Między literatur± a sztukami plastycznymi[1]

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Między literaturą a sztukami plastycznymi.
Przedstaw twórczość literacką i plastyczną
wybranych artystów.

Bibliografia przedmiotu

• Władysław Tatarkiewicz, Dzieje

sześciu pojęć – tu znajdziesz wia-
domości dotyczące pojęć zwią-
zanych z twórczością

• Maria Gołaszewska, Zarys este-

tyki – tu znajdziesz wiadomości
dotyczące historii i teorii twór-
czości

• Karol Schulz, Kamień i cierpienie

– powieść biograficzna o Micha-
le Aniele

• Tadeusz Makowiecki, Poeta –

malarz. Studium o Stanisławie
Wyspiańskim

• Artur Sandauer, Rzeczywistość

zdegradowana(Rzecz o Brunonie
Schulzu)

• Jerzy Ficowski, wstęp do Xięgi

Bałwochwalczej

• Literatura polska. Przewodnik

encyklopedyczny – przydatny na
etapie porządkowania wiedzy
z zakresu historii literatury, po-
mocny przy poszukiwaniu biblio-
grafii na interesujący Cię temat

To temat dla osób interesujących się nie tylko literaturą, ale także innymi dziedzinami
sztuki. Pozwala spojrzeć na literaturę jako na jeden z aspektów twórczości. Swoje roz-
ważania możesz prowadzić z różnych punktów widzenia. Np. poprzez rozważenie pro-
blemów związanych z psychologią twórczości i osobowością artysty, zastanowienie się
nad ideą łączności sztuk czy też specyfiką epoki, w której dany artysta tworzył. Wybiera-
jąc ten temat, zyskujesz wolność wyboru ulubionego twórcy i możliwość przedstawienia
w trakcie prezentacji reprodukcji jego dzieł plastycznych, co z góry rozwiązuje problem
uatrakcyjnienia Twojego wystąpienia i czyni je bardziej interesującym.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Malarz piszący czy pisarz malujący – uzasadnij na podstawie twórczości

wybranego artysty.

• Rola słowa i obrazu plastycznego w twórczej ekspresji znanych artystów.

Omów na wybranych przykładach.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

• Możesz rozpocząć od zastanowienia się, w jakich okresach historycznych wybitni twór-

cy najczęściej „przekraczali” ramy jednej dziedziny sztuki i szukali różnych form
wypowiedzi. Warto wspomnieć, że aż do czasów Odrodzenia zupełnie inaczej trakto-
wano twórczość niż w czasach współczesnych. Wcześniej „ars” oznaczało po prostu
umiejętność i mogło odnosić się tak samo do tworzenia posągów, jak do sztuki dowo-
dzenia wojskiem. Chodziło o umiejętność wykazania się znajomością reguł, gdyż to
one właśnie definiowały pojęcie sztuki. Sztuki dzielono na podstawie tego, czy upra-
wianie ich wymagało tylko trudu umysłowego ( te zwano liberales, czyli wyzwolone
lub wolne), czy także – fizycznego (te nazywano vulgares, czyli pospolite). Oczywi-
stym jest, że pierwsze ceniono nieskończenie wyżej. Tak więc rzeźba czy malarstwo
były dla starożytnych sztuką pospolitą. Poezja zaś w ogóle za sztukę nie była uważana.
Uznawano ją za rodzaj filozofii czy wieszczenia. Poeta był wieszczem, nie artystą.
Zastanów się, na ile dzisiejsze spojrzenie na rolę artysty jest odmienne? Dlaczego?

• Innym sposobem rozpoczęcia prezentacji może być próba odpowiedzi na pytanie:

dlaczego niektórym artystom „nie wystarcza” jedna dziedzina wypowiedzi artystycz-
nej? Dlaczego łączą w dziele swojego życia wypowiedzi literackie, plastyczne, cza-
sem muzyczne? Pomocne może być wprowadzenie pojęcia osobowości twórczej.
Wpływają na nią z jednej strony specyficzna uczuciowość i wrażliwość estetyczna (np.
plastyczna – literacka – muzyczna), bogactwo wyobraźni, zasób doświadczeń, z dru-
giej zaś: cechy charakteru (wytrwałość, inwencja, spontaniczne poszukiwanie formy
dla własnej ekspresji). Zastanów się, na ile poszukiwanie – i znajdowanie – własnego
stylu jest związane u artysty z kształtowaniem się jego twórczej osobowości? Jak moż-
na w odniesieniu do tego procesu wyjaśnić fakt, iż artysta tworzy niekiedy w rozma-
itych konwencjach stylistycznych lub zajmuje się różnymi dziedzinami sztuki?

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Bibliografia podmiotu

•

• Leopold Staff,

Leopold Staff,

Michał Anioł i jego poezje

•

• Album z reprodukcjami dzieł

Michała Anioła

•

• Stanisław Wyspiański,

Stanisław Wyspiański,

Dramaty

•

• Album z reprodukcjami

malarstwa Stanisława
Wyspiańskiego

•

• Bruno Schulz,

Bruno Schulz,

Sklepy cynamonowe, Sana-
torium pod Klepsydrą

•

• Bruno Schulz,

Bruno Schulz,

Xięga Bałwochwalcza

Przydatne sformułowania

• Wielkość artysty przejawia się

w jego dziele, bez względu na
dziedzinę sztuki, z której to dzie-
ło wyrasta.

• Żeby przedstawić ten wątek

w przystępny sposób, postaram
się krótko wyjaśnić zasady, ja-
kimi kierowałam się przy wybo-
rze utworów do prezentacji…

• Istotne jest, by zrozumieć zna-

czenie formy dla treści „komu-
nikatu”, jakim jest obraz lub
utwór literacki.

• Światopogląd epoki z pewno-

ścią wpływał na twórcze posta-
wy artystów, jednak warto od-
kryć indywidualne cechy każde-
go utworu decydujące o jego
artyzmie.

Strategie rozwinięcia

Odrodzeniowy przełom: nowe spojrzenie na sztukę i artystę

Żywiołowe zmiany w sposobie traktowania artysty i twórczości przyniósł Renesans.
Wreszcie zaczął być ceniony indywidualny twórca, przez co wzrosła jego społeczna ran-
ga. Nowo powstała instytucja świeckiego mecenatu dała artystom większą swobodę
twórczą. Wraz z docenieniem uroków ziemskiego bytowania zyskały na wartości „mate-
rialne” wytwory artystów. Dopiero wówczas ukształtowało się pokrewne współczesnemu
pojęcie sztuk plastycznych, a poezja została zaliczona do sztuk. Zaistniała więc sytuacja
umożliwiająca „przekraczanie granic” dziedzin sztuki.

Przykładem artysty, który tego dokonał, może być Michał Anioł. Rzeźbiarz, malarz,

architekt i poeta. Wielki humanista, który cenił sobie ponad wszystko ideały platońskie:
prawdę, dobro i piękno. Zwróć uwagę, że wszyscy krytycy piszący o jego dziełach pod-
kreślają wielką indywidualność artysty – już najwcześniejsze prace (Walka centaurów
z Lapitami, Bachus, Madonna na schodach, Madonna z Brugii) mimo wpływów antyku
i Donatella postrzegane są jako niezwykle oryginalne. Wspólną cechą najwybitniej-
szych dzieł rzeźbiarskich (Pietà Watykańska, Dawid, Mojżesz, nagrobki Medyceuszów,
pozostałe liczne Piety) i malarskich (Św. Rodzina, biblijne freski i Sąd Ostateczny w Ka-
plicy Sykstyńskiej) są divinita’ (boskość) i terribilita’ (ogromna siła dramatyczna).

Biografia Michała Anioła to nieustanne zmaganie się z przeciwnościami losu i nie-

dostatkiem. Pochodzący z ubogiej rodziny rzemieślniczej, uzależniony był od kapry-
śnych mecenasów, a jednocześnie narażony na zawiść i konkurencję innych twórców.
Skutkiem takiego splotu wydarzeń była wielka samotność artysty. Zastanów się, w jaki
sposób dzieje życia wpływały na ostateczny kształt jego dzieła. Nawiąż do znanej biogra-
ficznej powieści Karola Schulza Kamień i cierpienie. Dlaczego, Twoim zdaniem, w mia-
rę upływu życia Michał Anioł częściej sięgał do poezji jako środka wyrażenia uczuć,
które mieściły się według jego słów „między lękiem a złudami miłości i śmierci”? Zwróć
uwagę, iż w poezji swej używał form tradycyjnych, typowych dla Odrodzenia, takich jak:
sonety, madrygały, kancony, jednak często zwraca się uwagę na wewnętrzne zawęźlenie
i niejasność treści utworu. Zastanów się, dlaczego twórczość Michała Anioła traktowa-
na jest jako zapowiedź baroku i jakie z barokowych cech odnaleźć można zarówno w dzie-
łach plastycznych, jak i liryce? Podkreśl fakt, że w utworach lirycznych podejmował te-
matykę tworzenia dzieł rzeźbiarskich i plastycznych, starając się ukazać w obrazie
poetyckim dramatyzm wysiłku twórczego. Na ile, Twoim zdaniem, fragmentaryczna
i postrzępiona (wiele w niej utworów zarysowanych, niedokończonych i dopracowanych
jedynie we fragmentach) poezja Michała Anioła jest pamiętnikiem z jego życia, na ile
– komentarzem do twórczości plastycznej? Postaraj się określić, która z dziedzin sztuki
pełni rolę nadrzędną w dziele artysty.

Przenikanie się sztuk w dziele Wyspiańskiego

Modernistyczne poglądy na twórczość postulowały dążenie do poszukiwania prawdy
o świecie poprzez oddawanie wszystkich jego przenikających się elementów. Poszuki-
wano międzyzmysłowych związków, które by otwierały nowe drogi sztuce.

Ideę synestezji rozumianej jako łączność sztuk realizował w swoim „teatrze ogrom-

nym”, rozumianym bardzo szeroko, Stanisław Wyspiański. Jego wyobraźnia twórcza
łączyła w sobie różne rodzaje estetycznej wrażliwości: plastyczną, literacką, muzyczną.
Wywodził się z rodziny o tradycjach artystycznych, kształcił się równolegle w zakresie
sztuk plastycznych i literatury, filozofii, historii sztuki. Zastanów się, który z czynników
mógł mieć największy wpływ na kształt życiowego dzieła artysty? Czy można mówić
o jednym, dominującym rodzaju twórczości? Czy dziedziny sztuki przenikały się, czy
może komentowały nawzajem w utworach literackich i plastycznych? Rozwiń wątek do-
tyczacy „pierwowzorów postaci”, jakimi często w dramatach Wyspiańskiego były obrazy
i rzeźby. Pierwszy dramat napisany przez 17-letniego artystę zatytułowany Batory pod
Pskowem był „inscenizacją” obrazu Matejki pod tym samym tytułem. W Akropolis z ko-
lei ożywają martwe posągi, obrazy z gobelinów itp., bez obecności „realnych” postaci
ludzkich. Podobne mechanizmy można znaleźć w wielu innych dramatach. Wędrujący
z pastelu przedstawiającego nocny pejzaż, ożywiony chochoł, który trafił do Wesela, jest
właśnie typowym przykładem przenikania się światów plastyki i literatury w twórczości

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Wyspiańskiego. Z jednej strony ożywia on w literaturze przedstawienia plastyczne, przy-
dając im w ten sposób możliwość posłużenia się słowem, dopowiedzenia tego, co nie-
możliwe do wyrażenia samym gestem czy wyglądem, z drugiej zaś – przeprowadza pro-
ces odwrotny: ilustruje historie opowiedziane (ilustracje do Iliady, projekty witraży
nawiązujące do wydarzeń historycznych i opowieści biblijnych). Zastanów się (w kon-
tekście przenikania się sztuk), dlaczego tak ważna dla artysty jest twórczość dramatycz-
na. Zwróć uwagę, że dążył on do panowania nad całością dzieła. Udało mu się osiągnąć
ten ideał w trakcie krakowskiej inscenizacji Bolesława Śmiałego, do którego stworzył
sam scenografię i kostiumy, a także współreżyserował wystawienie dramatu, ujawniając
się w ten sposób jako rewelacyjny „artysta teatru”. Jednocześnie przez całe życie tworzył
rysunki (utrwalał wygląd roślin, architektury, pejzażu). Malował pastelowe, najczęściej
portrety przedstawiające dzieci, przyjaciół, znajomych, sławne osoby. U schyłku swego
krótkiego życia tworzył coraz więcej liryków. Istniały więc sytuacje, w których do wyra-
żenia swoich wewnętrznych stanów i potrzeb posługiwał się jedną wybraną dziedziną
szuki – opartą tylko na słowie, lub tylko na obrazie. Warto zastanowić się, jakie cechy
osobowości artysty wpływały na dążenie do wyrywania się ze swych własnych granic. Może
Ci w tym pomóc nawiązanie do stworzonej przez Wyspiańskiego koncepcji „dramatu inte-
ligencji” wyłożonej w studium o Hamlecie, gdzie proces twórczy postrzegany jest jako
„przewalczanie” ograniczeń, słabości, przypadkowych wyborów, dążenie do rozpoznania
swego powołania. Skutkiem takiej postawy staje się zarówno dzieło artystyczne, jak i auto-
kreacja twórcy, doskonalenie własnej osobowości. Zastanów się, na ile przekraczanie
granic dziedzin sztuki może być pomocne w tak rozumianym procesie twórczym?

Mityczny świat Brunona Schulza

Wielkość artysty bardzo często przejawia się w tym, że jego dzieła wyrażają pewien kom-
pleks problemów tworzących motyw zasadniczy, „myśl przewodnią” dominującą w całej
twórczości. Z takim zjawiskiem mamy do czynienia w dziełach Brunona Schulza. Nieste-
ty, olbrzymia część jego twórczości plastycznej zaginęła w czasie wojny. Jednak ocalałe
rysunki i niezwykłe grafiki z Xięgi bałwochwalczej pozwalają uchwycić specyfikę tej twór-
czości. Schulz studiował architekturę i malarstwo. Pracował jako nauczyciel rysunków.
Poszukiwania własnej ekspresji twórczej autora „Sklepów cynamonowych” miały swój
początek właśnie w plastyce. Ekspresjonistyczne grafiki Xięgi ciemne w nastroju, przytła-
czające masochistyczną tematyką intrygują swoim dziwnym erotyzmem (piękna kobieta
jest w nich zawsze władczym Bóstwem, Idolem, mężczyzna – brzydkim, skarlałym, niewol-
niczo poddanym wyznawcą Idola). Nawiąż do opozycji pierwiastka męskiego i żeńskiego,
pamiętając, że pierwszy z nich symbolizuje ducha, drugi – materię. Zastanów się, jakie
związki można znaleźć pomiędzy takim ukazywaniem postaci a poglądami Schulza przed-
stawionymi w jego eseju Mityzacja rzeczywistości, gdzie poezję ujmuje on jako odrodzenie
mitycznej siły słowa, siły utraconej w trakcie „praktycznego” używania słów. Pamiętaj, że
twórczość Schulza jest zakorzeniona w nurcie ekspresjonistycznego modernizmu. Język
mitów i symbolika odwołująca się do podświadomości – to pojęcia znaczące dla tego
nurtu. Nawiąż do twórczości literackiej artysty. Wskaż na fakt, iż podstawową zasadą kształ-
towania w niej świata przedstawionego jest mit. W skali jednostkowej wyraża się to po-
przez cofnięcie się do świata dzieciństwa, do „genialnej epoki” (mit złotego wieku). Zasta-
nów się, czy w prozie poetyckiej Sklepów cynamonowych i Sanatorium Pod Klepsydrą można
znaleźć symbolikę pokrewną przedstawieniom graficznym z Xięgi bałwochwalczej.

Krytycy zwracają uwagę na fakt, że wraz z podjęciem pierwszych prób literackich,

całkowicie zmienił się charakter rysunków Schulza, przekształcając się w ilustracje do
konkretnych tekstów. Co, Twoim zdaniem, mogło spowodować tę zmianę?

Strategie zakończenia

Na zakończenie można rozważyć, jak częstym zjawiskiem jest wykorzystywanie przez arty-
stów różnych form ekspresji twórczej – łączenie wypowiedzi literackich, plastycznych, może
muzycznych? Czy współcześnie takie zjawiska zdarzają się coraz częściej, czy coraz rzadziej
w porównaniu z czasami minionymi? Jakie czynniki wpływają, Twoim zdaniem, na potrze-
bę sięgnięcia do różnych sposobów wypowiedzi? Na ile takie postawy związane są z „moda-
mi” panującymi w danej epoce, na ile zaś wynikają z osobowości konkretnego artysty?

Pojęcia do zapamiętania

• osobowość twórcza

osobowość twórcza

osobowość twórcza – stałe ce-
chy psychiczne i typowe dla da-
nej osoby mechanizmy we-
wnętrzne, które wpływają na
sposób wyrażania się poprzez
działalność twórczą

• autokreacja

autokreacja

autokreacja – wyrażanie siebie,
opieranie się we własnej twór-
czości artystycznej na doświad-
czeniach wewnętrznych

• synestezja

synestezja

synestezja – odczuwanie pod
wpływem jednego bodźca wra-
żeń dotyczących różnych zmy-
słów (np. dźwięk odbierany słu-
chem – jako ton, wzrokiem –
jako barwa lub kształt, zmysłem
dotyku – jako zimny lub ciepły,
itp.)

• ekspresjonizm

ekspresjonizm

ekspresjonizm – kierunek
w sztuce traktujący dzieło jako
subiektywny wyraz przeżyć we-
wnętrznych twórcy

• masochizm

masochizm

masochizm – doznawanie sa-
tysfakcji seksualnej pod wpły-
wem bólu i upokorzeń zadawa-
nych przez partnera, znajdowa-
nie przyjemności w zadawaniu
sobie cierpień psychicznych

Prezentacje maturalne

Ucz się z

O co może zapytać komisja?

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

Spróbuj wykazać, czy w przypadku dzieł wybranego przez Ciebie artysty mamy do

czynienia z wzajemnym komentowaniem się dzieł plastycznych i literackich, z funkcją
ilustracyjną, czy może raczej dzieła z różnych dziedzin dopełniają się w całożyciowym
dziele, tworząc całość, bez której nie byłoby możliwe wyrażenie w pełni wszystkich tre-
ści, które artysta chce przekazać?

Ważne jest, by określić swój stosunek do omawianych problemów, pokazać, że za-

gadnienie Cię interesuje. Przedstawienie własnego poglądu popartego wcześniej prze-
myślanymi argumentami zawsze robi dobre wrażenie i zachęca do uważnego słuchania.

Ciekawe może być przygotowanie plansz porównaw-
czych, na których zestawisz reprodukcje plastyczne
i wypisany zestaw korespondujących z nimi motywów

literackich. Interesujące może być także wyszukanie
mniej znanych dzieł plastycznych i przedstawienie ich
reprodukcji w trakcie prezentacji.

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Łączenie w twórczości jednego artysty różnych sposobów wypowiedzi – słownych
i plastycznych

Kolejność prezentowanych argumentów

Zależy od Twojej własnej wizji prezentacji.

Jeśli interesować Cię będzie rozwój wybranego przez Ciebie artysty, warto

przedstawić jego twórczość chronologicznie i wskazać, w jakich okresach jego twór-
czej biografii dominowały formy plastyczne, w jakich zaś – literackie, kolejno na-
wiązując do ich tematyki.

Jeśli swoją prezentację skupisz wokół centrum, jakim jest dominujący watek

(wątki) w dziełach danego twórcy, warto zagadnienia zgrupować tematycznie
i wskazać, jaką formę przybierały w wypowiedziach literackich, jaką zaś w przed-
stawieniach plastycznych.

Wnioski

Zjawisko wypowiadania się przez jednego artystę w różnych dziedzinach sztuki
jest charakterystyczne dla czasów nowożytnych. Wiąże się z coraz większą po-
trzebą wyrażenia w pełni osobowości artysty, którego ranga współcześnie jest
większa niż w starożytności.

Dlaczego współcześni artyści coraz częściej sięgają po różne for-
my wypowiedzi – zarówno plastyczne, jak i literackie?

Proponowana odpowiedź

Dawniej, gdy sztuka miała głównie charakter obrzędo-
wy (a działo się tak do schyłku średniowiecza), jej tema-
tyka była z góry ustalona i zmieniały się jedynie w czasie
formy tych samych przedstawień i treści – głównie reli-
gijnych. „Rzucenie światła” na człowieka zaowocowało
powstaniem sztuki indywidualnej. Stała się ona dialo-
giem między ludźmi. Jednocześnie artysta został tym,
który ma wykazać swój talent, zainteresować odbiorców

poprzez wyrażenie siebie. Dlatego coraz ważniejsze stają
się różne – coraz mniej sformalizowane środki wyrazu.
Bogate osobowości poszukują bogactwa środków wypo-
wiedzi i znajdują je w różnych dziedzinach sztuki. W dzi-
siejszych czasach mamy dostęp do coraz większej ilości
środków technicznych ułatwiających tworzenie i utrwala-
nie obrazów, wypowiedzi, dźwięków. Często praca współ-
czesnego artysty opiera się tylko na ich przetwarzaniu
z pomocą techniki. Jednak warto pamiętać, że niewielu
dane jest osiągnąć prawdziwe mistrzostwo w kilku dzie-
dzinach sztuki. Jest to przywilejem osobowości wybitnych.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Między literatur± a sztukami plastycznymi[1]
motyw vanitas w literaturze i sztukach plastycznych , UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI
Literatura i sztuka wobec ludzkiego cierpienia
xx-lecie międzywojenne, literackie wizje rewolucji, Literackie wizje rewolucji (np
MAN TS literatura sztuka media E sem 4
Teoria literatury, sztukain, J
Sztuki plastyczne, wstęp do wiedzy o sztukach plastycznych
MAN TS-literatura sztuka media E sem 2
MAN TS-literatura sztuka media E sem 1
Romantyzm w sztukach plastycznych, Zagadnienia romantyczne
24.Konflikty miedzypokoleniowe w literaturze XIX wieku, 24
Wiedza o sztukach plastycznych (1)
Clifford James Dwudziestowieczna etnografia, literatura i sztuka [Kłopoty z kulturą fragmenty]

więcej podobnych podstron