udarowy ze spłonką górniczą?
2. Jak się wykonuje nabój udarowy z zapalnikiem elektrycznym ostrym?
3. Jak się uzbraja nabój udarowy lontem detonującym?
4. Jak się łączy dwa odcinki lontu detonującego ze sobą?
5. Czy kocówki przewodów stałej sieci strzałowej w czasie ładownia otworów strzałowych

powinny być zwarte czy rozwarte, dlaczego?

6. Jak się łączy przewody (rurki) NONEL z lontem detonującym?
7. Jak się łączy w sieć zapalniki elektroniczne?
8. Co to jest sieć strzałowa?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Masz do dyspozycji plan pięciu otworów strzałowych, w każdym otworze jest jeden

zapalnik elektryczny ostry, zaprojektuj połączenie równoległe tych zapalników.

* * * * *

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,
2) zaprojektować połączenie równoległe zapalników,
3) sprawdzić poprawność wykonania zadania,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Masz do dyspozycji dwa naboje, lont detonujący oraz taśmę izolacyjną; wykonaj plan

(szkic) jednego naboju udarowego, wykorzystując do tego celu oba naboje.

Szkic naboju udarowego

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,
2) wykonać szkic jednego naboju udarowego wykorzystując podany materiał,
3) sprawdzić poprawność wykonania zadania,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

dwa naboje,

−−−−

lont detonujący,

−−−−

taśma izolacyjna,

−−−−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Połącz równolegle-szeregowo dwa otwory zawierające każdy po dwa zapalniki

elektryczne. Aby tego dokonać powinieneś narysować przekroje tych otworów.

O O

Otwór strzałowy poziomy

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,
2) narysować przekroje otworów oraz połączyć je równolegle-szeregowo,
3) sprawdzić poprawność wykonania zadania,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

narysować i omówić typy połączeń ZE?

wymienić i omówić przyrządy służące do pomiaru ciągłości
obwodów strzałowych?

podać

sposoby

elektrycznego

połączenia

zapalników

elektronicznych?

narysować, w jaki sposób łączy się ze sobą LD?

podać warunki stosowania zapalarki DynoStart?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Metody strzelania w górnictwie odkrywkowym

4.7.1. Materiał nauczania

Tabela 1. Metody i rodzaje strzelania

Metoda

Umieszczenia ładunku

Strzelanie

Cel strzelania

otworowa

krótkim

otworze

strzałowym

w długim otworze
strzałowym (o dł.
powyżej 6 m
wykonanym zwykle
wiertnicą)

w komorze powstałej w
wyniku

sztucznego

poszerzenia dna otworu
(lub jego części)

otworami krótkimi

długimi

otworami

z poszerzonym
dnem

−

uzyskanie

urobku

małych

ilościach,

−

uzyskanie rozdrobnionego urobku
w dużych ilościach,

−

urabianie na bloki,

−

rozdrobnienie urobku (tzw. strzelanie
rozszczepkowe–otworowe),

−

likwidacja progów,

−

likwidacja nawisów,

−

rozluzowanie twardych
i zmarzniętych gruntów,

−

wyburzenie obiektów budowlanych:
rozstrzeliwanie podpór,
fundamentów, itp.

−

podcinanie monolitów skalnych przy
strzelaniu podbierakowym,

−

urabianie

fragmentów

skał

o zwiększonej trudności urabiania,

−

wykonywanie

tuneli,

górniczych

wyrobisk

podziemnych

rowów,

kanałów, wykopów; gładkościenne
konturowanie wyrobisk,

−

na zrzut urobku,

−

na wyrzut urobku.

komorowa

w komorze

strzałowej

wykonywanej wewnątrz
urabianego

ośrodka

skalnego

jednokomorowe
wielokomorowe–
jednoszeregowe
wielokomorowe–
wieloszeregowe

−

uzyskiwanie rozdrobnionego urobku
w dużych ilościach,

−

na zrzut urobku,

−

na wyrzut urobku.

chodnikowa

w chodniku strzałowym
wykonanym wewnątrz
urabianego środowiska
skalnego

chodnikowe

−

uzyskiwanie rozdrobnionego urobku
w dużych ilościach,

szczelinowa

sztucznej

lub naturalnej szczelinie
skalnej

szczelinowe

−

uzyskiwanie bloków skalnych,

−

usuwania nawisów,

bezotworowa

jako

ładunki

podkładane

lub

nakładane (zwykłe lub
kumulacyjne)

rozszczepkowe
nieotworowe

−

rozbijanie nadwymiarowych bloków
skalnych,

−

karczowanie i ścinanie drzew,

−

usuwanie zatorów lodowych.

kombinowana

umieszczenie

ładunku

w wyrobiskach

strzałowych
(komorowych, długich
otworów,

otworów

z poszerzonym

dnem)

przy

połączeniu

różnych metod, zależnie
od celu strzelania

kombinowane

−

uzyskiwanie monolitów skalnych,

−

uzyskiwanie rozdrobnionego urobku
w dużych ilościach,

−

zyskiwanie zacięć poziomów,

−

uzyskiwanie

głębokich

wykopów

w twardych skałach,

−

na zrzut urobku,

−

na wyrzut urobku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W przedstawionej tabeli 1 ujęto metody i rodzaje strzelania. Zagadnienia rozwinięto

w dalszej części tego rozdziału.

Strzelanie krótkimi (zwykłymi) otworami

Pomijając roboty strzałowe w kopalniach skał blocznych, w których wydobywa się bloki

budowlane, to strzelanie krótkimi otworami (do 6 m) ma raczej znaczenie pomocnicze,
towarzyszące strzeleniu zasadniczemu, tj. masowemu burzenia skał. Dlatego spotyka się
różne

usytuowania

długości

otworów

strzałowych

małych

rednicach,

np. 36, 42, 50, 64 mm, wykonywane wiertarkami ręcznymi.

Urabianiu skał na kruszywo

Przy usytuowaniu zwykłych otworów strzałowych ważne jest ich położenie w stosunku

do obnażonych powierzchni oraz wzajemne położenie otworów (tak zwana siatka otworów).
Zbyt dalekie oddalenie otworów od siebie lub od powierzchni obnażonej prowadzi
np. do powstawania progów przy spodzie otworów (nie odspojona calizna utrudniająca
wyrównanie poziomu), zaś zbyt duże zbliżenie do siebie otworów może być powodem
dużego rozrzutu odłamków kamienia i zbyt nadmiernego rozdrobienia urobku. Na rysunkach
26, 26 pokazano różne możliwe usytuowania otworów.

Rys. 25. Różne położenia otworów: a) otwór pionowy przy nachylonej ścianie, b) otwór pionowy przy pionowej

cianie, c) otwór poziomy, d) otwór nachylony, e) kombinacja otworu poziomego z nachylonym,

f) kombinacja otworu pionowego z poziomym [3, s. 38]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 26. Rozmieszczenie otworów w siatce: A – w jednym szeregu, B – w dwóch szeregach, C – w trzech

szeregach, a) odległość między otworami, b) odległość miedzy szeregami [3, s. 132]

Likwidacja progów i nawisów skalnych

W przypadku nie stosowania przewiertów w otworach strzałowych lub dużego oporu skał

przyspągowych mogą powstać progi (nierówności), które trzeba likwidować dla wyrównania
poziomu eksploatacyjnego. Rozmieszczenie otworów zależy od kształtu i rozmiaru progu. Na
rysunku 27 pokazano przykład likwidacji progów w skale granitowej. Wielkość MW
w otworze strzałowym zwykle dobiera się „na wyczucie”, można jednak oszacować go
odpowiednimi wzorami.

Wielkość ładunku mieści się zwykle w granicach 0,125 do 0,50 kg.

Rys. 27. Przykład likwidowania nierówności spągu [11, s. 155]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Likwidacja nawisów

W wysokich ścianach i w skałach bardzo zwięzłych, szczególnie gdy źle dobrano

parametry strzelania, mogą powstawać nawisy skalne zagrażające pracującym pod ścianą
ludziom i maszynom. Takie nawisy należy zestrzelić (ścianę ramować). Na rysunku 28
pokazano dwa z wielu możliwych sposobów usytuowania otworów strzałowych.

Rys. 28. Strzelanie nawisów skalnych: a) nawis o małej grubości, b) nawis o znacznej grubości [3, s. 66]

Odspajanie ław i bloków skalnych

Strzelanie ław lub bloków skalnych wymaga dobrej znajomości struktury i budowy złoża,

co daje możliwość wykorzystania naturalnych właściwości skały z uwzględnieniem jej
naturalnej podzielności (łupliwości). Po wykonaniu wdzierek lub wcinek palnikiem
termicznym przystępuje się do odspojenia ławy lub bloku. Najkorzystniejsze jest odspojenie
monolitu skalnego, a następnie dzielenie go na bloki handlowe lub do obróbki kamieniarskie.
Nie zawsze jest to jednak możliwe. Robotami strzelniczymi dokonuje się to za pomocą
materiału wybuchowego (np. prochem, amonitem 62, saletrolem) lub lontem detonacyjnym.
Istotne jest, aby tak odspoić (oderwać) ławę lub blok od calizny, by nie zniszczyć ich struktur
wewnętrznych lub nie uszkodzić calizny skalnej, z której w przyszłości będzie się uzyskiwać
bloki skalne.

Wykonanie wcinki w granicie: Wykonywanie wcinki rozpoczyna się od wycięcia

(np. palnikiem termicznym) wzdłuż podzielności pionowej dwóch wrębów równoległych
(w odległości od siebie 1 do 2 m). Następnie za pomocą klinów trójdzielnych usuwa się skałę
zawartą między wrębami. Jeżeli nie da się klinami podzielić skały pomiędzy wrębami –
wówczas używa się do tego materiału wybuchowego. Przykład siatki strzałowej we wcince
pokazany jest na rysunku 29.

Rys. 29. Siatka otworów we wcince (pomiędzy wrębami wykonanymi palnikiem termicznym) [3, s. 99]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odspojenie bloku

Do odsunięcia bloku skalnego od calizny wykonuje się jeden lub więcej otworów

strzałowych, w których umieszcza się ładunek materiału wybuchowego oraz przybitkę
(zwykle ze zwiercin lub wodną). Odpalenie ładunków odsuwa blok na kilkanaście
centymetrów (rys. 30)

Rys. 30. Blok skalny przygotowany do odspojenie materiałem wybuchowym [3, s. 99]

Przy odspajaniu ław i bloków wierci się otwory pionowe, poziome lub jednocześnie

pionowe i pomocniczo poziome (jeśli jest zła podzielność pozioma skały). Otwory umieszcza
się wzdłuż linii zaplanowanego podziału skały (szczeliny lub piły wiertniczej). Otwory
powinny w zasadzie odpowiadać grubości odspajanego bloku (sięgnąć do spodu ławy).
W przypadku zbyt krótkiego otworu część bloku może ulec zniszczeniu, jak to pokazano na
rysunku 31. Nie zawsze jednak tak się postępuje, zależy to od rodzaju skały.
W kamieniołomach granitu stosuje się często „niedowiert”, wynoszący około 20 cm; zakłada
się bowiem, że energia wybuchu jest wystarczająca do pokonania skały wokół niedowiertu
(zerwanie progu bez uszkodzenia calizny) i odspojenia oraz przesunięcia bloku.

Rys. 31. Przykład zbyt krótkiego otworu: 1 – przodek skalny, 2 – otwór, 3 – linia odspojenia bloku,

4 – pożądany kierunek odspojenia bloku, 5 – naturalny spód [13]

Czasem, w zależności od podzielności skały, wystarczy odstrzelić jeden lub dwa otwory,

aby uzyskać efekt oddzielenia i odsunięcia ławy skalnej lub bloku od calizny. Takie otwory
zwykło nazywać się udarowymi (rys. 32).

Wielkość ładunku materiału wybuchowego należy ustalić z dużym wyczuciem

podzielności naturalnej skały. Zwykle daje się jako materiał wybuchowy proch strzelniczy lub
wolnodziałający amonit 62, a jako przybitkę – wodę (w otoczkach lub nie).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 32. Udarowy otwór: 1 – otwór, 2 – kierunek odspojenia bloku [3, s. 101]

Innym sposobem odspajania bloków skalnych jest stosowanie lontu detonującego

włożonego do otworu strzałowego pętlą, podwójnie lub też włożonego do otworu strzałowego
pojedynczo. Dawanie lontu zbyt silnego lub kilku odcinków powoduje wprawdzie
prawidłowe odsunięcie bloku na 8 do 10 cm od calizny, ale płaszczyzna bloku od strony
otworów strzałowych może być osłabiona popękana („spalona”, naciągnięta), pełna drobnych
rys (spękań).

Zdarza się, w sytuacjach złej podzielności skały lub potrzeby odspojenia dużej ławy

skalnej, że do odspojenie trzeba zastosować cały szereg otworów strzałowych lub podwójną
linię otworów.

Do dzielenia skały na bloki można wykorzystać istniejące w caliźnie naturalne pęknięcia

i szczeliny. Dla ograniczenie długości szczeliny i w celu jej uszczelnienia na spodzie
szczeliny umieszcza się przybitkę i ubija się ją szczelnie drewnianym nabijakiem (patrz
strzelanie szczelinowe).

Rozdrabianie brył nadwymiarowych

Otwory strzałowe zwykłe stosuje się również przy rozbijaniu materiałem wybuchowym

brył nadwymiarowych, niemieszczących się do łyżki koparki, ładowarki lub kruszarki.

Strzelanie długimi otworami

Przyjmuje się, że za długi otwór uważa się otwór długości powyżej sześciu metrów.

Strzelanie długimi otworami zalicza się do masowego burzenia skał i jest podstawową metodą
strzelania w odkrywkowych zakładach górniczych. Rozwojowi tej metody sprzyjały rozwój
wysokowydajnych wiertnic, bezpieczeństwo pracy i dobre efekty strzelania liczone w ilości
dobrze rozdrobionego urobku.

Pojęcia zabiorów

Funkcjonują cztery pojęcia zabiorów:

a) właściwy (z

) wynikający z teorii działania, stożka jako najmniejsza odległość od środka

ładunku do najbliższej płaszczyzny odsłoniętej (linia najmniejszego zabioru),

b) dolny (spągowy, z

) – jako najmniejsza odległość osi otworu od dolnej krawędzi

urabianej ściany, przy której może być próg lub niewybrany urobek stanowiący podporę
ś

ciany, czego należy unikać,

c) górny(z

) – jako najmniejsza odległość od osi otworu do górnej krawędzi urabianej

ciany,

d) obliczeniowy (teoretyczny, z

) – wynikający z matematycznych założeń ujętych we

wzory, przyjmowany jako podstawowy parametr przy obliczaniu ładunku MW i objętości
uzyskanego odstrzałem urobku; zabiór obliczeniowy może być jednym z wyżej
wymienionych zabiorów rysunku 33.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 33. Różne zabiory: z

– zabiór właściwy, z

– zabór dolny, z

– zabiór dolny z progiem lub nie wybranym

urobkiem, z

– zabiór górny, b – odległość między szeregami otworów, p – rzut poziomy ściany

[4, s. 173]

Ważnymi wymiarami siatki strzałowej są – oprócz zabioru – odległości między otworami

strzałowymi (zwykle oznaczone literą a) oraz odległości pomiędzy szeregami otworów (b).
Od tych parametrów oraz od kolejności odpalania (strzelanie milizwłoczne) poszczególnych
otworów zależy dobry efekt strzelania.

Strzelanie milizwłoczne (milisekundowe)

Strzelanie milizwłoczne przynosi udowodnione korzyści związane przede wszystkim

z lepszym wykorzystaniem energii detonacji do urabiania skały oraz ograniczaniem
propagacji fal parasejsmicznych. Szczególnie to ostatnie jest szeroko i dokładnie
udokumentowane, dające się zmierzyć.

Rys. 34. Przykład strzelania elektrycznego ze zwłoką [13]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Efektywność strzelania zależy jednak od właściwego doboru opóźnień czasowych,

międzystrzałowych, czego metodami analitycznymi, bez aparatury pomiarowej, nie da się
dokładnie dokonać. System ten daje wiele możliwych kombinacji opóźnień. W strzelaniu
jednoszeregowym lub wieloszeregowym można stosować pojedyncze otwory lub grupy
otworów strzałowych jako otwory włomowe, wytwarzające dodatkowo powierzchnie
odsłonięte i poprawiające prace pozostałych ładunków w otworach później odpalanych.
Włomy wykonuje się przez wcześniejsze odpalenie ładunków w jednym lub grupie otworów.

Na rysunku 34 podano przykładowo schemat odpalania ładunków MW zastosowany

w jednej z kopalń.

Przewiert

W skałach, w których mogą się tworzyć progi oraz dla poprawy efektywności urabiania

dolnych partii piętra należy dawać przewiert. Wielkość wynosi zwykle około 0,7 do 1,0 m.

Zbyt dużego przewiertu należy unikać z dwóch powodów:

a) część materiału lokowana jest poniżej urabianej ściany i tym samym energia wybuchu

zamiast być skierowana na uzyskanie urobku, jest kierowana w caliznę skalną, a więc nie
efektywnie,

b) materiał wybuchowy umieszczony w przewiercie zwiększa drgania parasejsmiczne,

co w określonych sytuacjach może być powodem kłopotów zakładu górniczego.

Otwory nachylone i pionowe

Długie otwory strzałowe mogą być odwiercone jako poziome, pionowe lub nachylone.

Decydują warunki prowadzenia strzelania. W skałach o pionowych słupach (np. w bazaltach)
czasem stosuje się otwory pionowe. Otwory takie wymagają nieco mniejszych robót
wiertniczych, są zatem tańsze. Otwory długie nachylone zwykle równolegle do nachylenia
ś

ciany piętra (około 80°) pozwalają na lepsze wykorzystanie energii wybuchu materiału

wybuchowego. W kopalniach odkrywkowych zwykle stosuje się nachylone otwory strzałowe.
Otwory poziome są stosowane wyjątkowo rzadko, wykonanie ich od dolnej części ściany
eksploatacyjnej wiąże się z niebezpieczeństwem pracy pod ścianą.

Siatka otworów

Stosuje się różne układy otworów: trójkątny, prostokątny, łukowy, z otworami

włomowymi lub nie. Każdy ma zalety i wady. Otwory odpala się lontem detonującym,
elektrycznie lub systemem nieelektrycznym. Odpowiednio do sposobu odpalania wykonuje
się sieć strzałową. Parametrami siatki otworów są: odległość między otworami (a), odległość
między szeregami otworów (b) oraz zabiór. Sieć strzałowa musi uwzględniać konieczność
dawania do każdego długiego otwory strzałowego po dwa ładunki udarowe, umieszczone
w górnej i dolnej części otworu.

Schemat sieci strzałowej, sposób łączenia przewodów, wielkość materiału wybuchowego

oraz wielkość i rozmieszczenie ładunków udarowych w otworze strzałowym określa
dokumentacja strzałowa.

Strzelanie z poszerzonym dnem

W odkrywkowych kopalniach, zarówno przy strzelaniu otworami zwykłymi jak

i długimi, stosuje się strzelanie z poszerzonym dnem. Zaletą tej metody jest możliwość
wiercenia otworu o małej średnic, przy uzyskaniu dużego skupienia MW. Skupienie MW
uzyskuje się przez stworzenie materiałem wybuchowym komory na dnie otworu (lub w jego
części). Zaletą metody jest możliwość skupienia MW w warstwie skały bardzo zwięzłej,
której nie można urobić ładunkiem wydłużonym. Komorę (kawernę) uzyskuje się poprzez
dokonanie na dnie otworu (lub w innej jego części) szeregu odpaleń małych ładunków MW,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

aż do uzyskania odpowiedniej, planowanej pojemności. Komorę wykonuje się też w celu
rozdziału ładunku i przedzielenie jego części silną przybitką (rys. 35).

Rys. 35. Przykład otworu z wykonaną komorą na MW [5, s. 188]

Metoda ta ma jednak wady:

−

straty czasowe na strzelanie poszerzające,

−

dość skomplikowane czynności strzelania poszerzającego,

−

trudności i nieopłacalność w skalach bardzo zwięzłych (duże zużycie MW na poszerzenie
otworu).
Stosując tę metodę strzelania trzeba dobrze poznać właściwości urabianej skały, aby

odpowiednio dobrać ilość MW i ocenić, jaką uzyska się w otworze strzałowym kawernę,
która powinna swoją pojemnością zapewnić przyjęcie wymaganej ilości MW. W skałach
plastycznych, łatwo poddających się odkształceniu spowodowanego detonacją MW – praca
jest łatwiejsza i pewniejsza: właściwą komorę można już uzyskać po odpaleniu jednego
ładunku poszerzającego. Gorzej jest w skałach zwięzłych, w których trzeba dokonać
kolejnych odstrzałów, aby uzyskać odpowiednią wielkość komory.

Strzelanie z poszerzonym dnem stosuje się w przypadkach, gdy:

−

wymagana do urabiania skały ilość materiału wybuchowego nie mieści się w otworze
strzałowym,

−

opór spągowy jest duży (np. przy strzelaniu otworami pionowymi w piętrze o ścianie
nachylonej),

−

zachodzi niejednorodność środowiska rozstrzeliwanego, np. górne warstwy są łatwo
urabialne, a dolne bardzo zwięzłe, trudno urabialne,

−

jest konieczność przyjęcia wyjątkowo dużego zabioru, co może spowodować
kamufletowe odejście MW.
Zakłady stosujące tę technikę strzelania mają już opracowane wzorce i znają wielkość

MW i ilość strzelań potrzebnych do poszerzenia otworu (jest to ujęte w dokumentacjach
lub w metrykach strzelania).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Strzelanie rozszczepkowe

Do rozbijanie (rozdrobienia) dużych nadwymiarowych brył skalnych stosuje się metody

rozszczepkowe. Ładunki rozszczepkowe mogą być umieszczane w otworach wywierconych
w bryłach lub na bryłach jako ładunki nakładane lub też pod bryłami jako ładunki
podkładane.

Ładunki nakładane umieszcza się w naturalnych zagłębieniach poziomej powierzchni

bryły (rys. 36) oraz przykrywa się je piaskiem, ziemią lub mieszaniną piasku i gliną na
grubość ładunku. Przybitka lekko ubita nie powinna zawierać ziaren skalnych większych od
jednego milimetra. Strzelanie takie nie wymaga wiercenia otworów, ale cechuje się dużym
zużyciem MW rzędu od 1,5 do 5 kg/m

rozdrabianej bryły.

Rys. 36. Strzelanie rozszczepkowe: a) ładunkiem podkładanym,b) ładunkiem nakładanym, c) ładunkami

w otworach [3, s. 106]

Powstają przy tym silne fale powietrzne: uderzeniowa i dźwiękowa. Natomiast rozrzut

odłamków skalnych jest mniejszy w porównaniu z innymi sposobami umieszczania ładunków
rozszczepkowych. Wielkość ładunku nakładanego oblicza się uwzględniając odpowiednio
jednostkowe zużycie materiału wybuchowego oraz przy założenie potrzebnego stopnia
rozdrobienia. Właściwą wielkość zużycia MW łatwo można określić przez prowadzenie kilku
strzelań doświadczalnych.

Ładunki podkładane umieszcza się pod rozdrabianymi bryłami, a dla zapewnienia dobrej

efektywności ich działania trzeba, aby ściśle do nich przylegały. Powinny być pokryte
przybitką ze wszystkich stron, a ich wielkości o około 30% większe niż ładunki nakładane.
Strzelanie takimi ładunkami jest mało efektywne. Występuje znaczne zużycie materiału
wybuchowego i jest niebezpieczne, gdyż trudno opanować duży rozrzut odłamków skalnych.

Ładunki w otworach – ten sposób strzelania stosowany jest rzadko ze względu na koszty

wiercenia otworów. Te system strzelania jest stosowany głównie z uwagi na skuteczność
działania. Otwory wierci się w bryłach do połowy ich grubości. W tym przypadku wierci się
wąskie otwory (średnicy 25 do 32 mm) na długość najwyżej l

= 0,33 H, gdzie H – wysokość

bryły.

Zwykle wystarczy jeden taki otwór do rozbicia bryły. Do strzelania stosuje się małe

ładunki rzędu 50 do 100 gramów, mogą też być użyte detonatorki trotylowe o masie 10, 15,
20 g. Jednostkowe zużycie materiału wybuchowego przy tym strzelaniu, w zależności od
zwięzłości skały wynosi 0,20 do 0,35 kg/m

. Przystępując do strzelania należy dokładnie

ustalić potrzebną do tego ilość MW, gdyż przy za małym ładunku nie otrzymuje się
pożądanego efektu, a przy zbyt dużym – następuje nadmierny rozrzut odłamków skalnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do rozbijania brył skalnych stosuje się też lont detonujący umieszczony w otworze

strzałowym, wykonanym w bloku. Dla zwiększenia udaru wybuchu lontu zwija się spiralnie
lub tworzy się wiązki z krótkich odcinków.

Strzelanie szczelinowe

Strzelanie szczelinowe (rys. 37) polega na odpalaniu ładunku MW umieszczonego

w wybranej i przygotowanej do tego celu naturalnej szczelinie skalnej.

Przy wyborze szczeliny należy brać pod uwagę potrzebę:

−

dogodnego i bezpiecznego dostępu do szczeliny,

−

usytuowanie dogodnego stanowiska roboczego przy robotach związanych z odstrzałem,

−

odpowiedniego usytuowania szczelin ze względu na zamierzony efekt strzelania.
Szczelina powinna spełniać szereg wymagań:

−

powinna być w zasadzie usytuowana w płaszczyźnie równoległej do kierunków
głównych płaszczyzn obnażonych,

−

powinna być na tyle szeroka, aby mogła pomieścić odpowiednią ilość MW,

−

szczeliny małe i nieodpowiednio ukształtowane powinny być poszerzone łomami
lub materiałem wybuchowym,

−

w przypadku stojących słupów skalnych szczelina powinna być położona w pobliżu
podstawy słupa, co nie wyklucza wykorzystanie szczelin wyżej położonych
do współdziałania przy odstrzeleniu słupa,

−

zbyt szeroka szczelina powinna być przygotowana do odstrzału przez wykonanie miejsca
do ułożenia ładunku.
Przy strzelaniu szczelinowym należy specjalnie zwrócić uwagę na zabezpieczenie strefy

rozrzutu odłamków skał, gdyż przy tym sposobie strzelania rozrzut odłamków jest duży.

Zależnie od celu strzelania szczelinowego wyróżnia się sposoby:

−

Jeżeli szczelina jest zapełniona materiałem gliniastym, strzałowy za pomocą nabijaka
drąży się w glinie otwór, który następnie poszerza oraz ubija się silnie jego dno i ścianki,
po czym wprowadza ładunek MW w nabojach lub luzem (jeżeli nachylenie otworu jest
większe niż 45

. Przy takim strzelaniu należy szczególnie starannie dobierać materiał na

przybitkę, tak aby byłą szczelna i wytrzymała.

−

W pustych szczelinach trzeba najpierw stworzyć dla ładunku odpowiednio szczelne
otoczenie i w tym celu zapełnić przybitka całą pozostałą wolną przestrzeń poza
materiałem wybuchowym.

Rys. 37. Przykład strzelania strzelinowego: 1 – MW, 2 – ładunek udarowy, 3 – przybitka, 4 – wypełnienie

szczeliny gliną, 5 – kołki [3, s. 104]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Strzelanie komorowe

Strzelanie komorowe polega na odpaleniu od razu dużej ilości skupionego ładunku MW,

umieszczonego na określonej głębokości wewnątrz urabianej skały. Rozmieszczenie komór
może być różne, najczęściej stosowano układ litery T (rys. 38). Odstrzał taki powoduje
rozsadzenie i rozdrobienie dużej masy skalnej. Wyrobiska, w których się umieszcza ładunek
materiału wybuchowego, nazywa się komorami, a wyrobiska udostępniające komory –
sztolniami. Istota metody polega na tym, że skupiony ładunek MW mający kilka, kilkanaście
lub kilkadziesiąt ton umieszcza się w komorach, a następnie odpala. W wyniku wybuchu MW
w dolnej części ściany tworzy się włom, a górna jej część obrywając się pod wpływem drgań,
sił nacisku gazów i własnego ciężaru rozpada się na większe lub mniejsze bryły. Dlatego
z powodzeniem można strzelać komorowo w ścianach o dużej wysokości (nie mniejszej niż
12 m). Zabiór wyznacza się zależnie od kąta ociosu i wysokości ściany, przy czym podstawa
stożka wyrzutu powinna w całości mieścić się w ociosie. Środek komory, który wyznacza się
obliczeniowo, powinien znajdować się ponad poziomem spągu.

W wyniku odstrzału komorowego powinien powstać usyp urobku, którego szerokość –

jak wynika z obserwacji – wynosi 1,6 do 2 wysokości ściany. Bryły kamienia w urobku
powinny mieć kształt i wymiary odpowiednie do ładownia koparkami lub ładowarkami. Ilość
urobku nadwymiarowego przy tej metodzie strzelania jest jednak duża, w granicach 20 do
40%. Wymaga to prowadzenia strzelania rozszczepkowego. Komorę udostępnia się sztolnią
I chodnikami. Strzelanie komorowe wymaga sporządzenia dokumentacji strzelania.

Rys. 38. Strzelanie dwukomorowe (litera T): 1, 2 – komory, 3 – chodnik (przecznica), – sztolnia, 5 – zarys

zasięgu urobienia skały, d – odległość między komorami, z

, z

– zabiory [3, s. 95]

Strzelanie chodnikowe

Podobne do strzelania komorowego, polega na umieszczeniu ładunku materiału

wybuchowego w sposób ciągły lub prawie ciągły w chodniku poprzecznym do sztolni,
przebiegającym równolegle do urabianej ściany. Strzelanie chodnikowe eliminuje niektóre
wady strzelania komorowego, a mianowicie:

−

pozwala na uzyskanie bardziej równomiernie rozdrobionego urobku, co wynika
z wydłużenia ładunku materiału wybuchowego (MW w chodnikach),

−

pozostawia równy ocios, bez wyrw w miejscu położenia ładunku, występujących przy
ładunku skupionym strzelania komorowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Strzelanie na zrzut

Strzelanie na zrzut polega na umieszczeniu ładunku MW o odpowiedniej sile

w wyrobisku górniczym podziemnym (komorach lub w otworach) wykonanym przy dwóch
powierzchniach obnażonych. Ładunek (zwykle skupiony) umieszcza się w jednym lub w dwu
szeregach równolegle od ściany (rys. 39)

Rys. 39. Strzelanie na zrzut: a) sytuacja przed odstrzałem, b) sytuacja po odstrzale; 1 – ładunek MW,

2 – przybitka, 3 – calizna skalna przeznaczona do zrzucenia, 4 – utworzony poziom, 5 – zrzucony
urobek [8, s. 128]

Strzelania na zrzut w kopalni odkrywkowej stosuje się do:

−

urabiania piętra kopaliny o znacznej wysokości w celu zrzucenia masy skalnej z górnych
partii piętra do wyrobiska,

−

urabiania i zrzucenia do wyrobiska lub dołów poeksploatacyjnych nadkładu
lub zwietrzeliny,

−

podziału piętra na dwa podpiętra i utworzenie poziomu eksploatacyjnego.
Przy tym strzelani stosuje się ładunki zwiększone (stożek działania n>1).

Strzelanie na wyrzut

Przy strzelaniu na wyrzut skała zostaje wyrzucona poza tworzące się wyrobisko.

Ta metoda jest stosowana do wykonywania wkopów udostępniających, wykopów drogowych,
ułożenia rur, torów kolejowych, itp. Ładunki umieszcza się w otworach, często
z poszerzonym dnem, wykonanych w gruncie, który ma być wyrzucony (rys. 40). Stosuje się
ładunki zwiększone (stożek działania n > 1)

Rys. 40. Strzelanie na wyrzut [11, s. 141]

Strzelanie podporowe

W celu uzyskania dużych bloków skalnych z calizny (tzw. monolitów), głównie

z piaskowca, stosuje się strzelanie podporowe. Polega ono na podwrębianiu monolitu
z pozostawieniem podpór (rys. 41) lub też dokonaniu robotami strzałowym wyłomu w postaci
klina.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 41. Monolit z pozostawionymi w caliźnie podporami [11, s. 91]

Rys. 42. Podwrębianie monolitu: a) z zastosowaniem drewnianych okrąglaków jako podpory (1 – podpora,

2 – szczeliny, 3 – poduszka z drobnego kamienia łamanego, 4 – środek ciężkości monolitu);
b) z zastosowaniem długich otworów strzałowych (5 – długie otwory strzałowe) [3, s. 102]

Podporami mogą być:

−

naturalne filary pozostawione przy podwrębianiu,

−

stojaki drewniane pojedyncze lub grupami (rys. 42),

−

filary kamienne utworzone sztucznie.
Po rozstrzeleniu podpór, z wyjątkiem podpór przy zapleczu lub po odstrzeleniu długich

otworów, monolit zostaje oderwany od calizny i przewrócony do przodu siłą ciężkości.

Dla ochrony przed roztrzaskaniem się monolitu w czasie upadku, na przedpolu układa się

warstwę kamienia łamanego lub bale drewniane, jako tzw. pościel (poduszka) grubości około
1 m.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przewrócony odstrzałem blok skalny dzieli się następnie według potrzeb na mniejsze

wymiarowe bloki. Monolity o małym przekroju (np. 5 m x 5 m) można przewracać
za pomocą jednej poziomej płaszczyzny otworów strzałowych, wierconych równolegle
do frontowej ściany monolitu, z przeładowaniem materiałem wybuchowym otworów
skrajnych.

Większe monolity (ponad 5 m x 5 m) można przewracać za pomocą odstrzału długich

otworów (o średnicy np. 80 mm) w dwóch płaszczyznach tworzących szeroki klin (rys. 43).

Rys. 43..Podwrębianie monolitu długimi otworami: 1 – monolit, 2 – otwory długie, 3 – płaszczyzna podziału,

4 – calizna skalna [5, s. 256]

Do odstrzału używa się szybko działających MW, inicjowanych zapalnikami

milisekundowymi. Warunkiem powodzenia opisywanego sposobu urabiania jest istnienie
szczeliny naturalnej (lub sztucznej) na zapleczu bloku. Szczelinę sztuczną można tworzyć za
pomocą piły wiertniczej. Podpory odstrzeliwuje się jednocześnie.

Roboty podwrębiające wykonuje się za pomocą strzelania krótkimi zwykłymi otworami,

co jest bardzo pracochłonne, stąd zrodził się sposób podwrębiania monolitu długimi
otworami.

4.7. 2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Dlaczego powstawanie progów po strzelaniu jest szkodliwe?
2. Co to jest piła wiertnicza?
3. Po co stosuje się otwór udarowy przy urabianiu skały na bloki?
4. Co może nastąpić, gdy przy urabianiu skały granitowej na bloki otwory strzałowe są zbyt

krótkie?

5. Co to są płaszczyzny podziału skały na bloki?
6. Co to jest wcinka, w jakim celu się ją wykonuje?
7. Co to jest długi otwór strzałowy?
8. Jakie wyróżnia się rodzaje zabiorów?
9. W jakim celu stosuje się strzelanie milizwłoczne (milisekundowe)?
10. Po co stosuje się przewiert?
11. Ile ładunków udarowych daję się do długich otworów?
12. Jakie są podstawowe parametry techniczne otworu długiego?
13. W jakim celu wykonuje się poszerzenie otworu strzałowego materiałem wybuchowym?
14. Jakie są zalety strzelania otworami z poszerzonym dnem?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15. Kiedy stosuje się strzelanie rozszczepkowe?
16. Kiedy można stosować strzelanie szczelinowe?
17. Na czym polega strzelanie komorowe?
18. Do jakich zadań technicznych stosuje się strzelania na zrzut i wyrzut?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Naszkicuj (bez skali) kwadratową siatkę otworów o następujących parametrach: Z

= 3 m,

a = 3 m, b = 3,6 m.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,
2) naszkicować kwadratową siatkę otworów o parametrach podanych w zadaniu,
3) sprawdzić poprawność wykonania zadania,
4) wykonać odpowiednie szkice połączeń sieci strzałowej,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Dysponując modelem bryły skalnej określ, jaką metodę strzelania dla jej rozdrobnienia

zastosować (dobierz konieczne długości otworów, ilość MW). Scharakteryzuj zagrożenia
związane z przyjętym sposobem strzelania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,
2) określić metodę strzelania,
3) sprawdzić poprawność wykonania zadania,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

bryła skalna,

−−−−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wskazać, do czego mają zastosowanie otwory strzałowe krótkie?

2) zaplanować usytuowanie otworów strzałowych w celu niwelacji progu

skalnego?

3) podać reguły związane ze sposobem sytuowania otworów strzałowych

przy odspajaniu bloków skalnych?

4) wymienić podstawowe parametry otworu długiego?

5) podać role przedwiertu?

6) podać zalety strzelania ze zwłoką milisekundową i znaczenie tzw.

otworów włomowych?

7) określić, dlaczego stosunkowo rzadko stosuje się poziome długie otwory

strzałowe?

8) określić zalety strzelania z poszerzonym dnem?

9) wymienić sposoby strzelania rozszczepkowego?

10) podać, w jakich warunkach stosuje się strzelanie komorowe?

11) wymienić różnice przy strzelaniu na zrzut, wyrzut i strzelaniu

podporowym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Ocena ryzyka zawodowego przy robotach strzelniczych

4.8.1. Materiał nauczania

Zgodnie z obowiązującymi przepisami, przedsiębiorca powinien zapewnić opracowanie

i aktualizację dokumentu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, zwanym według
przepisów górniczych skrótowo Dokumentem bezpieczeństwa. Dokument ten powinien być
w zakładzie górniczym powiązany z ustaleniami planu ruchu.

W dokumencie bezpieczeństwa wykazuje się, że:

−

zagrożenia, na które są narażeni pracownicy są zidentyfikowane i ocenione,

−

projekt, użytkowanie i obsługa miejsca pracy oraz sprzęt są bezpieczne,

−

podjęte zostały właściwe środki i działania w celu:
a) unikania ryzyka,
b) oceny ryzyka, którego można uniknąć,
c) zapobieganie ryzyka u źródła,
d) stosowania nowych rozwiązań technicznych,
e) zastępowanie środków niebezpiecznych, bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi,
f) prowadzenia spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej obejmującej technikę,

organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników
związanych ze środowiskiem pracy,

g) nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony

indywidualnej.

W dokumencie bezpieczeństwa powinna być ujęta również ocena ryzyka zawodowego

dotycząca robót strzelniczych prowadzonych w zakładzie górniczym.

Podstawą oceny ryzyka niebezpieczeństwa jest zebranie potrzebnych informacji do oceny

ryzyka zawodowego oraz identyfikacja zagrożeń. Na etapie identyfikacji zagrożeń przydatne
jest przede wszystkim dotychczasowa wiedza na temat zagrożeń występujących na
analizowanym stanowisku. W każdym przypadku zaleca się sprawdzić, czy wszystkie
zagrożenia zostały zidentyfikowane i czy zebrane informacje są wystarczające do oceny
ryzyka zawodowego.

Analiza, w odniesieniu do rodzaju zagrożeń, polega na ocenie:

−

prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia,

−

ciężkości szkodliwych następstw tych zagrożeń.
Podstawą oszacowania ryzyka zawodowego mogą być zebrane informacje, a także opinie

ekspertów. Oszacowanie ryzyka zawodowego można przeprowadzić w różny sposób
górniczych zależności od potrzeb.

Każdy pracownik zakładu górniczego ma obowiązek zapoznać się z ryzykiem

zawodowym na swoim stanowisku pracy i potwierdzić ten fakt własnoręcznym podpisem.

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co zawiera „dokument bezpieczeństwa”?
2. Wymienić, jakie zagrożenia mogą wstępować przy urabianiu złóż kopalin robotami

strzelniczymi w odkrywkowych zakładach górniczych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Posiadając materiały źródłowe (metryka strzałowa, dokumentacja strzałowa, plan ruchu

zakładu, ocenę ryzyka zawodowego górnika strzałowego) stwórz „dokument bezpieczeństwa”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami zawartymi w Materiale nauczania,
2) stworzyć „dokument bezpieczeństwa”,
3) sprawdzić poprawność wykonania zadania,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

metryka strzałowa,

−−−−

dokumentacja strzałowa,

−−−−

plan ruchu zakładu,

−−−−

ocena ryzyka zawodowego górnika strzałowego,

−−−−

literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić ryzyko zawodowe przy wykonywaniu naboju udarowego
zbrojonego zapalnikiem elektrycznym ostrym?

powiedzieć,

powinno

być

zawarte

dokumencie

bezpieczeństwa?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. Wszystkie zadania są zadaniami

wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi – zaznacz prawidłową

odpowiedź znakiem X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć
kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową).

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny. Trudności mogą
przysporzyć Ci zadania: 17–20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.
Przeznacz na ich rozwiązanie więcej czasu.

8. Czas trwania testu – 30 minut.
9. Maksymalna liczba punktów, jaką można osiągnąć za poprawne rozwiązanie testu

wynosi 20.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia

−

instrukcja dla ucznia,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Sieć strzałowa to sieć składająca się z

a) zapalników elektrycznych i nieelektrycznych uzbrajających ładunki materiału

wybuchowego w otworach strzałowych i ich przewodów, sieci przewodów
pomiędzy otworami strzałowymi i linii od miejsca strzelania do miejsca odpalania
sieci lub sieć ułożona z lontu detonującego.

b) zapalników uzbrajających ładunki materiału wybuchowego elektrycznych otworach

strzałowych

c) zapalników lub sieć ułożona z lontu detonującego.
d) przewodów pomiędzy otworami strzałowymi i linii od miejsca strzelania do miejsca

odpalania sieci lub sieć ułożona z lontu detonującego.

2. Niewypał to

a) każdy pojedynczy ładunek środka strzałowego, który podczas pomiaru ciągłości

obwodu strzałowego wykazał przerwę, lub który przy wykonywaniu odstrzału nie
odpalił.

b) pojedynczy ładunek środka strzałowego, który przy wykonywaniu odstrzału nie

odpalił.

c) MW, który nie jest zabezpieczony przed kradzieżą.
d) ZE, który przy wykonywaniu odstrzału nie odpalił.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. Kandydat na górnika strzałowego powinien spełniać następujące warunki

a) wykształcenie średnie, wiek – 23 lata, aktualne badania psychofizyczne, staż pracy:

12 miesiące w ruchu zakładu górniczego w charakterze górnika lub wiertacza,
ukończony kurs techniki strzałowej.

b) wykształcenie min. Zawodowe, wiek – 21 lat, aktualne badania psychofizyczne, staż

pracy: 24 miesiące w ruchu zakładu górniczego w charakterze górnika lub wiertacza,
ukończony kurs techniki strzałowej.

c) wykształcenie min. Zawodowe, wiek – 21 lat, aktualne badania psychofizyczne.
d) szkolenie specjalistyczne: kurs techniki strzelniczej w zakresie określonych metod

strzelania.

4. Nadzór nad gospodarką środkami strzałowymi, sprzętem strzałowym oraz robotami

strzelniczymi sprawuje
a) inżynier strzałowy lub technik strzałowy, podlegający kierownikowi ruchu zakładu

górniczego.

b) kierownik ruchu zakładu górniczego.
c) wydawca MW.
d) kolegium instruktorów strzałowych.

5. Informacje dotyczące robót strzelniczych zamieszczone są

a) tylko w planie ruchu,
b) w planie ruchu i metryce strzałowej,
c) w planie ruchu, metryce strzałowej, dokumentacji strzałowej i ewidencji odstrzałów,
d) w ewidencji odstrzałów

6. Metryka strzałowa to podstawowy dokument ustalający sposób wykonywania robót

strzelniczych, w którym musisz umieścić informacje dotyczące m.in.
a) miejsca wykonania robót strzelniczych, rodzaju stosowanych środków strzelniczych.
b) miejsca wykonania robót strzelniczych, rodzaju stosowanych środków strzelniczych

oraz rozmieszczenia otworów strzałowych.

c) miejsca wykonania robót strzelniczych oraz osób wykonujących te roboty.
d) sposobu transportu MW ze składów do miejsca strzelania.

7. Dla bezpieczeństwa podczas wykonywania robót strzałowych wszyscy pracownicy i inne

osoby przebywające na terenie zakładu powinni znać
a) obowiązujące dźwięki i znaczenie sygnałów i znaków ostrzegawczych o robotach

strzelniczych.

b) godziny strzelania.
c) lokalizację masztu sygnalizacyjnego.
d) lokalizację schronu dla załogi.

8. W czasie wykonywania robót strzałowych w całej strefie zagrożenia muszą być słyszalne

dźwięki
a) jeden przeciągły ton – „uprzedzenie”, dwa przeciągłe – „przygotowanie

do odpalenia” jeden krótki ton – „odpalanie”, trzy ciągłe – „odwołanie”.

b) dwa przeciągłe – „uprzedzenie”, jeden krótki ton – „przygotowanie do odpalenia”

trzy ciągłe – „odwołanie”.

c) tylko jeden przeciągły ton – „uprzedzenie”, dwa przeciągłe – „przygotowanie

do odpalenia” jeden krótki ton – „odpalanie”.

d) tylko jeden krótki ton – „odpalanie”, trzy ciągłe – „odwołanie”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Podczas nadawania sygnałów dźwiękowych oznajmiających roboty strzałowe ruch

w strefie zagrożenia
a) musi być wstrzymany, a dojścia do tej strefy obstawione posterunkami

zabezpieczającymi.

b) musi być wstrzymany tylko w trakcie sygnału „odpalenie”.
c) nie musi być wstrzymany gdyż wystarczającym zabezpieczeniem są sygnały

akustyczne.

d) nie musi być wstrzymany, gdyż zakład górniczy należy całkowicie zabezpieczyć

posterunkami policji.

10. „Ramowanie” w pracach związanych z robotami strzałowymi oznacza

a) oczyszczenie z nawisów, niestabilnych fragmentów i występów skalnych przed

przystąpieniem do robót strzałowych.

b) czynności związane z tzw. zakładaniem ram pod fundamenty.
c) zabiegi pielęgnacyjne na skarpach powstałych po robotach strzałowych.
d) zakładanie siatki otworów strzałowych zgodnie z metryką strzałową.

11. Przed wprowadzeniem MW do otworu strzałowego podczas ładowania należy wykonać

czynność
a) oczyszczania otwór z zwiercin i określić długość naboju nabijakiem.
b) określania długości naboju nabijakiem.
c) wprowadzania do otworu przybitki.
d) prześwietlania otworu latarką elektryczną.

12. Mechaniczne ładowanie MW stosowane jest głównie do

a) masowego strzelania otworami długimi.
b) strzelania pojedynczych otworów długich.
c) strzelania otworów przy rozsadzaniu brył kamienia.
d) strzelania otworów o długości nie większej niż 1,5 m.

13. Zadaniem przybitki otworu strzałowego jest

a) niedopuszczenie do ucieczki gazów wybuchowych i zmuszenie ich do pracy nad

rozsadzeniem skały.

b) niedopuszczenie do wypadnięcia ładunków materiałów wybuchowych z otworów

nachylonych.

c) utrzymanie plastyczności kolumny MW w otworze strzałowym.
d) zapewnienie bezpieczeństwa przy odpalaniu strzałowemu.

14. Na sieć strzałową składają się następujące elementy

a) MW, zapalarka, górnik strzałowy.
b) ZE z przewodami zapalników, przewody przodkowe łączące poszczególne zapalniki

w otworach strzałowych, linia strzałowa główna.

c) ZE z przewodami zapalników.
d) przewody przodkowe łączące poszczególne zapalniki w otworach strzałowych, linia

strzałowa główna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15. Szybkozłącza służą do

a) łączenia przewodów zapalników między sobą oraz do łączenia linii przodkowej

pomiędzy otworami i do sieci głównej.

b) zabezpieczenia przybitki otworu strzałowego przed wypadnięciem ZE z otworu.
c) łączenia odcinków stałej linii strzałowej.
d) łączenia linii przodkowej pomiędzy otworami.

16. Zapalniki elektryczne możemy łączyć w układy

a) szeregowo-równoległe, równoległe, szeregowe.
b) szeregowe, równoległe, równoległo-szeregowe.
c) równoległo-szeregowe, równoległe, szeregowe, szeregowo-równoległe.
d) szeregowo-równoległe, równoległe.

17. Pojedyncze otwory lub grupy otworów strzałowych tzw. otwory włomowe spełniają

następujące zadania
a) wytwarzają dodatkowo powierzchnie odsłonięte i poprawiają prace pozostałych

ładunków w otworach później odpalanych wpływając pozytywnie na efektywność
strzelania.

b) nie mają żadnego znaczenia dla efektywność strzelania.
c) zwiększają ilość grubych sortymentów skalnych.
d) poprawiają wydajność sprzętu wiertniczego.

18. Na tabliczce znamionowej znajdują sięcechy zapalarki strzałowej

a) tylko nazwa wytwórcy.
b) nazwa zapalarki, nazwa wytwórcy, numer fabryczny.
c) numer fabryczny.
d) termin ważności i numer fabryczny.

19. Aby odpalanie ładunków materiału wybuchowego lontami detonującymi mogło być

stosowane powinien być zachowany następujący warunek
a) odcinki lontu o potrzebnej długości należy przygotować przed ułożeniem linii

strzałowej oraz połączenia odcinków lontu nie mogą być umieszczone w przybitce.

b) do inicjowania lontów detonujących wolno używać spłonek.
c) połączenia odcinków lontu muszą być umieszczone w przybitce.
d) w tej samej sieci należy używać lontów różnego rodzaju.

20. Przy uzyskaniu urobku w małych ilościach ma zastosowanie strzelanie

a) otworami krótkimi.
b) otworami długimi.
c) komorowe.
d) szczelinowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……………………………………………………..

Wykonywanie czynności strzelniczych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Glapa W., Korzeniowski J. I.: Mały leksykon górnictwa odkrywkowego. Wyd. i Szk.

Górnicze, Wrocław 2005

2. Gos S., Bonarek J., Siemianowski J.: Górnik strzałowy. Ś.W T, Katowice 1999
3. Korzeniowski J. I., Onderka Z.: Roboty strzelnicze w górnictwie odkrywkowym. Wyd.

i Szk. Górnicze, Wrocław 2006

4. Korzeniowski J. I.: Strzałowy w kopalni odkrywkowej. Wyd. „Śląsk”, Katowice 1972
5. Maranda A., Nowaczewski J., Świetlik M.: Materiały wybuchowe dla górnictwa

odkrywkowego. Historia – stan aktualny – przyszłość. Górnictwo Odkrywkowe 6/97

6. Modrzejewski Sz., Labuda J.: Określenie zasięgu strefy zagrożenia toksycznymi

produktami wybuchowego urabiania złóż w górnictwie odkrywkowym. VII Krajowy
Zjazd Górnictwa Odkrywkowego, 2000

7. NONEL – poradnik użytkowania. Dyno-Nobel, Sweden AB
8. Nowak K., Kostrz J.: Górnictwo cz. I. Wyd. Śląsk, Katowice 1989
9. Onderka Z.: Technika strzelnicza w górnictwie odkrywkowym. AGH, 1992
10. Onderka Z.: Inżynieria strzelnicza, podstawy teoretyczne. Skrypt uczelniany 796. AGH,

Kraków 1979

11. Samujłło J.: Górnictwo kamienne, cz. II, Wyd. Górniczo-Hutnicze, Katowice 1962
12. Samujłło J.: Roboty strzelnicze w kopalniach odkrywkowych węgla i kamienia. AGH,

1956

13. Źródła własne, fotografie z materiałów szkoleniowych KW SA