„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Zdzisław Feldo

Przygotowanie skór wyprawianych bez włosa do garbowania
właściwego 311[09].Z1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr inż. Małgorzata Latek
mgr inż. Aleksandra Matraszek



Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Jan Skiba



Konsultacja:
dr inż. Zbigniew Kramek

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej „Przygotowanie skór
wyprawianych bez włosa do garbowania właściwego” 311[09].Z1.01, zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu technik garbarz.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

5

3. Cele kształcenia

6

4. Materiał nauczania

7

4.1. Organizowanie procesów technologicznych przygotowujących skóry do

garbowania

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

14

4.1.3. Ćwiczenia

15

4.1.4. Sprawdzian postępów

16

4.2.Zastosowanie maszyn i urządzeń garbarskich w procesach przygotowania

skór do garbowania

17

4.2.1. Materiał nauczania

17

4.2.2. Pytania sprawdzające

22

4.2.3. Ćwiczenia

23

4.2.4. Sprawdzian postępów

25

4.3. Prowadzenie procesów technologicznych przygotowania skór do garbowania

26

4.3.1. Materiał nauczania

26

4.3.2. Pytania sprawdzające

28

4.3.3. Ćwiczenia

29

4.3.4. Sprawdzian postępów

31

4.4. Kontrolowanie przebiegu procesów przygotowania skór do garbowania

32

4.4.1. Materiał nauczania

32

4.4.2. Pytania sprawdzające

34

4.4.3. Ćwiczenia

34

4.4.4. Sprawdzian postępów

36

5. Sprawdzian osiągnięć

37

6. Literatura

42

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Otrzymujesz poradnik, który będzie Ci pomocny w nabywaniu umiejętności teoretycznych

i praktycznych niezbędnych przy organizowaniu i prowadzeniu procesów technologicznych
wyprawy skór bez włosa w etapie przygotowania ich do garbowania właściwego. W poradniku
zamieszczono:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś

mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.

2. Cele kształcenia, czyli umiejętności jakie powinieneś osiągnąć w trakcie realizacji tej

jednostki.

3. Materiał nauczania, który umożliwi samodzielne przygotowanie się teoretyczne do

wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Materiał nauczania podzielony jest na
rozdziały, których zakres tematyczny powinien ułatwić przyswajanie wiadomości. Treści
materiału nauczania poradnika stanowią niezbędne minimum informacji, które należy
poszerzyć wykorzystując wskazaną na końcu poradnika literaturę oraz inne źródła
informacji podane przez nauczyciela. Każdy rozdział zawiera również:

−

pytania sprawdzające wiedzę którą opanowałeś po przerobieniu materiału

teoretycznego,

−

ćwiczenia, które umożliwią Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz
ukształtować umiejętności praktyczne.

−

sprawdzian postępów, czyli krótki test sprawdzający czy opanowałeś umiejętności

z zakresu przerobionego materiału.

4. Sprawdzian osiągnięć czyli zestaw pytań testowych sprawdzających Twoje opanowanie

wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki modułowej.

5. Literaturę.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub

instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność. Po
realizacji materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie wykonywania zadań i ćwiczeń musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp

i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych i ochrony środowiska, wynikających
z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

311[09].Z1

Technologia przygotowania

skór

do garbowania

311[09]. Z1.02

Przygotowanie skór

wyprawianych

z okrywą włosową do

garbowania właściwego

311[09].Z1.01

Przygotowanie skór

wyprawianych

bez włosa do garbowania

właściwego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji zawodowej,

−

rozróżniać

skóry

surowe

pod

względem

rodzaju,

jakości

i

przeznaczenia

asortymentowego w towarze gotowym,

−

rozróżniać metody konserwacji i sposób magazynowania skór surowych,

−

charakteryzować budowę histologiczną, chemiczną i topograficzną skór,

−

rozpoznawać wady i uszkodzenia skór surowych,

−

rozsortowywać skóry pod względem jakości i przeznaczenia asortymentowego,

−

rozpoznawać i charakteryzować podstawowe związki chemiczne: kwasy, zasady i sole,

−

odczytywać receptury i przepisy technologiczne wyprawy skór,

−

posługiwać się urządzeniami i przyrządami pomiarowymi do określania: masy i objętości
ciał stałych i cieczy; powierzchni i grubości skór surowych; gęstości, odczynu
i temperatury roztworów,

−

określać właściwości ciał stałych i cieczy na podstawie badań organoleptycznych,

−

rozpoznawać części i mechanizmy maszyn, rozróżniać ich rodzaje i zastosowanie
w maszynach,

−

odczytywać schematy działania maszyn z rysunku kinetycznego uproszczonego,

−

odczytywać i stosować instrukcje obsługi maszyn i urządzeń technicznych,

−

dobierać i stosować odzież ochronną i środki ochrony osobistej niezbędne w pracy
garbarza,

−

przestrzegać instrukcje i zasady bezpiecznej pracy w zakładzie garbarskim.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić operacje przygotowania skór bez włosa do garbowania,

−

dobrać skóry w partie produkcyjne,

−

obliczyć ilość niezbędnych środków pomocniczych,

−

nastawić kąpiele technologiczne procesów przygotowania skór do garbowania,

−

obsłużyć urządzenia garbarskie do procesów kąpielowych: bębny, cytroki, agregaty
pralnicze,

−

przeprowadzić procesy technologiczne na etapie przygotowania do garbowania,

−

przeprowadzić procesy mechanicznej obróbki tkanki skórnej,

−

ustalić parametry technologiczne procesów przygotowania skór bez włosa do garbowania,

−

scharakteryzować budowę oraz wyjaśnić zasady działania maszyn i urządzeń stosowanych
w procesie przygotowania skór do garbowania,

−

scharakteryzować maszyny i urządzenia do obróbki skór na etapie przygotowania skór do
garbowania,

−

dobrać maszyny, urządzenia i narzędzia do przygotowania skór do garbowania,

−

wykonać organoleptyczne i laboratoryjne badania dotyczące procesu przygotowania skór
bez włosa do garbowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Organizowanie

procesów

technologicznych

przygotowujących skóry do garbowania

4.1.1. Materiał nauczania

Wyprawa skór to szereg procesów, operacji i czynności technologicznych garbarskich,

których celem jest otrzymanie ze skóry surowej produktu gotowego nadającego się do
przetworzenia na wyroby i towary przydatne, a czasem i niezbędne w życiu człowieka.

Podczas wyprawy skóra poddawana jest obróbce chemicznej i mechanicznej w celu:

1. nadania jej odpowiednich cech:

−

miękkości, pulchności, ciągliwości i estetycznego wyglądu skór odzieżowych,
rękawiczkowych, meblowych,

−

sprężystości, pełności, odporności na nasiąkanie wodą skór obuwiowych spodowych
i niektórych technicznych,

2. podwyższenia temperatury skurczu tkanki skórnej co jest wskaźnikiem wytrzymałości

i trwałości skóry,

3. zabezpieczenia skór przed działaniem drobnoustrojów i rozkładem biologicznym,
4. nadanie skórze odporności na działanie czynników zewnętrznych otaczającego środowiska

podczas użytkowania jej w wyrobach gotowych.

Stopień uzyskania żądanych cech uzależniony jest od przeznaczenia asortymentowego skór,
metod i sposobów wyprawy, zastosowania środków chemicznych oraz właściwych maszyn,
urządzeń i narzędzi garbarskich.

Dobór skór w partie produkcyjne

Dobór skór w partie produkcyjne nazywany jest w garbarstwie „doborem skór w partie

namokowe”. Cel doboru, to ujednolicenie składu partii skór według możliwie wszelkich
indywidualnych cech skór, ażeby procesy chemiczne wywarły możliwie jednakowy skutek na
wszystkie pojedyncze skóry.

Partia produkcyjna jest to zespół skór jednego rodzaju, o zbliżonej grubości, strukturze,

wielkości

powierzchni,

pochodzenia,

płci,

jakości

surowca

oraz

przeznaczenia

asortymentowego. Przy doborze skór w partie produkcyjną korzysta się z odpowiedniej
dokumentacji technologicznej i norm oceniając cechy i właściwości skór organoleptycznie.
Wielkość partii namokowej określana jest przez podanie masy wszystkich skór, lub rzadziej
przez podanie liczby skór. Wielkość partii produkcyjnej uzależniona jest od przepustowości
technicznej i technologicznej urządzeń i maszyn produkcyjnych zakładu garbarskiego.

Praktycznie doboru skór w partie namokowe dokonuje się w magazynie surowca i polega

na rozsortowaniu skór i dobraniu ich według cech i właściwości fizycznych oraz ustaleniu
masy określonej ilości skór. Właściwości i cechy skór decydują o przeznaczeniu
asortymentowym i o metodzie wyprawy. Przy dobieraniu skór surowych według przeznaczenia
bierze się pod uwagę: grubość skóry, równomierność grubości, liczbę i jakość uszkodzeń,
strukturę skóry, rodzaj konserwacji. W zasadzie można wyróżnić pięć głównych grup
przeznaczeń asortymentowych:
1) skóry obuwiowe – spodowe,
2) skóry obuwiowe na wierzchy,
3) skóry galanteryjne i rymarskie,
4) skóry techniczne,
5) skóry rękawiczkowe i odzieżowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Wskaźniki do rozsortowania skór:

−

rodzaj, wiek i płeć zwierzęcia – do jednej partii produkcyjnej winno się dobierać skóry
jednego rodzaju i pochodzenia zwierząt,

−

sposób konserwacji skór – ma szczególnie ważne znaczenie przy wstępnych operacjach
technologicznych wyprawy skór. Sposób konserwacji wpływa na dobór czynników
technologicznych, ilości stosowanych środków oraz sposobu przeprowadzania czynności i
mechanicznych obróbek skór.

−

powierzchnia skór - zależy przede wszystkim od rodzaju zwierzęcia, jego rasy, płci, wieku
i sposobu konserwacji. Pomiaru powierzchni skór surowych dokonuje się
w przybliżeniu mnożąc przez siebie dwa wymiary: długość i szerokość. Za długość uważa
się wymiar od nasady uszu do nasady ogona, a szerokość mierzy się miedzy pachwinami
przednich łap. Dokładne pomiary można przeprowadzić na maszynach do mierzenia
powierzchni skór, ale w tym przypadku nie są konieczne.

Tabela 1. Powierzchnia skór surowych typowych rodzajów zwierząt [autor]

Powierzchnia skóry w dm

2

Rodzaj zwierzęcia

minimalna

maksymalna

Skóry bydlęce

200

600

Skóry końskie

200

450

Skóry świńskie

100

200

−

masa skór - to czynnik, który zależy od: wielkości powierzchni, grubości, ścisłości tkanki
skórnej i metody konserwacji skór. Do wyliczeń technologicznych wyprawy skór
w pierwszym etapie wyznacza się masę rzeczywistą skór, według której następuje
wyliczanie objętości kąpieli technologicznych, dozowanie chemikaliów oraz dobór
odpowiednich urządzeń i maszyn do obróbki skór. W wyniku zastosowania różnych
metod konserwacji, masa tej samej skóry może przyjmować różne wielkości. Dlatego
przed przystąpieniem do produkcji należy odtworzyć masę rzeczywistą surowca.

Tabela 2. Procentowy stosunek masy rzeczywistej skór bydlęcych w zależności od metody konserwacji [autor]

Stan lub sposób konserwacji

skór

Masa skór bydlęcych

[%]

Skóry świeże

100

Skóry mokrosolone

85

Skóry mokrosolone
z solankowaniem

80

Skóry suchosolone

60

Skóry suche

50

−

grubość skór - jest indywidualną cechą danego rodzaju zwierzęcia, przy czym samce
danego gatunku mają na ogół skórę grubszą niż samice. Grubość skóry surowej zależy
także od metody konserwacji. Przy skórach mokro-solonych grubość prawie nie ulega
zmianie natomiast przy skórach sucho-solonych zmniejszenie grubości jest znaczne.
Grubość zależy też od miejsca topograficznego skóry. Grubość skóry decyduje
w znacznym stopniu o jej przeznaczeniu asortymentowym i metodzie wyprawy.
Przykładowo: na skóry spodowe obuwiowe przeznacza się surowiec o grubości powyżej
2,5mm i garbuje metodą roślinno-syntanową, a na wierzchy obuwia letniego – poniżej
2mm z zastosowaniem metody garbowania chromowego. Dobierając skóry wg

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

przeznaczenia należy pamiętać, że grubość ich ulegnie zmianie w procesie garbowania
i wstępnego wykończania skór – dogarbowania, natłuszczania, wypełniania a nawet
barwienia. Skóra garbowania roślinnego może zwiększyć grubość o 15 %, natomiast skóry
garbowane chromowo mogą wykazać nieznaczny spadek grubości.

−

ścisłość skór surowych - jest cechą ważną przy określaniu jakości surowca skórzanego
i w znacznej mierze decyduje o metodzie wyprawy i o jakości skór wyprawionych. To
cecha skóry, od której zależy przesiąkliwość wody, ciągliwość i wytrzymałość na
rozciąganie. W etapie dobierania skór na partie produkcyjne, ścisłość skóry surowej
oceniamy organoleptycznie.

−

jakość surowca – jest to wartość technologiczna skór surowych jaka została oszacowana
w klasyfikacji jakościowej. Wpływ na nią mają wady i uszkodzenia poszczególnych skór.
Sposób postępowania przy jakościowym klasyfikowaniu skór, oraz kryteria oceny
zawierają odpowiednie normy przedmiotowe i czynnościowe dla poszczególnych
rodzajów skór surowych. Jakość skór wpływa na dobór odpowiednich metod wyprawy
już od pierwszych procesów technologicznych. Skóry z uszkodzeniami biologicznymi
wymagają zabezpieczenia przed rozwojem dalszego procesu rozkładu, lub skierowania ich
na inne przeznaczenia. Wady strukturalne, takie jak nadmierna luźność lub zwartość
tkanki, wymuszają dobieranie skór aby działanie środków chemicznych i czynności
oddziaływania mechanicznego były jednakowe dla wszystkich skór w partii produkcyjnej.

Dobrane skóry w partie narokowe przekazywane są na wydziały produkcyjne zakładu

garbarskiego do wyprawy. Proces wyprawy skór można podzielić na trzy etapy:
przygotowanie skór do garbowania, garbowanie właściwe skór, wykończanie i uszlachetnianie
skór.

Przygotowanie skór do garbowania - bez odpowiedniego przygotowania surowca

proces garbowania a następnie procesy wykończeniowe są niemożliwe do przeprowadzenia.

Zadaniem wyprawy skór jest zachowanie i zabezpieczenie oraz modyfikacja białek

włóknistych skóry, a zadaniem procesów przygotowania do garbowania jest oczyszczenie
struktury skóry z białek bezpostaciowych, tłuszczu naturalnego, włosa i naskórka, gruczołów
łojowych i potowych, soli mineralnych a pozostawienie, oczyszczenie i uaktywnienie
chemiczne i fizyczne białek włóknistych. Aktywność chemiczna i fizyczna białek niezbędna jest
do reakcji łączenia się z garbnikami i środkami wykończalniczymi.

Wszystkie procesy pierwszego etapu wyprawy skór możemy podzielić na:

1. Procesy kąpielowe - moczenie, wapnienie, odwapnianie i wytrawianie. Cechą

charakterystyczną jest prowadzenie tych procesów w kąpielach w środowisku wodnym.

2. Procesy obróbki mechanicznej - ręcznej lub maszynowej, których zadaniem jest usunięcie

zanieczyszczeń, oraz zbędnych składników skóry - tkanki przymięsnej i tłuszczowej,
naskórka, włosa.

Technologia procesów przygotowawczych będzie zróżnicowana ze względu na:

−

rodzaj i strukturę skór,

−

grubość tkanki skórnej,

−

wielkość powierzchni,

−

metod konserwacji surowca.

Inne będą parametry technologiczne: czasu, ilości środków pomocniczych, współczynnika

kąpielowego i czynnika mechanicznego dla skór grubych, o dużej powierzchni i zwartej
strukturze tkanki skórnej, a inne przy skórach cienkich o małej powierzchni, luźnych i
delikatnych.

Skóry konserwowane metodą suszenia wymagają dłuższego czasu nawodnienia niż skóry

"świeże" lub konserwowane w roztworze wodnym środka konserwującego.

Dla skór o delikatnej tkance stosuje się środki pomocnicze o łagodniejszej aktywności

chemicznej niż dla skór o grubym zwartym włóknie białkowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Czynniki wpływające na procesy chemicznego przygotowania skór do garbowania

Współczynnik kąpielowy – określający wymaganą objętość roztworu – kąpieli w której

prowadzany jest proces. W wyprawie skór bez włosa stosuje się współczynnik kąpielowy
obliczany w stosunku do masy operacyjnej skór.

W etapie przygotowania skór do garbowania, masą operacyjną dla procesów moczenia

i wapnienia jest masa rzeczywista skór surowych. Dla procesów odwapniania i wytrawiania,
a także i następnych piklowania i garbowania – masą operacyjną skór jest masa skór ważonych
po procesach mechanicznych obróbek. Jest to tak zwana masa golizny lub golca.

Wartość współczynnika kąpielowego ustalana jest doświadczalnie i jest różna

w zależności od:

−

procesu technologicznego,

−

rodzaju i przygotowania oraz przeznaczenia asortymentowego skór,

−

rodzaju urządzenia lub agregatu kąpielowego.

Zasadą jest aby ilość kąpieli pozwalała skórom stykać się z roztworem całą powierzchnią.
Wartość współczynnika kąpielowego danego procesu podawana jest w metodyce produkcji
skór i określana jest w procentach do masy operacyjnej skór, lub oznaczany jest liczbą
całkowitą „K” - określającą wielokrotność masy skór.

Stężenie substancji – czyli ilość stosowanych chemikaliów. W czasie przebiegu procesu,

stężenie środków zmniejsza się. Zbyt mała ilość środków to przedłużenie czasu procesów lub
niedokończony proces chemicznego działania. W praktyce stosuje się wzmacnianie kąpieli
technologicznej przez dodatek świeżego środka. Większe stężenie to szybszy przebieg reakcji
z białkiem skórnym. Zbyt duże stężenie może jednak być przyczyną uszkodzenia tkanki skórnej
na skutek:

−

pęcznienia kwasowego lub zasadowego białka skóry,

−

zablokowania zewnętrznych warstw tkanki skórnej i utrudnienie przechodzenia
chemikaliów w przestrzenie międzywłókniste.

Podobnie jak współczynnik kąpielowy, ilość stosowanych środków podawana jest

w dokumentacji technologicznej wyprawy skór.

Czas trwania procesu – musi być odpowiednio dobrany, aby przebieg zachodzących

reakcji fizyko-chemicznych pomiędzy składnikami kąpieli a włóknem skórnym zachodził
zgodnie z żądanym efektem końcowym. Czas trwania procesu zależy od:

−

struktury tkanki skórnej i jej grubości,

−

przeznaczenia asortymentowego skór w towarze gotowym,

−

czynnika mechanicznego oddziaływującego na kąpiel lub skóry w czasie procesu,

−

rodzaju urządzenia technicznego lub agregatu kąpielowego.

Temperatura procesów chemicznych – ma wpływ na szybkość i jakość procesów.

Wyższa temperatura powoduje wzrost kinetyki reakcji chemicznych w roztworze i lepsze
rozłożenie w skórze substancji reagujących. Podwyższenie temperatury powyżej 42

0

C może

jednak spowodować ubytek masy białkowej a w krańcowych przypadkach degradację
surowego białka skórnego i zniszczenie skóry. Zbyt niską temperaturę można zastąpić
zwiększeniem czasu procesu, ale jest to związane z podniesieniem kosztów zużycia energii.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

SKÓRA SUROWA

−

DOBIERANIE PARTII
PRODUKCYJNEJ /według/

−

rodzaju skór

−

przeznaczenia asortymentowego

−

gatunku skór

−

charakterystyki surowca

−

przepustowości urządzeń
produkcyjnych

P

R

O

C

E

S

Y

MOCZENIE

−

WSTĘPNE

−

WŁAŚCIWE

−

WYPŁUKIWANIE BRUDU I ŚRODKA

KONSERWUJĄCEGO

−

NAWODNIENIE,

−

ROZPUSZCZENIE BIAŁEK

BEZPOSTACIOWYCH

WAPNIENIE

−

ROZTWIERANIE
STRUKTURY
SKÓRY

−

SPĘCZNIENIE
WŁÓKIEN

−

ROZPUSZCZENIE BIAŁEK

BEZPOSTACIOWYCH

−

ROZLUŹNIANIE OBSADY WŁOSA

−

ROZPUSZCZENIE WŁOSA I CEBULEK

WŁOSOWYCH

−

ZEMULGOWANIE TŁUSZCZU

−

WYPEŁNIENIE STRUKTURY SKÓR

Ca(OH)

2

−

ZWIĄZANIE WŁÓKIEN KOLAGENU

PRZEZ Ca

2+

OBRÓBKA
MECHANICZNA

−

ODMIĘŚNIANIE

−

DWOJENIE

−

ZESKRAWANIE TKANKI MIĘSNEJ

I TŁUSZCZOWEJ

- ROZCIĘCIE NA DWA PŁATY (DWOINĘ

LICOWĄ I MIZDROWĄ)

GARBOWANIE

C

E

L

E

I

Z

A

D

A

N

I

A

ODWAPNIANIE

−

PŁUKANIE

−

CHEMICZNE

−

USUWANIE WAPNA NIEZWIĄZANEGO

−

USUWANIE WAPNA ZWIĄZANEGO

Z BIAŁKIEM SKÓRY

WYTRAWIANIE

−

ENZYMATYCZNE
ROZLUŹNIENIE
STRUKTURY

−

PŁUKANIE

−

ROZPUSZCZANIE RESZTEK BIAŁEK

BEZPOSTACIOWYCH

−

ZAKOŃCZENIE ODWAPNIANIA

−

ZEMULGOWANIE TŁUSZCZU

−

ZWIĘKSZENIE CIĄGLIWOŚCI TKANKI

−

ZWIEKSZENIE PRZEPUSZCZALNOŚCI

POWIETRZA

−

USUNIĘCIE "BRUDU" I RESZTEK

WAPNIA

Procesy technologiczne przygotowania skór do garbowania

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Moczenie skór – jest pierwszym procesem technologicznym wyprawy. Celem procesu jest

doprowadzenie ich do stanu uwodnienia, czyli wprowadzenia w przestrzenie międzywłókniste
takiej ilości wody jaki miały zaraz po zdjęciu ze zwierzęcia. Stają się wtedy wiotkie i podatne
na oddziaływania mechaniczne oraz zwiększa się ich aktywność chemiczna. Jednocześnie

w

czasie moczenia pozbywamy się wszelkiego zewnętrznego brudu w postaci ognojenia,
cząsteczek

piasku

i

błota,

środków

konserwujących,

resztek

krwi

a przede wszystkim zbędnych części w strukturze tkanki skórnej w postaci białek
bezpostaciowych i związków soli mineralnych rozpuszczalnych w wodzie.

Moczenie przeprowadza się w wodzie z dodatkiem środków powierzchniowo-czynnych

zmniejszających napięcie powierzchniowe wody i przyspieszających proces uwodnienia skór.
W zależności od rodzaju skór i ich stanu fizycznego stosuje się różne urządzenia i maszyny
przeznaczone do kąpielowych procesów garbarskich.

Moczenie skór wyprawianych bez włosa przeprowadza się w bębnach garbarskich lub

mieszalnikach o odpowiednich parametrach technicznych.

Proces moczenia składa się z dwóch etapów:

I. Rozmoczenie wstępne skór – polegające na wypłukaniu brudu, środka konserwującego

i nawodnienia tkanki skórnej. Rozmoczenie wstępne skór odbywa się przy użyciu dużej
ilości wody przy współczynniku K= 2 lub przy skórach dłużej magazynowanych
i podsuszonych nawet K= 3. Technologia zaleca wymianę kąpieli wstępnej po 1 – 2
godzinach aby zabezpieczyć skóry przed działaniem bakterii rozwijających się
w środowisku dużej wilgoci i zanieczyszczeń. Temperatura kąpieli – 25 -30

0

C. Czas

wstępnego rozmoczenia około 12 godzin. Po wstępnym rozmoczeniu skóry powinny być
wiotkie bez wyczuwania miejsc sztywnych, zasuszonych. Rozmoczenie wstępne kończy
się mechanicznym procesem rozluźnienia i zeskrawania zewnętrznej warstwy tkanki
przymięsnej i tkanki tłuszczowej od strony mizdrowej skóry. Operację tą przeprowadza się
maszynowo na odmięśniarkach garbarskich.

II. Moczenie właściwe ma za zadanie dokończenie nawodnienia tkanki i wypłukanie

rozpuszczalnych w wodzie białek bezpostaciowych z warstw wewnętrznych skóry. Czas
moczenia właściwego wynosi zwykle około 6 – 12 godzin w zależności od właściwości
fizycznych skór. Temperatura kąpieli około 30 - 32

0

C.

Wapnienie skór - stosuje się do skór wyprawianych bez okrywy włosowej. Proces

przeprowadza się w roztworach wodnych związków chemicznych o odczynie alkalicznym.

Celem wapnienia skór jest chemiczny rozkład głównej masy białek bezpostaciowych

(albumin i globulin), gruczołów łojowych i potowych oraz torebek włosowych, a także
częściowe zemulgowanie cząsteczek naturalnego tłuszczu. Rozkład torebek włosowych
umożliwia łatwe usunięcie włosa. Podczas wapnienia następuje rozluźnianie struktury
włóknistej skór. Procesowi temu towarzyszy pęcznienie zasadowe białka włóknistego –
kolagenu.

Ze względu na łatwość pozyskiwania, niską cenę i stosunkowo bezpieczne warunki

stosowania – do wapnienia skór używany jest wodorotlenek wapnia - Ca(OH)

2

w postaci

wapna hydratyzowanego. Stąd nazwa procesu. Dodatek do kąpieli wapniącej siarczku
sodowego – Na

2

S „zaostrza” wapnicę powodując rozkład białka keratyny, z której zbudowany

jest włos. W technologii garbarskiej stosowane są:

−

wapnica „biała” – jest to kąpiel nastawiona z czystego wodorotlenku wapnia. Z wapnicy
białej uzyskuje się skóry o dość miękkim i delikatnym licu, łatwo usuwalnym włosie.
Stosowana do wapnienia skór miękkich obuwiowych, meblowych i odzieżowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

−

wapnica „zaostrzona” – jest to wapnica biała z dodatkiem siarczku sodu powodującego
rozszczepianie wiązań chemicznych w keratynie włosa i cebulkach włosowych,
a w efekcie ich rozpuszczenie.

−

wapnica „stara” – jest to wapnica używana kilkakrotnie, w której skład wchodzą także
substancje z rozpadu białek. Wapnica ta działa powoli i delikatnie, powodując mniejsze
spęcznienie skór i dobre rozluźnienie struktury tkanki. Używana do skór miękkich np.
rękawiczkowych a głównie do skór surowych o delikatnej i osłabionej tkance.
Wapnienie skór przeprowadza się w bębnach garbarskich lub mieszalnikach typu

„betoniarka”. Parametry techniczne urządzeń są takie same jak stosowanych do moczenia skór.

W technologii wapnienia stosowna jest zasada okresowego krótkiego czasu 5 – 10 minut

poruszania skór i pozostawiania ich w spokoju na 2 – 3 godziny. Czas wapnienia skór wynosi
w zależności od właściwości fizycznych skór i ich przeznaczenia od 12 nawet do 20 godzin.
Współczynnik kąpielowy procesu podobnie jak przy moczeniu wynosi K = 2 – 3.

Odmięśnianie. We wstępnej fazie wyprawy skór oprócz chemicznego "czyszczenia"

struktury włóknistej przeprowadza się operacje technologiczne polegające na mechanicznym
usuwaniu zbędnych części skór w postaci tkanki i błony przymięsnej oraz resztek tkanki
tłuszczowej. Jest to proces odmięśniania.

Odmięśnianie skór przeprowadza się na odmięśniarkach maszynowych przy pomocy

spiralnego noża odśrodkowo nawiniętego na wałek roboczy maszyny. W zależności od
wielkości skór stosowane są maszyny o różnej szerokości roboczej. Spiralny nóż powoduje
zrzynanie tkanki mięsnej a jednocześnie rozprostowuje skórę rozciągając ją od środka na boki.

Dwojenie. W celu racjonalnego wykorzystania skór o grubej tkance wykonuje się

rozdwajanie skór na dwa płaty równoległe do powierzchni skóry. Operację tą określa się
nazwą dwojenia i wykonuje maszynowo z zastosowaniem dwojarki.

W wyniku prowadzenia takiej operacji otrzymujemy dwoinę licową, stanowiącą

zasadniczą skórę oraz dwoinę mizdrową, która po wygarbowaniu i wykończeniu
odpowiednimi metodami stanowi bardzo wartościowy półfabrykat dla przetwórstwa
skórzanego. Dwojenie skór można wykonywać również po procesie garbowania

Dwojenie powoduje obniżenie wytrzymałości fizycznej skóry na skutek przecięcia włókien

białka skórnego w warstwie siatkowej. Granica krytyczna dwojenia od której obserwuje się
wyraźny spadek wskaźników wytrzymałościowych to 50% grubości skóry.

Odwapnianie. Golizna w stanie zwapnionym wykazuje spęcznienie alkaliczne, zawiera

związki chemiczne stosowane w procesie wapnienia oraz substancje powstałe podczas rozpadu
białek, komórek tłuszczowych, soli mineralnych i innych. Powoduje to chemiczne
i fizyczne blokowanie grup reaktywnych kolagenu. Z tego względu nie nadaje się ona do
garbowania. Konieczne jest więc obniżenie alkaliczności skór i pozbycie się "zbędnego
obciążenia" przestrzeni między włóknami białek kolagenu skóry z jednoczesnym zanikiem
spęcznienia golizny. Cel ten osiągamy w procesie odwapniania.

W procesie wapnienia do skóry wprowadzony został wodorotlenek wapnia Ca(OH)

2

,

który częściowo dysocjuje rozpadając się na jony Ca

2+

i OH

-

. Jony wapnia reagują chemicznie

wiążąc się z grupami karboksylowymi – COO

-

kolagenu. Część niezdysocjowana

wodorotlenku wapniowego wypełnia przestrzeń między włóknami białkowymi. Zadaniem
odwapniania jest wyeliminowanie ze skóry związków wapna znajdującego się tam w dwóch
postaciach:

−

wypełniającego przestrzenie między włóknami skórnymi,

−

związanego chemicznie ze skórą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Wapno niezwiązane wypłukuje się wodą o temperaturze początkowej 20

0

C stopniowo

podnoszonej do 32

0

C. Podniesienie temperatury kąpieli powoduje obniżenie pęcznienia skór

i przyspiesza usuwanie wapna.

Wapno związane usuwane jest chemicznie i polega na dodaniu związków tworzących

z wapnem rozpuszczalne w wodzie sole wapniowe a następnie wypłukanie ich ze skóry.
Związkami stosowanymi w technologii garbarskiej są sole o charakterze kwaśnym na przykład
siarczan amonu lub kwasy organiczne – najczęściej kwas mlekowy.

W zależności od rodzaju odwapnianych skór, płukanie przeprowadza się w bębnach

garbarskich o 6 -8 obrotach na minutę, stosując wodę o temperaturze 26 – 32

0

C przy

współczynniku kąpielowym K = 2. Po wypłukaniu wapna niezwiązanego, które trwa do 60
minut, do bębna wlewa się świeżą kąpiel ze środkami odwapniającymi, na przykład kwasem
mlekowym w ilości 1,2%, w 2 lub 3 porcjach przy ciągłym ruchu bębna. Czas odwapniania
około 2 godziny.

Należy pamiętać, że ilość środków obliczamy w stosunku do masy operacyjnej, którą po

operacji odmięśniania jest masa golca.

Proces odwapniania powinien być przeprowadzony dokładnie gdyż wpływa on na

przebieg kolejnych procesów technologicznych, na wygląd lica skór i sztywność tkanki
skórnej.

Po zakończeniu procesu odwapniania, przez dodatek do tej samej kąpieli preparatu

enzymatycznego, skóry poddajemy procesowi wytrawiania.

Wytrawianie - jest kontrolowanym procesem enzymatycznego rozkładu wiązań

peptydowych w białkach skórnych. Enzymy jako biologiczne katalizatory uczestniczą
w reakcji hydrolizy białek bezpostaciowych powodującej ich rozpad i degradację. Następuje
także rozpad cebulek włosowych oraz pozostałych gruczołów łojowych i potowych,
zemulgowanie resztek tkanki tłuszczowej i rozluźnienie tkanki mięsnej. W wyniku tego
struktura skóry staje się porowata, zwiększa się ciągliwość skóry oraz wzrasta
przepuszczalność wody i powietrza.

Wpływ na proces wytrawiania mają właściwie prowadzone poprzednie procesy

technologiczne, szczególnie proces wapnienia i odwapniania skór. Golizna zbyt słabo
zwapniona jest odporna na działanie enzymów, a zbyt mocne zwapnienie rozluźnia nadmiernie
tkankę skórną.

Do wytrawiania skór używa się preparatów zawierających w swoim składzie mieszaninę

enzymów działających bardzo aktywnie na białko skórne w środowisku zasadowym
tworzonym na przykład przez siarczan amonu, oraz nośnika w postaci mączki drzewnej.

Optymalne działanie enzymów przebiega w temperaturze 38

0

C, i przy pH kąpieli

w granicach 7,8 – 8,2.

Praktycznie wytrawianie skór przeprowadza się obracając skóry w kąpieli

z dodatkiem preparatu enzymatycznego przez około 30 – 40 minut. Sposób wytrawiania
golizny zależy od cech indywidualnych skór i ich przeznaczenia asortymentowego.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaki jest cel procesów wyprawy skór?
2. Co nazywamy partią produkcyjną skór?
3. Czym powinny charakteryzować się skóry w jednej partii produkcyjnej?
4. Na czym polega rozsortowanie skór na partie produkcyjne?
5. jakie wskaźniki brane są pod uwagę przy rozsortowaniu skór surowych na partie

produkcyjne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

6. Jak można podzielić procesy technologiczne w etapie przygotowania skór do garbowania?
7. Dlaczego procesy chemiczne przygotowania skór do garbowania nazywamy kąpielowymi?
8. Jaki jest cel kolejnych procesów i operacji technologicznych przygotowania skór do

garbowania?

9. Jaka zasada obowiązuje przy dobieraniu współczynnika kąpielowego procesów

chemicznych w przygotowaniu skór do garbowania?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Narysuj schemat lub przedstaw w formie tabelki kolejne procesy technologiczne wyprawy

skór bez włosa w etapie przygotowania ich do garbowania. Wpisz cel i zadania tych procesów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania tego rozdziału poradnika,
2) przygotować arkusz kartonu i materiały do rysowania,
3) narysować schemat procesów w formie blokowej lub tabelkę z rubrykami na wpisanie

procesów ich celów i zadań,

4) wpisać kolejne procesy i operacje technologiczne,
5) narysować w schemacie za pomocą strzałek odnośniki,
6) wpisać cele procesów i operacji:

−

w schemacie przy strzałkach,

−

w tabelce w odpowiednich rubrykach.

7) wziąć udział w dyskusji i scharakteryzować kolejne procesy,
8) zapisać wnioski i uwagi w dzienniczku praktyki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

karton i materiały do rysowania,

Ćwiczenie 2

Przedstaw w formie tabelki czynniki jakie mają wpływ na przebieg procesów

chemicznych, kąpielowych w etapie przygotowania skór do garbowania. W kolejnych
rubrykach wstaw cele danego procesu oraz podstawowe, typowe wartości parametrów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania tego rozdziału poradnika,
2) przygotować arkusz kartonu oraz materiały do pisania i rysowania,
3) narysować tabelkę z rubrykami do wpisania procesów, ich charakterystyki i typowych

wartości parametrów (zaproponuj formę tabelki która w sposób jasny i zrozumiały
scharakteryzuje każdy proces),

4) wpisać kolejne procesy technologiczne, ich cechy i wartości typowych parametrów,
5) wziąć udział w dyskusji i wyjaśnić wykonanie zadania,
6) zapisać wnioski i uwagi w dzienniczku praktyki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

−

karton i materiały do rysowania i pisania.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj proces technologiczny z którego pochodzą przedstawione Ci przez

nauczyciela próbki skór.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przypomnieć sobie wiadomości teoretyczne z materiału nauczania poradnika,
2) ułożyć i oznaczyć kolejne próbki skór,
3) dokonać oceny organoleptycznej próbek,
4) scharakteryzować każda próbkę skóry,
5) wskazać proces jakiemu została poddana skóra,
6) zapisać wyniki w dzienniczku praktyki,
7) wziąć udział w dyskusji i przedstawić swoje wyniki i wnioski z wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stół laboratoryjny do pracy,

−

próbki skór po procesach etapu przygotowania do garbowania,

−

dzienniczek praktyk.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcie – „partia produkcyjna skór”?





2) zdefiniować pojęcia – procesy chemicznej i mechanicznej obróbki skór?





3) określić cele i zadania kolejnych procesów technologicznych wyprawy

skór w etapie przygotowania do garbowania?





4) rozróżnić i zdefiniować wskaźniki doboru skór surowych w partię

produkcyjną ?





5) wyjaśnić określenie wpływ czynników na procesy kąpielowe wyprawy

skór?





6) wyjaśnić znaczenie przeprowadzania technologicznego przygotowania

skór do garbowania?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

4.2. Zastosowanie maszyn i urządzeń garbarskich w procesach

przygotowania skór do garbowania

4.2.1. Materiał nauczania

Urządzenia i maszyny do procesów kąpielowych

Doły garbarskie – są to najprostsze urządzenia garbarskie w postaci wybetonowanych

basenów o objętości od 8 m

3

do około 12,5 m

3

i wymiarach 2m x 2m x 2,5m lub 2,5m x 2m x

2,5 m. Obecnie stosowane bardzo rzadko do moczenia skór surowych o osłabionej tkance
skórnej oraz do wapnienia niektórych skór ciężkich podeszwowych i technicznych. W celach
dokładnego rozmoczenia i przyspieszenia procesu moczenia w dołach, stosuje się różne
sposoby ruchu skór lub kąpieli technologicznych przez:

−

podnoszenie zawieszonych na drążkach skór,

−

napowietrzanie sprężonym powietrzem,

−

przepompowywanie roztworu.

Kadzie – są to pojemniki zbudowane z drewnianej klepki wzmocnione metalowymi

obręczami. Najczęściej posiadają okrągły, elipsowaty lub prostokątny kształt. W dnie znajduje
się otwór spustowy do odprowadzania cieczy. Kadzie są stosowane do rozmaczania skór
wyprawionych z włosem o delikatnej tkance skórnej i słabo osadzonym włosie. Czasem służą
do płukania skór w golcu.

Bębny garbarskie – są to najbardziej popularne urządzenia do kąpielowych procesów

technologicznych, stosowane w różnych fazach produkcji skór. Bęben to urządzenie
w kształcie położonego walca, zbudowane z drewnianych klepek i wzmocnione na obwodzie
metalowymi obręczami.

a)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

b)

Rys. 1 Schemat budowy bębna garbarskiego, a) widok z przodu, b) widok z boku [3, s.24]

1 - klepka drewniana, 2 - dno bębna, 3 - dno wewnętrzne, 4 - obręcz wzmacniająca, 5 - kołki

wewnętrzne, 6 - prowadnik pasa transmisyjnego, 7,10 -oś bębna, 8 - doprowadzenie roztworów

roboczych, 9 - właz do bębna, 11 - pokrywa zamykająca właz.

Najczęściej do budowy bębnów stosuje się drewno, gdyż jest dobrym izolatorem ciepła
i utrzymuje temperaturę kąpieli technologicznych. W ściany boczne bębna zamontowane są
w osi czopy metalowe w łożyskach wspartych na betonowych lub metalowych podstawach.
Pozwala to na ruch obrotowy bębna w obie strony. Do napędu bębna stosuje się silniki
elektryczne,

reduktory

obrotów

i

przekładnie

trybowe

lub

pasowe.

W płaszczu przednim znajduje się otwór – właz bębna zamykany pokrywą. Właz służy do
załadunku i rozładunku skór. Napełnianie kąpielą technologiczną odbywa się przez przewód
rurowy umieszczony w osi bębna. Wewnątrz bębna zamontowane są drewniane kołki lub półki
wywołujące podczas obrotów ruch skór i roztworów. W różnych etapach wyprawy skór
stosuje się bębny garbarskie o różnych wymiarach i prędkościach obrotów. We wstępnych
procesach wyprawy najczęściej są to urządzenia o wymiarach 3m x 3m ( stosunek długości do
średnicy bębna 1:1) i 1-2 obrotów na minutę przy moczeniu i wapnieniu skór.

W praktyce garbarskiej zastosowanie znalazły również inne rodzaje bębnów do

prowadzenia procesów kąpielowych.

Bęben sekcyjny – jest to trójkomorowy bęben umieszczony jest w zbiorniku

z roztworem roboczym. W każdej sekcji znajdują się drzwiczki załadowcze. Urządzenie jest
sterowane automatycznie poprzez wgranie odpowiedniego programu. Dozowanie chemikaliów
odbywa się przez komory zasypowe. Reaktor pozwala na podgrzewanie oraz wymianę kąpieli
w trakcie pracy.

Mieszalniki – są to bębny o uchylnej osi obrotów w budowie swej przypominają

betoniarki używane w budownictwie. Wykonane z chemicznie odpornych materiałów służą do
kąpielowych procesów garbarskich głównie we wstępnej fazie wyprawy skór. Podwójne,
ślimakowe łopatki powodują ruch skór i kąpieli roboczych a w razie zmiany kierunku obrotu
następuje samoczynne opróżnienie mieszalnika przez wyrzucenie skór na zewnątrz. Mieszalniki
są urządzeniami o dużej wydajności, o wsadzie surowcowym nawet do około 12 ton. Zaletą

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

urządzenia jest skrócenie czasu procesów, łatwość ładowania skór i dozowania chemikaliów.
Wadą tych urządzeń jest skręcanie się skór podczas obróbki.

Rys. 2 Schemat mieszalnika z układem do sterowania [7, s.53]

Cytroki – najczęściej używane urządzenia do kąpielowych procesów technologicznych

dla skór wyprawionych z okrywą włosową. Główną częścią cytroka jest prostokątny zbiornik
o półkolistym dnie co umożliwia ruch okrężny roztworów roboczych z góry na dół wywołany
łopatkami mieszadła umieszczonego nad zbiornikiem. Obracane mechanicznie łopatki
mieszadła zanurzają się do 1/3 głębokości zbiornika cytroka zagarniając roztwór i wprawiając
go wraz ze skórami w ruch obrotowy przeciwny do obrotów mieszadła. Ruch ten jest
czynnikiem mechanicznym, przyspieszającym przebieg procesów technologicznych.

Rys. 3 Cytrok garbarski [Fot. autor]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

W zakładach garbarskich stosowane są cytroki o różnych wielkościach w zależności od
rodzaju produkowanych skór.

Maszyny, urządzenia i narzędzia do mechanicznej obróbki tkanki skórnej

Odmięśniarki maszynowe – są to maszyny do ścinania tkanki i błony przymięsnej skór.

Główną częścią maszyny jest wał roboczy nożowy ze spiralnie nawiniętymi odśrodkowo
nożami. Obrabiana skóra zarzucana jest przez pracowników na wałek podający i po włączeniu
sprzęgła przesuwana pod wał nożowy. Zespół wałków dociskowych przytrzymuje
przesuwającą się skórę w kierunku przeciwnym do obrotów wałka nożowego. Odśrodkowe
noże ścinają tkankę przymięsną jednocześnie rozprostowując obrabianą skórę. Noże wałka
roboczego są cały czas ostrzone kamieniem szlifierskim przesuwającym się automatycznie na
całej szerokości roboczej maszyny.

1

3

2

4

5

Rys. 4 Schemat działania maszyny do odmięśniania skór [prospekt firmowy Rizzi]

1 – wałek odbierający, 2 - wałek odbierający ryflowany, 3 - wałek
podający, 4 – wał nożowy, 5 – docisk pneumatyczny

Rys. 5 Schemat budowy noża spiralnego odmięśniarki [3, s.65]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

W zależności od wielkości obrabianych skór stosowane są odmięśniarki o różnych
szerokościach roboczych wałków. Maszyny te stosowane są zarówno do omięśniania skór
ciężkich bez włosa jak i skór zdejmowanych płasko, a wyprawionych z okrywą włosową.

Kłoda garbarska i noże garbarskie – kłoda garbarska jest urządzeniem w kształcie

zaokrąglonego, skośnie pochylonego stołu (blatu) roboczego obitego nierdzewną blachą.
Rozłożoną na kłodzie skórę obrabia się przy pomocy noży garbarskich.

Rys. 6 Stanowisko ręcznej obróbki skór na kłodzie garbarskiej [7, s.93]

Rys. 7 Noże garbarskie do ręcznej obróbki skór [7, s.94]

a) – zrzynaki, b) – noże tępe do wyciskania, c) –
nóż do wygładzania, d) – cęgi do skór

W zależności od rodzaju czynności używa się noży tępych lub ostrych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Noże ostre – zrzynaki służą do ręcznego odmięśniania skór bez włosa lub obcinania
nierównych postrzępionych brzegów zwapnianej golizny.
Noże tępe – służą do wyciskania cebulek włosowych i brudu oraz do wygładzania skór.
Obecnie operacje ręczne zastąpiła całkowicie obróbka maszynowa.

Dwojarka – jest to maszyna garbarska służąca do rozcinania skór bez włosa na całej

powierzchni na dwa płaty o określonej grubości. Operacja ta nazywa się dwojeniem
a w wyniku otrzymujemy dwoinę licową i dwoinę mizdrową (spodnią). Najważniejszą częścią
maszyny jest nóż taśmowy przesuwający się z dużą prędkością, na dwóch kołach napędowych,
umieszczonych po obu stronach szerokości maszyny. Skóra podsuwana jest pod nóż przez
zespół ryflowanych wałków podających, rozcinana i w postaci dwóch płatów odbierana po
drugiej stronie maszyny.

Rys. 8 Schemat działania maszyny dwojarki do skór [prospekt firmowy Rizzi]

1 – wałek dociskowy, 2 – wałek podający ryflowany, 3 – wałek

podający dolny pierścieniowy, 4 – wałek gumowy dociskowy

dolny, 5 – nóż taśmowy, 6 – stół podający, 7 – stół odbierający

dwoinę mizdrową, 8 – prowadnica noża i stół odbierający

dwoinę licową

W zależności od wielkości produkowanych skór stosuje się maszyny o różnych szerokościach
roboczych.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie rodzaje maszyn i urządzeń stosuje się w procesach przygotowania skór do

garbowania?

2. Jakie urządzenia mają zastosowanie jako reaktory do kąpielowych procesów garbarskich

w etapie przygotowania skór do garbowania?

3. Jak zbudowany jest bęben garbarski?
4. Czym charakteryzują się bębny sekcyjne?
5. Jakie zalety i wady wyróżniamy w pracy mieszalników typu betoniarka do kąpielowych

procesów chemicznej obróbki skór?

6. Czym różnią się cytroki od bębnów garbarskich?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

7. Jakie maszyny do mechanicznej obróbki skór mają zastosowanie w procesach

przygotowania do garbowania?

8. Czym różnią się elementy robocze maszyn do odmięśniania i dwojenia skór?
9. Jakich narzędzi używa się do ręcznej obróbki skór w etapie przygotowania ich do

garbowania?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie przerobionego materiału nauczania poradnika tej jednostki modułowej

i jednostki modułowej 311[09].O1.05, oraz z informacji uzyskanych podczas wycieczki
dydaktycznej do zakładu garbarskiego, gdzie poznałeś różne typy reaktorów do kąpielowych
procesów technologicznych wyprawy skór, wskaż i uzasadnij które z nich należy zastosować
do rozmoczenia skór surowych konserwacji: suchej, sucho-solonej i mokro-solonej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przypomnieć sobie wiadomości teoretyczne z poradnika i literatury zawodowej,
2) przeczytać notatki z wycieczki do garbarni,
3) scharakteryzować skóry surowe różnych metod konserwacji pod względem ich

właściwości fizycznych,

4) wskazać warunki nawodnienia skór różnych konserwacji,
5) dobrać urządzenia do przeprowadzenia procesu moczenia,
6) uzasadnić wybór,
7) opisać przebieg ćwiczenia i wnioski w dzienniczku praktyki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dzienniczek praktyki z notatkami z wycieczki.

−

literatura zawodowa na temat reaktorów kąpielowych dla garbarstwa,

−

literatura zawodowa na temat właściwości skór surowych różnych rodzajów konserwacji,

−

rysunki lub schematy urządzeń do kąpielowych procesów garbarskich.

Ćwiczenie 2

Zaprojektuj przepustowość bębna do moczenia skór, jeżeli z jednej partii namokowej

planuje się uzyskanie 160m

2

skóry gotowej z przeznaczeniem na wierzchy obuwia. Jako

surowiec przewidziane są skóry bydlęce o średniej wadze rzeczywistej 24 kg/szt.,
o wydajności 12kg surowca na m

2

gotowego towaru. Oblicz ilość sztuk skór surowych

w jednej partii namokowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obliczyć masę skór surowych na podstawie metrażu gotowych skór i zakładanej

wydajności,

2) obliczyć ilość sztuk skór surowych znając całkowitą masę skór i masę jednej skóry,
3) wykonać obliczenia w dzienniczku praktyk,
4) przedstawić wynik i sposób obliczenia nauczycielowi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dzienniczek praktyki,

−

kalkulator,

−

przybory piśmienne.

Ćwiczenie 3

Na podstawie dokumentacji technicznej oraz instrukcji obsługi bębna garbarskiego,

zaproponuj i omów czynności jakie należy wykonać przygotowując bęben do pracy. Podkreśl
zachowanie warunków bezpiecznej pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować i przeanalizować dokumentację techniczną bębna garbarskiego oraz

wynotować informacje niezbędne do wykonania ćwiczenia,

2) zapoznać się dokładnie z instrukcją obsługi bębna garbarskiego,
3) zaproponować i zapisać w dzienniczku czynności przygotowujące bęben do pracy,
4) przedstawić swoje propozycje.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dzienniczek praktyki,

−

dokumentacja techniczna bębna garbarskiego,

−

instrukcja obsługi i bezpiecznej pracy bębna.

Ćwiczenie 4

Na kartonie narysuj schemat kinematyczny maszyny do odmięśniania skór. Strzałkami

zaznacz poszczególne części robocze maszyny, nazwij je i wyjaśnij rolę przy obróbce skór.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować karton i przybory do rysowania,
2) przeanalizować dokładnie instrukcję obsługi maszyny,
3) narysować schemat pracy odmięśniarki,
4) zaznaczyć strzałkami części robocze i podające maszyny,
5) wskazać poszczególne części, nazwać je i omówić ich rolę w pracy maszyny,
6) sposób postępowania zapisać w dzienniczku praktyki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dokumentacja maszyny do odmięśniania skór,

−

instrukcja obsługi odmięśniarki,

−

karton i przybory do rysowania,

−

dzienniczek praktyki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozpoznać

maszyny

i

urządzenia

garbarskie

stosowane

do

przygotowania skór do garbowania?





2) omówić budowę i działanie urządzeń do chemicznej obróbki skór w

etapie przygotowania do garbowania?





3) omówić budowę i działanie maszyny do odmięśniania skór?





4) omówić budowę i działanie maszyny do dwojenia skór?





5) wykonać podstawowe czynności związane z przygotowaniem, obsługą i

konserwacją maszyn i urządzeń przygotowania skór do garbowania?





6) rozpoznać narzędzia do ręcznej obróbki skór i wskazać ich praktyczne

zastosowanie ?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

4.3. Prowadzenie procesów technologicznych przygotowania

skór do garbowania

4.3.1. Materiał nauczania

Technika prowadzenia procesów i operacji technologicznych

Moczenie skór

W zależności od rodzaju skór, sposobu konserwacji i zastosowanej metody proces

moczenia trwa od kilku do kilkudziesięciu godzin w przypadku skór suchej konserwacji
o grubej zwartej tkance. Długie moczenie stwarza korzystne warunki do rozwoju
mikroorganizmów i bakterii gnilnych. Dla uniknięcia uszkodzenia biologicznego substancji
skórnej do moczenia dodaje się środki bakteriostatyczne. W praktyce po 1 – 2 godzinach
moczenia po których następuje gwałtowny rozwój bakterii, wymienia się kąpiel namokową
odcedzając wypłukany ze skór brud i zanieczyszczenia biologiczne stanowiące pożywkę dla
bakterii gnilnych.

Podwyższenie temperatury przyspiesza rozmoczenie skór lecz należy pamiętać, że surowe

białko ulega częściowej degradacji powyżej 42

o

C. Ruch skór i kąpieli w bębnie powoduje

podniesienie temperatury na skutek tarcia. Zasady technologii przewidują temperaturę kąpieli
namokowej do 30

o

C.

Ilość kąpieli namokowej zależy od rodzaju skór, zastosowanych urządzeń oraz metody

moczenia. Zbyt mała ilość kąpieli powoduje:

−

niedostateczne rozmoczenie skór;

−

utrudnianie przenikania związków chemicznych do skóry;

−

niedostateczne zmiękczenie skór;

−

słabe oczyszczenie z brudu, tkanki i włosa;

−

niedostateczne rozpuszczenie i wypłukanie białek bezpostaciowych.

Przekroczona norma zużycia wody to większa ilość ścieków z dużą zawartością szkodliwych
chlorków pochodzących z wypłukanych środków konserwujących, brudu, rozpuszczonych
białek, zemulgowanych tłuszczów i antyseptyków. Zasady technologiczne przewidują
moczenie skór bez włosa w bębnach garbarskich przy użyciu 200% - 250% wody K=2-2,5
a w dołach garbarskich - 300% a nawet do 400%, K=3-4 wody w stosunku do wagi skór
surowych.
Dokładne ilości zużycia wody podają instrukcje i receptury technologiczne obowiązujące
w danym zakładzie garbarskim.

Moczenie w bębnach jest bardziej ekonomiczne, dokładniejsze i łatwiejsze do

przeprowadzenia. Czynnik mechaniczny, którym jest ruch skór w bębnie przyspiesza
rozmoczenie skór, łatwiejszy jej załadunek i rozładunek a proces moczenia przebiega
równomiernie w całej objętości skór.
Moczenie w dołach garbarskich wydłuża czas procesu, może powodować sklejanie się
i zagięcia skór, co jest przyczyną ich miejscowego niedomoczenia. Obecnie doły garbarskie są
stosowane do wstępnego rozmaczania skór po konserwacji suchej, gdyż ruch skór
powodowałby łamanie "zasuszonych" włókien białkowych. W praktyce stosuje się ruch kąpieli
przez napowietrzanie lub unoszenie i opuszczanie skór.

W cytrokach kąpiel namokowa poruszana jest tzw. skrzydłami mieszadła. Skóry poruszają

się wraz z kąpielą, bez fizycznych naprężeń, ściągnięć i tarcia co jest szczególnie ważne przy
obróbkach skór delikatnych, ze słabo obsadzonym włosem i cienką tkanką skórną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

Skóry szczególnie wrażliwe na czynnik mechaniczny powinny być rozmaczane

w kadziach. Dla skór o grubej tkance i dobrze obsadzonym włosie np. skóry baranie, kozie,
cielęce dopuszcza się moczenie w mieszalnikach mechanicznych typu pralnica.
Wapnienie skór

W czasie wapnienia następuje przygotowanie struktury skór do procesu wiązania

garbników w dalszej fazie wyprawy. Stopień przygotowania zależy od składu wapnicy, czasu
trwania wapnienia, czynnika ruchu i współczynnika kąpielowego procesu.

Czas wapnienia zależy od przeznaczenia produkowanych skór. Dłuższy czas wapnienia

stosuje się dla skór grubych, ciągliwych, miękkich i pulchnych, a krótszy dla sztywniejszych,
cieńszych i elastycznych.

Ilość kąpieli zależy od zastosowanych urządzeń i maszyn. Wapnienie w dołach wymaga

stosowania współczynnika kąpielowego K=3-4, w cytrokach K=2,5-3, a w bębnach
obrotowych K=2-2,5. W nowoczesnych metodach wapnienia w wapnicach zaostrzonych
stosuje się współczynnik K=1-1,5. Powoduje to zmniejszenie ilości uciążliwych ścieków
zawierających siarczki i wodorotlenek wapnia.

Czynnik mechaniczny ruchu skór i kąpieli wapniącej przyspiesza proces. Ruch przy

wapnieniu w dołach może być wywołany sprężonym powietrzem lub przekładaniem skór.
W innych urządzeniach stosuje się ruch ciągły lub okresowy. Ciągłe i długie obracanie skór
w bębnie może spowodować zbyt duże rozluźnienie i „rozbicie” skór.

Temperatura wapnicy ma wpływ na przebieg i właściwy stopień rozluźnienia struktury

skór. Podwyższenie temperatury skraca czas wapnienia. Przekroczenie 35

o

C może spowodować

rozpad a nawet degradację kolagenu. W praktyce stosuje się temperaturę do 25

o

C.

Typowym przykładem zestawu kąpieli wapniącej jest wapnica dla skór z przeznaczeniem

na wierzchy obuwiowe garbowania chromowego:

woda o temperaturze 23

0

C – 250%,

Wapno hydratyzowane - 2,5%,
siarczek sodu - 2,5%,
sól kuchenna - 1,5% w celu zabezpieczenia przed nadmiernym pęcznieniem skór.

Dokładne parametry procesu wapnienia podawane są w instrukcjach i opisach

technologicznych każdego zakładu garbarskiego. Nieumiejętne stosowanie tych parametrów
jest przyczyną powstawania wad skór takich jak: nadmierna sztywność lub luźność układu
włókien tkanki skórnej, odstawanie warstwy licowej lub pękanie lica w towarze gotowym.
Odmięśnianie skór

Odmięśnianie maszynowe wymaga dwukrotnego zarzucania skóry na wałek podający

skórę pod wał nożowy i obrobienia kolejno dwóch: przedniej i zadniej połówek skóry.
Właściwe ustawienia i regulacja wałków dociskowych oraz dobrze naostrzone spiralne noże są
warunkiem właściwie przeprowadzonej operacji.
Spęcznienie i jędrność skór po procesie wapnienia sprzyja i ułatwia odmięśnianiu
skór.

Dwojenie skór.

Skóra źle rozdwojona wykazuje schodkowe zacięcia, wychwyty, a nawet przecięcia

i dziury. Nierównomierną grubość dwoin może spowodować złe osadzenie lub złe naostrzenie
noża dwojarki, a przecięcia, dziury i wychwyty to efekt podawania pod nóż skóry
pofałdowanej, źle odmięśnionej lub z zanieczyszczeniami mechanicznymi.
Odwapnianie skór

Proces odwapniania składa się z trzech etapów:

−

wymywanie wapnia wypełniającego przestrzenie między włókniste skóry w sposób
fizyczny,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

−

usunięcie wapnia ze związków z kolagenem i wprowadzenie go w związki chemiczne
z substancjami odwapniającymi, łatwo rozpuszczalne w wodzie - odwapnianie chemiczne,

−

wypłukanie ze skóry nowo utworzonych związków wapnia.

Do wymywania i wypłukiwania stosuje się wodę bieżącą, co przyspiesza usuwanie

związków wapniowych a jednocześnie zanika spęcznienie golizny. Woda powinna być miękka
bez twardości węglanowej, gdyż związki węglanu wapniowego mogą być przyczyną
powstawania plam wapniowych na skórze.

Do chemicznego odwapniania skór mają zastosowanie kwasy organiczne i sole najczęściej

o charakterze kwasowym. Środki te mogą reagować z wapniem tworząc związki
rozpuszczalne w wodzie. Stosowane coraz częściej preparaty firmowe do odwapniania skór są
odpowiednio dobranymi mieszaninami takich kwasów i soli oraz substancji nadających skórom
dodatkowe cechy np. delikatność lica lub zwartość struktury włóknistej.
Wytrawianie skór.

Stopień wytrawiania może być regulowany temperaturą kąpieli wytrawiającej. Enzymy są

bardzo wrażliwe na temperaturę, a optimum ich działania zależy od rodzaju i źródła
pochodzenia enzymu (odzwierzęce, bakteryjne, grzybowe). W praktyce stopień wytrawienia
reguluje się temperaturą i czasem trawienia procesu. Zasadą jest stosowanie temperatury
niższej 28-32

o

C dla skór które mają być mało ciągliwe i ścisłe, a temperatury wyższej

36-38

o

C dla skór miękkich, pulchnych i ciągliwych.

Duży wpływ na aktywność enzymów ma środowisko kąpieli technologicznej. Enzymy
używane do wytrawiania skór mają optimum działania przy pH 8,2.

Szybkość wytrawiania wzrasta przy zwiększeniu zawartości enzymów w kąpieli, ale tylko

do pewnych granic. Przez odpowiednie dawkowanie preparatu wytrawiającego można
regulować stopień rozluźnienia tkanki skórnej. Ilość preparatu w stosunku do masy skór zależy
także od rodzaju i przeznaczenia wyprawianego surowca.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaki jest cel moczenia skór?
2. Jakie czynniki wpływają na proces moczenia skór?
3. Dlaczego należy wymieniać pierwszą kąpiel namokową po 1 – 2 godzinach?
4. Jakie reaktory stosowane są do moczenia skór?
5. Czy proces wapnienia skór ma wpływ na strukturę skóry wyprawionej?
6. W jakich urządzeniach przeprowadza się proces wapnienia skór?
7. Jakimi środkami chemicznymi działa się na skórę w procesie wapnienia?
8. Jaki jest typowy skład wapnicy?
9. Jaką rolę spełnia w wapnieniu skór siarczek sodu?
10. Na czym polega odmięśnianie skór?
11. Na czym polega dwojenie skór?
12. Jaki jest cel odwapniania skór?
13. Na jakie etapy można podzielić proces odwapniania skór?
14. Jakie środki stosowane są do odwapniania skór?
15. Co to są enzymy proteolityczne?
16. W jakim procesie garbarskim wykorzystuje się działanie enzymów proteolitycznych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Metodyka produkcji skór bydlęcych na wierzchy obuwia przewiduje zużycie do procesu

moczenia wstępnego:

−

wody o temperaturze 26

0

C - 250%,

−

środka powierzchniowoczynnego – 0,04%,

a do moczenia właściwego:

−

wody o temperaturze 28

0

C – 300%,

−

środka powierzchniowoczynnego – 0,04%.

w stosunku do masy operacyjnej skór.

Oblicz całkowite zużycie wody i środka powierzchniowoczynnego w procesie

rozmoczenia 96szt. skór surowych o średniej masie27 kg/szt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obliczyć masę rzeczywistą skór przeznaczonych do moczenia,
2) obliczyć ilość wody i środka powierzchniowoczynnego potrzebne do wstępnego

rozmoczenia skór,

3) obliczyć ilość wody i środka powierzchniowoczynnego potrzebne do właściwego

rozmoczenia skór,

4) obliczyć łączną ilość zużycia wody i środka powierzchniowoczynnego,
5) zapisać wyniki w dzienniczku praktyki i przedstawić do oceny nauczyciela.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dzienniczek praktyki,

−

kalkulator.

Ćwiczenie 2

Oblicz ilość środków jaką należy użyć do zwapnienia 3,5 tony skór surowych bydlęcych

na spody obuwia, jeśli metodyka wyprawy skór przewiduje:

300% wody,
2,5% wapna hydratyzowanego,
2,3% siarczku sodu,

w stosunku do masy operacyjnej skór

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) oznaczyć masę operacyjną skór przeznaczonych do wapnienia,
2) obliczyć ilości wody i środków potrzebnych do zwapnienia skór zgodnie z metodyką

produkcji,

3) zapisać wyniki w dzienniczku praktyki i przedstawić do oceny nauczyciela.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dzienniczek praktyki,

−

kalkulator.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

Ćwiczenie 3

Przygotowując procesy odwapniania i wytrawy skór bydlęcych z przeznaczeniem na

wierzchy obuwia, wsaż kolejność czynności jakie należy wykonać i oblicz ilości wody oraz
środków odwapniających i wytrawiających dla partii skór, których waga surowca wynosiła
2750 kg. Skóry pochodzą z surowca konserwacji suchosolonej. Metodyka produkcji skór
przewiduje:

Płukanie: 200% woda 38

0

C - czas 15 min.

kąpiel wylać

Odwapnianie
i Wytrawianie: 200% woda 38

0

C

0,5% siarczan amonu czas - 30 min.
+ 0,65% kwas glutarowy w dwóch porcjach co 20 min czas – 120 min.

+ 0,3% Garbon /środek wytrawiający/ czas 20 min.

kąpiel wylać

Płukanie 2x: 100% woda 20

0

C - 2x10 min.

kąpiel wylać, po drugim płukaniu skóry wyrzucić
Przy obliczeniach skorzystaj z tabelki nr.2 z pierwszego rozdziału poradnika oraz z założenia
że masa golca stanowi 60% masy rzeczywistej skór surowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obliczyć masę rzeczywistą skór surowych,
2) obliczyć masę operacyjną skór – masa golca,
3) obliczyć ilości wody i potrzebnych środków zgodnie z metodyką,
4) zapisać w dzienniczku praktyki kolejność i sposób wykonywania czynności

technologicznych,

5) przedstawić projekt do oceny nauczyciela,
6) wziąć udział w dyskusji technologicznej,
7) uwagi i wnioski oraz sugestie nauczyciela zapisać w dzienniczku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dzienniczek praktyki,

−

kalkulator.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować i omówić przebieg procesu moczenia skór surowych?





2) scharakteryzować i omówić przebieg procesu wapnienia skór

surowych?





3) wskazać urządzenia do przeprowadzenia procesów moczenia

i wapnienia skór?





4) scharakteryzować pracę maszyny do odmięśniania skór?





5) omówić sposób przeprowadzenia maszynowego odmięśniania skór?





6) scharakteryzować pracę maszyny do dwojenia skór?





7) omówić sposób przeprowadzenia maszynowego odmięśniania skór?





8) ustalić masę operacyjną skór?





9) scharakteryzować

i

omówić

przebieg

procesów

odwapniania

i wytrawiania skór?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

4.4. Kontrolowanie przebiegu procesów przygotowania skór do

garbowania

4.4.1. Materiał nauczania

Kontrola międzyoperacyjna procesu wyprawy skór, ma na celu prawidłowe kierowanie

procesami

technologicznymi.

Kontrolę

międzyoperacyjną

dzieli

się

na:

badania

organoleptyczne i badania laboratoryjne.

Badanie organoleptyczne polega na rzeczoznawczej ocenie jakości surowca, półproduktu,

a także wykończonej skóry. Ustala się cechy zewnętrzne skóry, jak: barwa, zapach, sztywność,
wiotkość, wygląd lica i mizdry, wygląd przekroju skóry itp. Badanie to nie zawsze pozwala na
dokładną ocenę prawidłowości wykonanej operacji, ale przeprowadzane bezpośrednio na
dziale produkcyjnym w czasie procesów technologicznych pozwala na szybką ocenę
prawidłowości wyprawy skór. Bezpośrednio na dziale produkcji przeprowadza się również
niektóre badania fizykomechaniczne. Obejmują one najczęściej pomiary temperatury, gęstości i
pH roztworów.

Badania laboratoryjne są najbardziej miarodajne. Na podstawie analiz chemicznych

i fizykochemicznych najdokładniej można ocenić przebieg i prawidłowość wykonywanej
operacji. Z badaniami laboratoryjnymi dokładnie zapoznasz się przerabiając materiał nauczania
jednostki modułowej 311[09].Z5.02 – „Prowadzenie kontroli międzyoperacyjnej procesów
wyprawy skór”.
Kontrola procesu moczenia skór

Gwarancją właściwego przebiegu procesu i rozmoczenia skór jest zachowanie

parametrów technologicznych i technicznych:

−

współczynnika kąpielowego,

−

temperatury,

−

czasu,

−

szybkość obrotu reaktora kąpielowego czyli wpływ czynnika mechanicznego

podanych w recepturze technologicznej dla produkowanych skór.

Ocena organoleptyczna rozmoczenia skór wymaga od kontrolującego doświadczenia

zawodowego i polega na stwierdzeniu zwiotczenia tkanki skór na całej powierzchni.
W żadnym miejscu topograficznym skóra nie może wykazywać sztywności - "być tępa". Skóra
dobrze rozmoczona wykazuje poślizg mizdry, zwiotczenie i pulchność tkanki. Podczas
moczenia kontroluje się temperaturę, czas moczenia i ilość kąpieli namokowej.

Zbyt wysoka temperatura kąpieli może spowodować peptyzację białek i uszkodzenie

struktury włóknistej tkanki. Za niska temperatura przedłuża czas procesu, powoduje
„opadnięcie” struktury co prowadzi do niecałkowitego rozmoczenia skór.

Czas moczenia powinien być wystarczający do wypłukania brudu ze skór, rozpuszczenia

i wypłukania białek bezpostaciowych. pozostawienie ich w skórze to sztywność i twardość
skóry. Zbyt długi czas osłabia strukturę skóry, która staje się luźna, słaba a w towarze
gotowym łatwo nasiąkliwa.

Ilość kąpieli namokowej jest szczególnie ważna przy moczeniu skór konserwacji suchej

i sucho-solonej. Obracanie skór w zbyt małej ilości kąpieli powoduje obtarcia i pęknięcia lica, a
nawet całego przekroju tkanki. Jest też przyczyną niedostatecznego rozmoczenia skór.

Laboratoryjna ocena przebiegu rozmoczenia skóry polega na ocenie:

−

stopnia rozmoczenia czyli ilości wody w skórze którą określa się przez oznaczenie
zawartości wody w pobranej próbce o ciężarze 10 gramów,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

−

oznaczenia strat substancji skórnej (białka) podczas moczenia. Wodę namokową bada się
na zawartość całkowitego azotu oraz protein koagulujących i nie koagulujących
w podwyższonej temperaturze,

−

oznaczenia ilości drobnoustrojów w celu uchwycenia momentu i przeciwdziałania
rozkładowi białka Jedną z metod jest kolorymetryczne oznaczenie tyrozyny powstałej
wskutek rozkładu białka skórzanego.

Kontrola procesu wapnienia

Niezbędne jest okresowe sprawdzanie parametrów technologicznych: temperatury,

stężenia wapnicy, wartości pH i przestrzeganie czasu procesu.

Organoleptycznie stwierdza się stopień spęcznienia i jędrności skór. Nacisk palcem skóry

od strony lica nie powinien powodować pozostawienia śladów odcisku. Skóra dostatecznie
spęczniała jest sprężysta o szklistym, pogrubionym przekroju. Badanie takie wymaga
doświadczenia zawodowego. Nadmierne spęcznienie skór prowadzi do rozluźnienia struktury
skór i luźności lica, co okazuje się tak zwanym „pływaniem lica” w skórach gotowych. Może
ono być wywołane niską temperaturą lub brakiem dodatku środków przeciw pęcznieniu
białka. Nadmierne i nagłe spęcznienie tkanki powoduje także zablokowanie torebek
włosowych i niedostateczne rozluźnienie obsady włosa. Kępki włosów pozostają po
zakończeniu procesu.

Niedokładne rozprowadzenie w kąpieli składników wapnicy, szczególnie siarczku

sodowego, powoduje powstawanie czarnych plam na licu skór po zetknięciu się skóry
z metalowymi narzędziami lub częściami maszyn. Często w trakcie wapnienia powstają na
skórach plamy wapienne gdy ilość wapnicy jest zbyt mała i powierzchnia lica skór wystawiona
jest na długotrwałe oddziaływanie powietrza.

Dokładną analizę wapnic polegającą na oznaczaniu całkowitej alkaliczności, zawartości

CaO i Na

2

S oraz wartości pH uzyskuje się w badaniach laboratoryjnych.

Kontrola odmięśniania skór

Przed przystąpieniem do operacji odmięśniania sprawdzamy sprawność pracy maszyny,

stan techniczny i stopień naostrzenia noży spiralnych, czystość walców podających
i dociskowych oraz ustawienie robocze maszyny.

Po odmięśnieniu każdej skóry sprawdzamy stopień usunięcia błony przymięsnej

i regulujemy pracę maszyny, eliminując ewentualne mechaniczne uszkodzenia skór.
Kontrola dwojenia skór

Przed przystąpieniem do operacji dwojenia, sprawdzamy sprawność pracy maszyny, stan

techniczny i stopień naostrzenia noża taśmowego, czystość walców podających
i dociskowych oraz ustawienie robocze maszyny.

W czasie dwojenia skór, zwracamy uwagę na dokładność podsuwania i podawania skór

pod wałki dociskowe i prowadzące, eliminujemy fałdowanie się skór oczyszczając je uprzednio
ze wszelkich twardych mechanicznych zabrudzeń.

Po

zdwojeniu

każdej

skóry

sprawdzamy

dokładność

wykonania

operacji

i regulujemy pracę maszyny, eliminując ewentualne mechaniczne uszkodzenia skór.
Kontrola procesu odwapniania

Właściwy stopień odwapnienia skóry zależny jest od przestrzegania zasad

technologicznych i stosowanie się do receptury tego etapu procesu wyprawy. Dokładną ocenę
można uzyskać w analizie laboratoryjnej półfabrykatu po określeniu całkowitej alkaliczności
i zawartości wapnia w goliźnie.

W kontroli odwapniania należy przeprowadzić również pomiar

wartości pH kąpieli przed i po odwapnianiu oraz pomiar temperatury.

Dokładną charakterystykę procesu odwapniania uzyskuje się, jeśli określi się zawartość

wapnia w goliźnie, np. metodą kolorymetryczną polegającą na reakcji Ca

2+

z kwasem

pirogalusowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

W warunkach produkcji wystarczająca jest ocena organoleptyczna w której określa się

"opadnięcie" golizny czyli likwidację spęcznienia alkalicznego, oraz zbadanie pH przekroju
skóry przy pomocy wskaźnika fenoloftaleiny. Nanosząc kroplę roztworu fenoloftaleiny na
przekrój golizny obserwujemy zabarwienie tkanki skórnej. Różowe zabarwienie świadczy
o zawartości wodorotlenku wapniowego czyli niedostatecznym odwapnieniu golizny. Ma to
wpływ na ordynarny wygląd lica, które staje się łamliwe a skórach miękkich sztywne i twarde.
Kontrola procesu wytrawiania

Kontrola procesu wytrawiania skór polega na organoleptycznej ocenie zwiotczenia

tkanki, śliskości lica oraz pulchności i rozluźnienia struktury włóknistej.
Zwiotczenie i pulchność stwierdza się przez nacisk palcem na goliznę w zwartych strukturalnie
miejscach topograficznych skóry. Powstanie trwałego śladu świadczy o dobrze
przeprowadzonym wytrawianiu. Dostateczne wytrawianie poznaje się po śliskiej powierzchni
lica, a potarcie paznokciem powinno wyciskać mazisty brud i pozostawiać biały ślad na licu
skóry. Szorstkie lico golizny świadczy o niedostatecznie przeprowadzonym wytrawianiu.

Dla skór rękawiczkowych i odzieżowych, dla których wymagane jest mocne wytrawienie,

przeprowadza się próbę przepuszczalności powietrza. Polega ona na uciśnięciu mocno palcem
bańki z powietrzem utworzonej ze złożonej skóry w formie balonu ściśniętego mocno jedną
ręką u dołu. Dobrze wytrawiona skóra przepuszcza łatwo powietrze przez pory po cebulkach
włosowych.

W czasie wytrawiania przeprowadza się kontrolę temperatury i pH kąpieli, które powinno

wynosić ok.8.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaki jest cel przeprowadzania kontroli międzyoperacyjnej procesów wyprawy skór?
2. Na czym polega badanie organoleptyczne procesów technologicznych wyprawy skór?
3. Na czym polega badanie laboratoryjne procesów technologicznych w etapie przygotowana

skór do garbowania?

4. W jaki sposób określamy prawidłowość przeprowadzenia procesu moczenia skór?
5. W jaki sposób określamy prawidłowość przeprowadzenia procesu wapnienia skór?
6. Jak oceniamy jakość wykonania mechanicznych obróbek skór w przygotowaniu ich do

garbowania?

7. W jakim celu ustala się masę golca?
8. W jaki sposób badamy odwapnienie skór?
9. Jak badamy prawidłowość wytrawienia golizny?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sprawdź i scharakteryzuj stopień nawodnienia próbek skór surowych przy zastosowaniu

różnych współczynników:

−

sposobu konserwacji,

−

temperatury wody namokowej,

−

czynnika ruchu,

−

środka powierzchniowoczynnego,

−

czasu moczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować stanowisko pracy ze stołem laboratoryjnym, słojami Wacker

`

a i aparatem

Spechta,

2) przygotować próbki skór surowych różnych konserwacji,
3) nastawić kąpiele technologiczne z różnymi parametrami współczynników temperatury,

czasu i ruchu skór,

4) sprawdzić i ocenić stan nawodnienia skór po określonych odcinkach czasu przebiegu

procesu,

5) zapisać wyniki w dzienniczku praktyki,
6) przedstawić wyniki badań po zakończeniu ćwiczenia,
7) wziąć udział w dyskusji technologicznej,
8) zapisać w dzienniczku wnioski i spostrzeżenia zaobserwowane w czasie prowadzenia

ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stół laboratoryjny,

−

słoje Wacker`a,

−

aparat Specht`a,

−

cylinder miarowy do odmierzania ilości kąpieli technologicznych,

−

waga laboratoryjna do ustalania masy skór i masy środków chemicznych,

−

próbki skór surowych różnych rodzajów i różnych metod konserwacji,

−

dzienniczek praktyki.

Ćwiczenie 2

Zbadaj wpływ czynników:

−

skład kąpieli,

−

czynnik mechaniczny – ruch skór,

−

temperaturę kąpieli technologicznej,

−

czas procesu

na przebieg i wynik końcowy procesów: wapnienia odwapniania i wytrawienia skór.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować stanowisko pracy ze stołem laboratoryjnym, słojami Wacker

`

a i aparatem

Spechta,

2) przygotować próbki skór po procesie moczenia do przeprowadzenia prób wapnienia skór,
3) przygotować próbki skór w golcu do przeprowadzenia prób odwapniania i wytrawiania,
4) nastawić kąpiele technologiczne z różnymi parametrami współczynników: składu kąpieli,

temperatury, czasu procesu i ruchu skór,

5) przeprowadzić próby,
6) ocenić przebieg procesów i jakość skór po zakończeniu prób,
7) zapisać wyniki w dzienniczku praktyki,
8) scharakteryzować przebieg i wyniki przeprowadzonych prób,
9) wziąć udział w dyskusji technologicznej,
10) zapisać w dzienniczku wnioski i spostrzeżenia zaobserwowane w czasie wykonywania

ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stół laboratoryjny,

−

słoje Wacker`a,

−

aparat Specht`a,

−

cylinder miarowy do odmierzania ilości kąpieli technologicznych,

−

waga laboratoryjna do ustalania masy skór i masy środków chemicznych,

−

próbki skór surowych różnych rodzajów i różnych metod konserwacji,

−

dzienniczek praktyki.

Ćwiczenie 3

Używając wskaźników chemicznych i papierków wskaźnikowych, określ odczyn kąpieli

technologicznych i odczyn przekroju próbek skór z tych kąpieli. Wyniki zapisz w dzienniczku
praktyki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować zlewki laboratoryjne do badania kąpieli,
2) przygotować papierki wskaźnikowe i wskaźniki chemiczne,
3) zbadać kolejno różne kąpiele technologiczne pod kątem odczynu,
4) zapisać wyniki w dzienniczku praktyki,
5) zbadać kolejno pH próbek skór na przekroju i wyniki zapisać,
6) zestawić wyniki w tabelkę,
7) wziąć udział w dyskusji technologicznej,
8) zapisać spostrzeżenia, uwagi i wnioski w dzienniczku praktyki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papierki wskaźnikowe,

−

wskaźniki chemiczne – fiksanalia: oranż metylowy, fenoloftaleina, zieleń bromokrezolowa,

−

próbki kąpieli technologicznych: moczenia, wapnienia, odwapniania, wytrawiania,

−

dzienniczek praktyki.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować cel przeprowadzania kontroli międzyoperacyjnej procesów

przygotowania skór do garbowania?





2) określić metody badań stosowane w kontroli międzyoperacyjnej

w etapie przygotowania skór do garbowania?





3) wyjaśnić na czym polegają badania organoleptyczne?





4) uzasadnić potrzebę wykonywania badań laboratoryjnych kąpieli

technologicznych i półfabrykatów skór?





5) określić cel oznaczania odczynu chemicznego kąpieli i przekroju próbek

skór?





6) wykonać podstawowe badania kontrolne operacji i procesów

przygotowania skór do garbowania?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko

jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na

później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Przygotowanie do garbowania skór wyprawianych bez włosa polega na

a) ułożeniu ich w stosy w magazynie surowca.
b) zestrzyżeniu okrywy włosowej na całej powierzchni skór.
c) rozsortowaniu ich pod względem rodzaju i poddaniu ich czynnościom konserwacji.
d) poddaniu

ich

procesom

moczenia, wapnienia, odmięśniania, odwapniania

i wytrawiania.

2. Kolejność procesów i operacji przygotowania skór do garbowania to:

a) moczenie, wapnienie, odmięśnianie, dwojenie, odwapnianie i wytrawianie.
b) odmięśnianie, wapnienie, wytrawianie, odwapnianie, dwojenie i moczenie.
c) wytrawianie, wapnienie, odmięśnianie, dwojenie, odwapnianie i moczenie.
d) moczenie, wapnienie, odwapnianie, odmięśnianie, dwojenie i wytrawianie.

3. Dobór skór w partie produkcyjne odbywa się

a) przed zakonserwowaniem i ułożeniem ich w stosy do magazynowania.
b) po rozmoczeniu i wypłukaniu z nich brudu i środka konserwującego.
a. po rozsortowaniu ich w surowcu według: rodzaju, wielkości, przeznaczenia

i podobnych właściwości fizycznych.

c) po zakończeniu procesów technologicznych przygotowania do garbowania.

4. Moczenie, wapnienie, odwapnianie i wytrawianie to

a) operacje mechanicznego oddziaływania na tkankę skórną.
b) kąpielowe procesy z udziałem środków chemicznych.
c) metody konserwacji skór surowych.
d) sposoby przygotowania skór do rozsortowania asortymentowego.

5. Do moczenia skór stosuje się wodę

a) zimną o temperaturze poniżej 10

0

C.

b) gorącą o temperaturze 50 -60

0

C.

c) nastawianą na temperaturę 23 -26

0

C.

d) której temperatura nie ma wpływu na przebieg procesu.

6. Zasadą procesów kąpielowych w garbarstwie jest aby roztwór roboczy

a) stykał się z całą powierzchnią skór i przechodził do wnętrza skóry.
b) oddziaływał jedynie na lico skór powodując jego zmywanie.
c) oddziaływał jedynie na stronę przymięsną skór i zmiękczał ją.
d) służył tylko do rozpuszczania środków chemicznych.

7. Wapnienie to proces którego celem jest

a) usztywnienie skóry po oczyszczeniu i rozmiękczeniu jej podczas moczenia.
b) rozluźnienie struktury skóry przez rozpuszczenie białek bezpostaciowych.
c) napełnienie struktury skór dla zwiększenia ich masy.
d) pogrubienie struktury dla zwiększenia wydajności skór.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

8. Roztwór technologiczny w skład której wchodzi siarczek sodu to kąpiel

a) wytrawiająca.
b) odwapniająca.
c) wapniąca.
d) namokowa.

9. Odmięśnianie skór to operacja

a) zeskrawania mechanicznego tkanki przymięsnej.
b) chemicznego usunięcia tkanki przymięsnej.
c) oddziaływania na skórę środkami chemicznymi od strony przymięsnej.
d) układania skór stroną przymięsną na zewnątrz.

10. Dwojenie to operacja

a) przecinania skór wzdłuż linii grzbietowej na dwie połowy.
b) uzyskiwania dwóch części skóry przez odcinanie części karkowej.
c) odcinania dwóch boków od części szczupakowej skóry.
d) przecinania skóry z jej grubości na dwa płaty równoległe do powierzchni skóry.

11. Dwojenie skór wykonuje się na maszynie której elementem roboczym jest

a) bezkońcowy ostry nóż taśmowy przesuwający się na dwóch kołach.
b) walec z ostrymi nożami spiralnymi rozchodzącymi się odśrodkowo.
c) ostry, prosty nóż zamontowany na stałe wzdłuż wałka podającego.
d) okrągły nóż talerzowy przesuwający się wzdłuż płaszczyzny skóry.

12. Masa golizny jest to

a) miara powierzchni skór po procesie dwojenia.
b) masa operacyjna służąca do obliczania zużycia środków chemicznych.
c) miara przepustowości maszyn garbarskich.
d) wskaźnik obciążenia bębnów garbarskich.

13. Proces odwapniania skór polega na

a) wysuszeniu i skruszenia wapna wprowadzonego do skór w procesie wapnienia.
b) chemicznym rozpuszczeniu i wypłukaniu wapna ze skór.
c) mechanicznym zeskrobaniu związków wapna z powierzchni skór.
d) naniesieniu wapna w postaci papki w celu pozbycia się włosa.

14. Wytrawianie przeprowadza się w celu

a) dokończenia procesu oczyszczenia struktury skór z białek bezpostaciowych.
b) zablokowania

struktury

skór

przed

wnikaniem

niepotrzebnych

środków

chemicznych.

c) uodpornienia skór na działanie czynników mechanicznych.
d) uodpornienie skór na podwyższoną temperaturę.

15. Wytrawianie skór przeprowadza się przy pomocy

a) kwasów powodujących pęcznienie białek.
b) zasad wywołujących rozpad białek.
c) soli zmieniających odczyn środowiska skóry.
d) enzymów powodujących hydrolizę białek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

16. Współczynnik kąpielowy określa

a) wymaganą objętość roztworu roboczego w danym procesie wyprawy skór.
b) ilość zmian kąpieli technologicznych w procesie wyprawy skór.
c) ilość środków chemicznych do procesu kąpielowego skór.
d) szybkość wlewania i wylewania kąpieli technologicznych w wyprawie skór.

17. Ilość kąpieli technologicznych garbarskich i ilość stosowanych środków chemicznych

oblicza się w stosunku do
a) objętości urządzeń.
b) ilości sztuk skór w partii produkcyjnej.
c) masy operacyjnej skór w partii produkcyjnej.
d) planowanego metrażu skór gotowych.

18. Kontrola międzyoperacyjna polega na

a) sprawdzeniu zachowania wartości parametrów technologicznych oraz sprawdzeniu

jakości skór po każdym procesie i każdej obróbce technologicznej.

b) badaniu środków stosowanych do kąpieli technologicznych w kolejnych procesach.
c) badaniu sprawności maszyn i urządzeń garbarskich stosowanych do procesów

kąpielowych i obróbek mechanicznych skór.

d) określeniu jakości skór po zakończeniu wszystkich procesów i obróbek

technologicznych w etapie przygotowania skór do garbowania.

19. Na proces wytrawy skór największy wpływ mają parametry

a) współczynnika kąpielowego i czynnika mechanicznego ruchu.
b) współczynnika kąpielowego i czasu trwania procesu.
c) odczynu i temperatury kąpieli wytrawiającej.
d) grubości skór i czasu trwania procesu wytrawy.

20. Stopień odwapnienia golizny badamy

a) oznaczając laboratoryjnie ilość wapna w określonej ilości kąpieli odwapniającej.
b) określając zabarwienie przekroju skóry po zakropleniu go 2 -3 kroplami wskaźnika

fenoloftaleiny.

c) określając stopień zmętnienia kąpieli odwapniającej.
d) określając organoleptycznie śliskość powierzchni lica i mizdry odwapnionych skór.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Przygotowanie skór wyprawianych bez włosa do garbowania właściwego

Zakreśl poprawną odpowiedź

.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

6.

LITERATURA

1. Iwanowski J., Persz T.: Garbarstwo. Cz. 1. WPLiS, Warszawa 1965
2. Lasek W.: Kolagen – chemia i wykorzystanie. WNT, Warszawa 1978
3. Maleńczak J., Ĉujak Z: Maszyny i urządzenia garbarskie. Skrypty Wyższej Szkoły

Inżynierskiej w Radomiu 1981

4. Michalec T.: Technologia garbarstwa i futrzarstwa. WSI, Radom 1996
5. Persz T.: Analiza techniczna w przemyśle skórzanym. WPLiS, Warszawa 1967
6. Persz T.: Materiałoznawstwo dla techników przemysłu skórzanego. WSiP, Warszawa

1988

7. Persz T.: Technologia wyprawy skór. Cz. 1. Garbowanie. WSiP, Warszawa 1986
8. Rodziewicz O.: Podstawy technologii garbarstwa. WSI, Radom 1984