Czytelnia | Postacie | Multimedia |

Ź

ródła | Inne | Nowo

ś

ci | Kontakt

W STEPIE SZEROKIM - rosyjski podbój Azji Środkowej

[

Mikołaj Morzycki-Markowski

]

Do początków XIX wieku Rosja nie
przejawiała

większego

zainteresowania

sytuacją w Azji Środkowej. Pierwszym,
który

zwrócił

uwagę

na

możliwości

ekspansji na Wschodzie i wynikające z niej
korzyści był hrabia Jan Potocki, który po
upadku Rzeczpospolitej uznał, że wszystkie
siły winien poświęcić w służbie Imperium
Rosyjskiego – jedynemu, według niego,
państwu na wschodzie zdolnemu krzewić
uniwersalne

idee

oświeceniowe.

Ten

wybitny podróżnik, slawista i etnograf,
władający biegle kilkunastoma językami,
jeden z największych erudytów tego czasu
uznał, że żywotne interesy Rosji leżą nie w
Europie, lecz na Wschodzie. Za najbardziej
istotny uznał podbój Kaukazu, będącego
kluczem do podporządkowania Iranu, oraz
Azji Środkowej i Afganistanu jako początkowej fazy ekspansji na Indie. Program
ten, znany jako "system azjatycki", nie został nigdy przez Potockiego
systematycznie spisany, tworzył jednak spójną koncepcję. Nie doczekawszy się
poparcia ze strony cara, w 1815 roku Potocki popełnił samobójstwo.

Paradoksalnie, chociaż pisma Jana Potockiego leżały zapomniane w szufladzie
departamentu azjatyckiego rosyjskiego MSZ, "system azjatycki" był realizowany w
praktyce. Już w 1812 roku, kiedy wojska Napoleona zajęły Moskwę, jedna z armii
rosyjskich konsekwentnie podbijała Kaukaz. Kongres wiedeński i ukształtowanie
się nowego porządku politycznego w Europie, w którym Rosja zajmowała kluczową
pozycję, tylko częściowo odwróciły uwagę caratu od Azji Środkowej i Dalekiego
Wschodu. Za panowania Aleksandra I i w pierwszych latach rządów Mikołaja I
Petersburg nie podejmował wprawdzie poważniejszych inicjatyw na tych
obszarach, lecz zdecydowanie inne było nastawienie urzędników, wojskowych i
gubernatorów, których władza rozciągała się na tereny bezpośrednio sąsiadujące
ze środkowoazjatyckimi chanatami. Dostrzegali oni realne możliwości stosunkowo
łatwej ekspansji na południe i jej korzyści dla państwa rosyjskiego.

Najważniejszym miastem pogranicza i siedzibą guberni był założony w 1742 roku
Orenburg. Chroniony przez fortyfikacje i silny garnizon stanowił zarówno ważny
ośrodek handlowy, do którego przybywały liczne karawany z Buchary, Chiwy i
Kokandu, jak i ośrodek zbierania informacji o państwach środkowoazjatyckich.
Gubernia orenburska jako przygraniczna miała status wojennej, a jej generał
gubernatorzy cieszyli się względną swobodą w prowadzeniu własnej polityki, z
czego też skwapliwie korzystali. Najbardziej zasłużonym z nich w propagowaniu
podboju Azji Środkowej był (od 1833) hr. Bazyli Perowski (1794–1857). Jego
działania koncentrowały się początkowo na zapewnianiu bezpieczeństwa na
szlakach handlowych, bowiem karawany kupców rosyjskich udające się do
chanatów środkowoazjatyckich, były często atakowane i grabione przez hordy
Turkmenów i Kirgizów. Perowski podjął też próbę dokładniejszego zbadania
pogranicza wysyłając razem z kupcami swych szpiegów.

Page 1 of 5

Historia Rosji - serwis historyczny

2008-04-06

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/azja_srodkowa.html

Wobec niemożności zapewnienia bezpieczeństwa karawanom kupieckim, zimą
1839/40 roku Perowski bez porozumienia z Petersburgiem zdecydował się
przeprowadzić zbrojną wyprawę na Chiwę. W skrajnie trudnych warunkach
(temperatura poniżej 30 stopni Celsjusza), nie docierając nawet do chanatu,
musiał zarządzić odwrót. Z 5 tys. żołnierzy, z którymi wyruszył, przeżył zaledwie
co trzeci. Niefortunna wyprawa zimowa utrwaliła w Petersburgu przekonanie o
niedostępności Azji Środkowej, a sam Perowski popadł w niełaskę i został
odwołany do stolicy. Do Orenburga powrócił dopiero w 1851 roku, jako generał
gubernator i uznany specjalista i znawca problemów Azji Środkowej.

Uprzedzić Anglików

W latach czterdziestych zaczęto w Petersburgu z niepokojem obserwować
ekspansję Wielkiej Brytanii w Afganistanie i jej coraz poważniejszy wpływ na
politykę w tym regionie. Za najpoważniejszy problemem i zagrożenie uważano
przejęcie przez angielskich kupców rynków środkowoazjatyckich. Towary masowo
sprowadzane z Anglii i sprzedawane często po cenach dumpingowych wypierały
tam wyroby rosyjskie. Natomiast luksusowe produkty azjatyckie, takie jak jedwab
czy dywany, a także bawełna przestały docierać na rynek rosyjski. Obawiano się,
że Wielka Brytania pokusi się o zbrojne zajęcie Buchary, Chiwy i Kokandu,
opanowując szlaki handlowe do Persji, Indii i Chin, a nawet zagrozi rosyjskiemu
Dalekiemu

Wschodowi.

W

Petersburgu

zaczął

przeważać

pogląd,

że

najwłaściwszym posunięciem będzie podporządkowanie sobie Azji Środkowej.
Uważano, że akcję taką można będzie przeprowadzić stosunkowo niedużymi siłami
przy relatywnie małych nakładach finansowych. Za najważniejszy z punktu
widzenia strategicznego uznano podbój Kokandu, ze względu na rozległość tego
chanatu i jego potencjał demograficzny. Najistotniejsza z punktu widzenia
militarnego wydawała się kontrola nad leżącą w tym państwie doliną fergańską,
przez którą przechodziła większość ważnych szlaków handlowych. Już w 1853 roku
Perowski zdobył najdalej na północ wysuniętą twierdzę Kokandu, Ak-Meczet.
Wojska carskie przystąpiły do budowy nowych warowni, mających posłużyć jako
baza wypadowa do podboju Azji Środkowej. Realizację tych planów powstrzymały
jednak na dziesięć lat wybuch wojny krymskiej i związane z nią niepowodzenia
militarne Rosji, upokarzający pokój paryski i obawa przed antagonizowaniem
stosunków z Wielką Brytanią.
Rajdy generała Czerniajewa

Właściwy podbój Azji Środkowej przez Rosję rozpoczął się świtem 1 maja 1864
roku, kiedy pułkownik M. G. Czerniajew opuścił na czele 2600 żołnierzy twierdzę
Wiernoje (Ałma-Ata). Jego oddział już 4 czerwca zdobył kokandzką fortecę Aulije-
Ama (Dzhambul), tracąc zaledwie trzech ludzi. Straty garnizonu liczącego 1500
żołnierzy to 307 zabitych i 390 rannych. Mniej więcej w tym samym czasie z
leżącego na północy Ak-Meczetu wyruszył oddział pułkownika N. A. Wierowkina w
sile 1600 ludzi. 12 czerwca zajął on twierdzę Turkiestan (Azret) kosztem 5
zabitych i 24 rannych. Oba oddziały połączyły się wkrótce i pod dowództwem
Czerniajewa 22 września przypuściły atak na Czimkent. Tym razem Rosjanie
stracili 2 zabitych i 70 rannych przy stratach żołnierzy Kokandu szacowanych na
10 tys. ludzi.

Awansowany za to zwycięstwo do stopnia generała-majora Czerniajew, widząc
ogromną słabość wojsk nieprzyjaciela, 27 września podjął decyzję o marszu na
Taszkient, liczący ponad 100 tys. mieszkańców (więcej miał tylko Kokand) i
broniony przez potężne mury o długości 16 mil. Półtora tysiąca rosyjskich żołnierzy
okazało się jednak siłami niewystarczającymi do zdobycia miasta i po nieudanym
szturmie (18 zabitych i 60 rannych), 4 października Czerniajew zarządził odwrót
do Czimkent. Mimo zaskoczenia początkowymi błyskawicznymi postępami wojsk
rosyjskich, Kokandyjczycy zdecydowali się wówczas na kontratak. 4 grudnia 1864
roku 10 tys. ich żołnierzy dopadło na drodze między Turkiestanem, a Czimkentem
oddział 112 Kozaków dowodzonych przez esauła W. R. Serowa. Po trzydniowej

Page 2 of 5

Historia Rosji - serwis historyczny

2008-04-06

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/azja_srodkowa.html

bohaterskiej obronie, pozbawionym wody i żywności żołnierzom carskim udało się
wyrwać z pułapki, pozostawiając jednak na polu bitwy 57 poległych.

Wszczęcie przez Rosjan działań wojennych i ich sukcesy skłoniły emira Buchary
Seid Muzaffar Eddina podjęcia próby rozciągnięcia władzy na znaczne obszary
Kokandu w tym również na Taszkient. Uprzedzony o tym Czerniajew, nie chcąc
doprowadzić do bezpośredniej konfrontacji z Bucharą, postanowił uprzedzić
Muzaffara i samemu zdobyć Taszkient. 29 kwietnia 1865 roku w bitwie pod
twierdzą Niaz bek (niedaleko Czimkentu) pokonał 7 tys. żołnierzy Kokandu i zajął
fortecę, będącą kluczem do systemu irygacyjnego zaopatrującego Taszkient w
wodę. Przybyły z liczącą 6 tys. ludzi odsieczą dowódca kokandzki Alim Kul
zmuszony został 9 maja do przyjęcia bitwy w otwartym terenie. W starciu tym
Kokandyjczycy stracili 300 zabitych (Rosjanie – 10 rannych), a sam Alim Kul został
śmiertelnie ranny. Mieszkańcy Taszkientu poddali się jednak pod protekcję emira
Buchary, którego wojska szybko zbliżały się do miasta, co skomplikowało sytuację
polityczną. Czerniajew, zdawał sobie sprawę, że Petersburg nie pozwoli mu w
takiej sytuacji na zdobywanie miasta, a odwrót uważał za prestiżową porażkę.
Musiał więc działać szybko. Jego oddział przystąpił do szturmu 14 czerwca 1865
roku, a trzy dni później po wyjątkowo zaciekłych walkach ulicznych było już po
wszystkim. Czerniajew triumfował i miał po temu powody – z niespełna 2 tys.
żołnierzy i 12 armatami, zadał klęskę piętnastotysięcznym wojskom Kokandu,
zdobywając przy tym 63 działa. Straty Rosjan wynosiły 25 zabitych i 89 rannych.

Mimo tych sukcesów działalność Czerniajewa oceniano w Rosji krytycznie,
uważając, że za wszelką cenę prze on do wojny z emirem Buchary, w związku z
czym został on w marcu 1866 roku zdymisjonowany. Nie powstrzymało to jednak
potyczek granicznych. Pod nieobecność Kryżanowskiego 8 maja 1866 roku doszło
wreszcie do bitwy pod Irdżar, która była na tyle duża, iż rozstrzygnęła losy wojny.
Armia Buchary poniosła olbrzymie straty i została zmuszona do odwrotu.
Wykorzystując słabość przeciwnika Rosjanie zajęli wkrótce szturmem Chodżent
oraz twierdzę Nau. Zdobycie tego terenu wykraczało zdecydowanie poza instrukcje
wydane przez Petersburg. Na dworze postanowiono jednak przymknąć oczy na tę
niesubordynację, a nawet kontynuować ekspansję, ogłaszając 17 czerwca 1866
włączenie zdobytych terytoriów do Cesarstwa. Przerażony tym faktem chan
Kokandu Khudojar godził się na wszelkie warunki, aby tylko utrzymać władzę.
Kryżanowski odrzucił jednak jego ofertę i jesienią wkroczył na tereny Buchary. Po
serii zwycięstw Rosjanie zajęli Ura Tiube, Dżizak i Iany Kurgan, co otworzyło im
drogę do Samarkandy. Udaną kampanię przerwała dopiero zbliżająca się zima.

Upadek Buchary

Przyłączenie tak

znacznych

terytoriów do Cesarstwa wymusiło

zmiany

administracyjne. 11 czerwca 1867 roku dekretem cesarskim utworzone zostało
generalne gubernatorstwo Turkiestanu. Pierwszym rosyjskim administratorem tych
terenów wyznaczony został generał adiutant Konstanty Kaufmann, otrzymując
nieograniczone pełnomocnictwa do podejmowania wszystkich politycznych,
granicznych i handlowych posunięć (...) i zawierania traktatów. Jego głównym
celem było ustanowienie szerokiego i łatwego dostępu rodzimego handlu i
przemysłu w głąb Azji Środkowej.

Mając przyzwolenie Pteresburga, w kwietniu 1868 roku von Kaufmann wyruszył na
Samarkandę. Nad rzeką Zierawszan jego siłom zagrodziły drogę wojska emira
Buchary, który zażądał ustąpienia Rosjan z Dżizaku i innych miast zajętych
poprzedniego roku. Kaufmann domagał się natomiast kontrybucji i rezygnacji z
roszczeń do utraconych terytoriów. Wobec fiaska negocjacji, generał wydał rozkaz
sforsowania rzeki, na co wojska emira zareagowały odwrotem. Dzięki temu 1 maja
Rosjanie bez przeszkód zajęli Samarkandę, a 11 maja – miasto Urgut. Cztery dni
później opanowali Katta Kurgan, ostatnie z ważniejszych miast na drodze do
stolicy chanatu – Buchary. Zwycięski pochód Rosjan powstrzymały dopiero wieści

Page 3 of 5

Historia Rosji - serwis historyczny

2008-04-06

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/azja_srodkowa.html

o wybuchu powstania w Samarkandzie, przeciwko niedużemu garnizonowi
pozostawionemu tam przez Kaufmanna.

Emir Buchary, stojąc w obliczu nieuchronnej klęski, zdecydował się na podjęcie
rokowań. 23 czerwca zawarto pokój, na mocy którego przyznano Imperium
Rosyjskiemu zdobyte wcześniej terytoria, prawo swobodnego handlu oraz
zakładania kompani handlowych, zaś obywatelom Rosji prawo przejazdu i
nietykalność osobistą. Buchara musiała ponadto wypłacić 500 tysięcy rubli
kontrybucji, których zastawem miały być miasta Samarkanda i Katta Kurgana
(anektowane formalnie przez Rosję kilka lat później). Cesarstwo nie zdecydowało
się na formalną likwidację emiratu ze względu na obawy przed reakcją Wielkiej
Brytanii, lecz podporządkowało go sobie faktycznie.

Po podboju Buchary i Kokandu poza kontrolą Rosji pozostawała już tylko Chiwa.
Cieszyła się ona uzasadnioną opinią państwa bezprawia i niewolnictwa, a władze
carskie nie mogły znieść zwłaszcza grabienia przez żołnierzy Chiwy karawan
kupieckich i ściągania przez nich podatków od nominalnie podległych Rosji ludów.
Niezwłocznie po utworzeniu generał-gubernatorstwa Turkiestanu von Kaufmann
zaproponował Chiwie traktat pokojowy, gwarantujący wolny przepływ ludności,
nieingerowanie w sprawy sąsiedzkie i wolny handel. Nalegał również na spotkanie
obu stron i uzgodnienie stanowisk. Jednocześnie w raporcie do Petersburga z 1870
roku proponował operację wojskową. Doszła ona do skutku w 1873 roku i od
początku zapowiadała się jako bardzo trudna, ze względu na fakt, że Chiwę dzieliło
600 mil pustyni od Taszkientu i 930 od Orenburga. Ekspedycja liczyła 13 tys. ludzi
podzielonych na cztery oddziały. Obfitująca w dramatyczne epizody wyprawa
zakończyła się sukcesem tylko dzięki zdecydowaniu dowódcy jednej z armii,
generałowi Wierowkinowi, któremu udało się zdobyć Chiwę. Pozostali dowódcy dali
pokaz bezmyślności i tchórzostwa, stojący w rażącej sprzeczności z bohaterstwem
poprzednich rosyjskich kampanii. Pokonany chanat Chiwy uznał się za protektorat
Cesarstwa rosyjskiego i odstąpił tereny na prawym brzegu Amu Darii. Rosja
zagwarantowała sobie także przywileje handlowe oraz wypłatę kontrybucji
wojennych.

Ostateczny podbój Azji Środkowej zakończył się kilka lat później. Najpierw, po
nieudanym powstaniu 1875 roku, zlikwidowano chanat Kokandzki i przyłączono go
do Rosji jako obwód fergański. Następnie od końca lat siedemdziesiątych do 1885
roku anektowano stopniowo stepy Turkmenistanu, zdobyciem afgańskiej twierdzy
Kuszka. Dominacja i podboje Rosji w Azji Środkowej groziły wojną z Wielką
Brytanią, zainteresowaną ekspansją na północ od posiadanych terytoriów. Rosjanie
uznali jednak, że Anglicy skłonni będą do kompromisów, podobnie jak w 1869
roku, kiedy to Rosja z zrzekając się pretensji do dwóch małych chanatów na
korzyść Anglii, mogła swobodnie podporządkować sobie Chiwę. I tym razem obie
strony doszły do kompromisu. W październiku 1885 roku w Petersburgu doszło do
zawarcia porozumienia, w którym ustalano granicę rosyjsko-afgańską będącą
jednocześnie rozgraniczeniem stref wpływów.

Apla

Obszar Azji Środkowej obejmuje tereny dzisiejszego Uzbekistanu, Kirgistanu i
Turkmenistanu, a także częściowo Kazachstanu. Ludy zamieszkujące te obszary,
pochodzą od autochtonicznych mieszkańców Azji Środkowej, koczowniczych
plemion tureckich i mongolskich. Ich języki należą do grupy tureckiej. Na początku
XIII wieku najsilniejszym państwem w Azji Centralnej był starożytny Chorezm,
słynący z bogactw i potężnych miast (Buchara, Samarkanda, Chodżent, Urgencz,
Merw). W latach 1219–1230 Azja Środkowa została opanowana przez Czyngis-
chana, a po rozpadzie jego imperium weszła w skład Złotej Ordy, od której do XV
wieku zależała Ruś. Wyswobodziwszy się z mongolskiego jarzma, coraz silniejsze
państwo moskiewskie w XVI wieku zaczęło okres ekspansji na wschód, którego
kamieniami milowymi było podporządkowanie chanatów Astrachańskiego i

Page 4 of 5

Historia Rosji - serwis historyczny

2008-04-06

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/azja_srodkowa.html

Kazańskiego, a wkrótce również Syberyjskiego. Na granicy ze stepami
zamieszkanymi przez Kazachów ze Średniej i Małej Ordy powstało wówczas szereg
twierdz (m.in. Orenburg, Troick, Pietropawłowsk, Omsk i Siemipałatyńsk), które z
czasem stworzyły system umocnień od morza Kaspijskiego do granicy z Chinami.
Tereny dzisiejszego Kazachstanu do państwa rosyjskiego włączane były stopniowo
od początku wieku XVIII do lat dwudziestych XIX wieku. Ekspansja ta miała
charakter w zasadzie pokojowy i sprowadzała się do zakładania garnizonów
wojskowych i budowaniu twierdz w strategicznie dogodnych miejscach. Rosjanie
sprawowali funkcje rozjemców między nieustannie zwalczającymi się przywódcami
poszczególnych ord Kazaskich, a także chronili ich przed łupieżczymi najazdami
Turkmenów i Kirgizów.

Na południu w XVII i XVIII wieku uformowały się trzy organizmy państwowe,
których granice cechowała pewna płynność. Był to nieustannie ze sobą walczące
chanat Chiwy (graniczącym na północy z morzem Aralskim i otoczonym zewsząd
wielką pustynią turańską), chanat Kokandu (na wschód od Tienszan) oraz emirat
Buchary(położony nad Amu-Darią). Ich ludność stanowili przede wszystkim Uzbecy
zamieszkujący we wszystkich trzech państwach, oraz Kirgizi i Kazachowie
stanowiący większość społeczności Kokandu liczącej 3,5 mln mieszkańców.
Dwumilionowy emirat Buchary, zamieszkany był głównie przez Turkmenów, ale
jego elitę stanowili Uzbecy podobnie jak w chanacie półmilionowej Chiwy. Rządy w
tych państwach miały charakter absolutny, dziedziczna władza opierała się na
rozgałęzionej biurokracji urzędniczej. O bogactwie tych krain decydowało przede
wszystkim korzystne położenie wzdłuż szlaków handlowych wiodących z Indii i
Chin do Europy.

Skomentuj na Forum

Serwis Historyczny - Historia Rosji

Page 5 of 5

Historia Rosji - serwis historyczny

2008-04-06

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/azja_srodkowa.html