2011-10-23

1

WSPÓŁCZESNE METODY OCENY ROZWOJU BIOLOGICZNEGO DZIECI

I MŁODZIEŻY

Ocena wydolności wysiłkowej

i sprawności motorycznej

Prof. dr hab. n. med. D. Chlebna-Sokół

Klinika Propedeutyki Pediatrii

i Chorób Metabolicznych Kości

Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

ROZWÓJ BIOLOGICZNY

To wieloetapowy proces ciągłych przemian biologicznych, jakie zachodzą w

rozwijającym się organiźmie, charakteryzujący się powiększaniem wymiarów i masy

ciała oraz doskonaleniem struktury i funkcji narządów wewnętrznych i układów

(WZRASTANIE, RÓŻNICOWANIE, DOJRZEWANIE)

ONTOGENEZA – to rozwój indywidualny (osobniczy) od chwili poczęcia do śmierci;

obejmuje okres prenatalny i postnatalny:

• faza rozwoju progresywnego (dzieci i młodzieży)

• faza względnej stabilizacji

• faza starości (regresu)

• auksologia – nauka o rozwoju

• auksopatia – zaburzenia rozwoju, nieprawidłowości (od:auksein – grec.: rosnąć,

rozwijać się)

• tempo rozwoju – to szybkość rozwoju cechy w jednostce czasu; ocenia się przyrosty

(lub obniżenie) wartości cechy w kolejnych badaniach

• rytm rozwoju – to występujące okresowo przyśpieszenie lub zwalnianie tempa rozwoju

UWARUNKOWANIA ROZWOJU BIOLOGICZNEGO

• Czynniki endogenne genetyczne (determinanty)

•

• Czynniki endogenne paragenetyczne (stymulatory)

•

• Czynniki egzogenne czyli środowiska zewnętrznego (modyfikatory)

CZYNNIKI ENDOGENNE GENETYCZNE

- w sposób nieodwracalny decydują o rozwoju

Uwarunkowania:

• rodzaju płci

• koloru oczu

• typu budowy

• koloru skóry

• cech psychicznych

• tempa i rytmu rozwoju (najsilniej zdeterminowany jest rozwój tkanki kostnej, oraz siła

i czas reakcji)

• wydolności wysiłkowej i innych

•

Genetyczne uwarunkowania szeregu chorób, takich jak:

• hemofilia

• mukowiscydoza

• „bloki metaboliczne” – dot. przemiany białkowej, węglowodanowej, tłuszczowej

i wapniowo-fosforanowej

CZYNNIKI ENDOGENNE PARAGENETYCZNE

Tworzą właściwości środowiska śródmacicznego

1

2

3

4

5

6

1

2

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

2011-10-23

2

Tworzą właściwości środowiska śródmacicznego

i wpływają na rozwijający się zarodek i płód

Są to:

• stan zdrowia i aktywność procesów metabolicznych matki

• tryb życia

• sposób odżywiania się w ciąży

• nałogi

• wiek i liczba poprzednich ciąż

Poza tym:

• zakażenia wirusowe

• bakteryjne i pierwotniakowe

• leki i substancje chemiczne oddziaływujące przez łożysko

• promieniowanie

• stany niedoborowe (białkowe, witaminowe, sole mineralne np. Fe, Se, Mg, Ca…)

CZYNNIKI EGZOGENNE CZYLI ŚRODOWISKA ZEWNĘTRZNEGO

(BIOKULTUROWE)

1. Biogeograficzne czyli modyfikatory środowiska przyrodniczego:

• ukształtowanie terenu

• klimat

• zasoby i skład wody

• skład powietrza

• flora

• fauna

• pasożyty

• bakterie

• wirusy

2. Społeczno-ekonomiczne czyli modyfikatory kulturowe:

• sposób odżywiania

• warunki bytowe (wysokość zarobków i warunki życia) i sanitarno-higieniczne

• poziom wykształcenia i kultury rodziców oraz wychowawców

• tradycje społeczne i zwyczaje, w tym zakazy religijne, mające wpływ na sposób

wychowania dziecka

CZYNNIKI EGZOGENNE CZYLI ŚRODOWISKA ZEWNĘTRZNEGO

(BIOKULTUROWE) c.d.

3. Aktywność własna:

tu m. in.

• aktywność fizyczna (sport) – wpływ na skład ciała

• aktywność własna psycho-społeczna (kształtowanie rozwoju umysłowego)

SPONTANICZNA AKTYWNOŚĆ RUCHOWA

jest przejawem naturalnej potrzeby ruchu – czynnika stymulującego rozwój

biologiczny

dziecka (właściwości morfologiczne,
czynnościowe i psychiczne)

oraz sprawność motoryczną

Spontaniczna aktywność ruchowa

i potrzeba ruchu obniża się z wiekiem.

Jest największa (liczba godzin dziennie)

w wieku przedszkolnym, natomiast najmniejsza - w okresie pokwitania

Zwiększona aktywność ruchowa powoduje:

1

2

3

4

5

6

1

2

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

2011-10-23

3

Zwiększona aktywność ruchowa powoduje:

- wyraźny przyrost masy tkanek aktywnych (głównie mięśni)

- obniżenie ogólnej ilości tkanki tłuszczowej

Aktywność ruchowa w każdym okresie życia stymuluje czynność komórek kostnych

(powstawanie kolagenu, transport jonów), poprzez:

- zwiększenie ukrwienia tkanki kostnej

- wywołanie efektu piezoelektrycznego

na płaszczyznach kryształów

Badania niektórych autorów wykazały wyższe tempo wzrastania (przyrosty wysokości

ciała) u dzieci uprawiających systematycznie zwiększoną aktywność ruchową

Przewlekłe obciążenie nadmiernym wysiłkiem fizycznym, zwłaszcza w okresie

pokwitania, może prowadzić do zahamowania tempa wzrastania i niższej ostatecznej

wysokości ciała

Niekorzystny wpływ na wzrastanie dziecka (czynność chrząstki wzrostowej) posiadają

następujące dyscypliny sportowe: boks, zapasy, kolarstwo, podnoszenie ciężarów,

piłka nożna

Zwiększona, systematycznie uprawiana aktywność ruchowa wpływa na:

- poprawę wydolności wysiłkowej

- zwiększenie sprawności motorycznej

- wzrost siły mięśniowej

- adaptację wysiłkową układu krążenia i oddechowego

- korzystny skład masy ciała

- prawidłowe kształtowanie się postawy ciała

Określenie aktualnego poziomu wzrastania

i dojrzewania dziecka czyli stanu rozwoju

w momencie badania

Ocena tempa wzrastania i dojrzewania czyli rozwoju jako procesu dynamicznego –

możliwa przez kontrole rozwoju

Prawidłowe oznaczenie WSKAŹNIKÓW ROZWOJU:

- somatometrycznych

- dojrzewania organizmu

Właściwa interpretacja uzyskanych wyników przez ich porównanie

z odpowiednim BIOLOGICZNYM UKŁADEM ODNIESIENIA (normą rozwojową,

fizjologicznym wzorcem)

WIEK ROZWOJOWY (FIZJOLOGICZNY)

oznacza stopień zaawansowania we wzrastaniu i dojrzewaniu łącznie, mierzony

szybkością procesów biologicznych

Najczęściej stosowane kryteria oceny

1

2

3

4

5

6

1

2

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

2011-10-23

4

Najczęściej stosowane kryteria oceny

WIEKU ROZWOJOWEGO:

- wiek morfologiczny (somatyczny)

- wiek kostny (dojrzałość szkieletowa)

- wiek wtórnych cech płciowych

- wiek zębowy

WSKAŹNIKI MORFOLOGICZNE

rozwoju biologicznego (SOMATOMETRYCZNE):

• masa ciała

• wysokość (długość) ciała, długość kończyny górnej

i dolnej, długość tułowia

• obwody: głowy, klatki piersiowej, ramienia, uda

• szerokości: barków, bioder, klatki piersiowej, łokcia, kolana

• grubość fałdów skórno-tłuszczowych

BIOLOGICZNE UKŁADY ODNIESIENIA:

• tablice wartości średnich i centylowych
• siatki centylowe i standardowe

• siatki proporcji i harmonii rozwoju

• wskaźniki proporcji ciała

• morfogramy

• siatki uwzględniające wartości cech somatycznych rodziców (normy grupowe)

•

WIEK KOSTNY (SZKIELETOWY)

Odzwierciedla zaawansowanie kośćca w dojrzewaniu; oceniany jest na podstawie:

czasu pojawienia się

i wielkości wtórnych jąder kostnienia, kształtu kości, zrastania się nasad z trzonami

w odniesieniu do standardów

radiologicznych lub skali punktowej

WIEK WTÓRNYCH CECH PŁCIOWYCH

opiera się na ocenie kolejnych faz rozwoju drugo- i trzeciorzędowych cech

dojrzewania płciowego, według pięciostopniowej skali opracowanej przez Tannera

(wzorce, opisy)

WIEK ZĘBOWY

Określa się na podstawie liczby wyrżniętych zębów mlecznych lub stałych, z

ustaleniem czasu pojawienia się poszczególnych zębów,

ich kolejności oraz stadium formowania się.

WYDOLNOŚĆ WYSIŁKOWA

To zdolność organizmu do wykonania odpowiednio intensywnej pracy fizycznej, z

udziałem dużych grup mięśni, wymagającej zaangażowania układu krążenia i

oddechowego.

W czasie próby wysiłkowej oznaczane są WSKAŹNIKI WYDOLNOŚCI WYSIŁKOWEJ:

• częstość uderzeń serca

• ciśnienie tętnicze krwi
• zużycie tlenu

• maksymalne pochłanianie tlenu

• wielkość obciążenia pracą fizyczną*

• wskaźniki biochemiczne

O wyższej WYDOLNOŚCI WYSIŁKOWEJ świadczą:

- wzrost wartości maksymalnego pochłaniania tlenu

- niższa częstość uderzeń serca w czasie pracy

- mniejszy przyrost ciśnienia skurczowego i mniejsze obniżenie się ciśnienia

rozkurczowego po wykonaniu wysiłku

1

2

3

4

5

6

1

2

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

2011-10-23

5

rozkurczowego po wykonaniu wysiłku

- szybka normalizacja wskaźników wydolności w okresie odnowy

SPRAWNOŚĆ MOTORYCZNA

Zależy od rozwoju cech somatycznych i czynności wielu narządów, przede wszystkim

narządów ruchu a także koordynacji nerwowo - mięśniowej

Na podstawie zestawu testów sprawnościowych ocenia się takie cechy, jak:

SZYBKOŚĆ,

ZWINNOŚĆ,

SIŁĘ,

MOC,

WYTRZYMAŁOŚĆ

Zwiększona, systematycznie uprawiana aktywność ruchowa wpływa na:

- poprawę wydolności wysiłkowej

- zwiększenie sprawności motorycznej

- wzrost siły mięśniowej

- adaptację wysiłkową układu krążenia i oddechowego

- korzystny skład masy ciała

- prawidłowe kształtowanie się postawy ciała

Reasumując, prawidłowy rozwój biologiczny jest oznaką zdrowia, rozumianego

zgodnie

z definicją WHO nie tylko jako nieobecność choroby, ale jako dobrostan fizyczny,

psychiczny i społeczny.

A zatem stałe monitorowanie rozwoju gwarantuje wczesne wykrywanie zaburzeń

i jest istotą profilaktyki zdrowia dziecka.

1

2

3

4

5

6

1

2

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35