R Krajniak PRAŁACI KAPITUŁY KATEDRALNEJ W CHEŁMŻY W OKRESIE KRZYŻACKIM (DO 1466 R )

KOŚCIÓŁ I DUCHOWIEŃSTWO W ŚREDNIOWIECZNEJ POLSCE I NA OBSZARACH SĄSIEDNICH

Pod redakcją Radosława Biskupa i Andrzeja Radzimińskiego

Toruń 2013

Radosław Krajniak

(Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu)

PRAŁACI

KAPITUŁY KATEDRALNEJ W CHEŁMŻY

W OKRESIE KRZYŻACKIM (DO

1466

R.)

apituła katedralna w Chełmży to jedna z czterech, obok pomezań-
skiej, warmińskiej i sambijskiej, jakie powołane zostały w XIII w.

na terenie państwa zakonu krzyżackiego w Prusach

. Poza kapitułą war-

mińską wszystkie pozostałe były kolegiami duchownych krzyżackich, nie-
mniej najbardziej mnie tu interesująca kapituła w Chełmży fundowana
była pierwotnie w 1251 r. jako kapituła reguły augustiańskiej. Jednak już
kilkanaście lat później, w 1264 r., doszło do zmiany reguły na krzyżac-
ką. Konsekwencjami tej decyzji była inkorporacja kapituły do Zakonu,
a także przyjęcie przez duchownych krzyżackiego habitu

. Od tego mo-

Kapituła pomezańska i sambijska doczekały się już pełnych monografii. Zob.

M. Glauert, Das Domkapitel von Pomesanien (1284–1527), Toruń 2003, (Prussia Sacra 1);
R. Biskup, Das Domkapitel von Samland (1285–1525), Toruń 2007, (Prussia Sacra 2).
Zob. również podstawowe prace dotyczące kapituły warmińskiej: SBKW, oprac. T. Boraw-
ska, M. Borzyszkowski, A. Kopiczko, J. Wojtkowski, Olsztyn 1996; K. Wasilewski, Czynniki
autonomii kapituły warmińskiej w średniowieczu, „Studia Warmińskie” 16 (1979), s. 355–380;
B. Pottel, Das Domkapitel von Ermland im Mittelalter, Borna-Leipzig 1911; A. Eichhorn,
Die Prälaten des ermländischen Domkapitels, ZGAE 3 (1866), s. 305–397, 529–643.

Na temat kapituły w Chełmży zob.: R. Krajniak, Prepozyci krzyżackiej kapituły katedral-

nej w Chełmży w latach 1266–1457, ZH 75 (2010), z. 3, s. 7–37; A. Radzimiński, Entstehung,
Inkorporation, und ursprüngliche Ausstattung des mittelalterlichen Domkapitels in Kulmsee, w: Die
Domkapitel des Deutschen Ordens in Preuβen und Livland, hrsg. v. R. Biskup, M. Glauert, Münster
2004, s. 33–52; idem, Powstanie i organizacja średniowiecznej kapituły katedralnej w Chełmży,

Prałaci kapituły katedralnej w Chełmży...

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

mentu członkami kolegium kanonickiego w Chełmży mogli zostawać
tylko duchowni, którzy wstąpili do zakonu niemieckiego, przyjmując jego
regułę, oraz przysięgając wierność wielkiemu mistrzowi. Sam zwierzchnik
Zakonu posiadał przy tym prawo prezentacji na kanonie chełmżyńskie,
podobnie zresztą jak inni dostojnicy krzyżaccy, kapituła pomezańska, ar-
cybiskup ryski i oczywiście sama kapituła chełmżyńska

Wśród członków kapituł katedralnych wyróżnić można dwie podsta-

wowe grupy duchownych: prałatów i kanoników. W niniejszym artykule
interesować będzie mnie ta pierwsza grupa, a więc duchowni, którzy wy-
pełniali przy kapitule funkcje przypisane określonym urzędom prałackim.
W kapitule chełmżyńskiej w okresie krzyżackim odnotowujemy pięć takich
prałatur: prepozyturę, dziekanię, kustodię, kantorię i scholasterię

. Dzięki

zachowanemu, bardzo ciekawemu źródłu znamy szczegółowo przebieg wy-
borów na poszczególne urzędy prałackie. Zasady te zostały bowiem przed-
stawione w liście wysłanym w 1395 r. przez wielkiego mistrza Konrada von
Jungingen do mistrza infl anckiego Wennemara von Brüggenei

. Jak wynika

w: Szkice regionalne.1. Zapiski chełmżyńskie, red. K. Wajda, D. Poliński, Toruń 2003, s. 51–80;
idem, Biskupstwa państwa krzyżackiego w Prusach XIII–XV w. Z dziejów organizacji kościelnej
i duchowieństwa, Toruń 1999, głównie s. 28–57, 88–137; idem, Z dziejów kształtowania i or-
ganizacji kapituł krzyżackich. Inkorporacje pruskich kapituł katedralnych do zakonu krzyżackiego,
w: Zakon krzyżacki a społeczeństwo państwa w Prusach: zbiór studiów, red. Z. H. Nowak, Toruń
1995, s. 123–135; J. Powierski, O początkach miasta Chełmży i kapituły chełmińskiej (chełmżyńskiej),
w: Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą
rocznicę urodzin, red. J. Chrobaczyński, A. Jureczko, Michał Śliwa, Kraków 1993, s. 101–123;
A. Radzimiński, Fundacja i inkorporacja kapituły katedralnej w Chełmży oraz załamanie się misji
dominikańskiej w Prusach w połowie XIII., ZH 56 (1991), z. 2–3, s. 7–24; K. Górski, Kapituła
chełmińska w czasach krzyżackich, w: idem, Studia i szkice z dziejów państwa i zakonu krzyżackiego,
Olsztyn 1986, s. 115–121; idem, Das Kulmer Domkapitel in den Zeiten des Deutschen Ordens. Zur
Bedeutung der Priester in Deutschen Orden, w: Die geistlichen Ritterorden Europas, hg. v. J. Flec-
kenstein, M. Hellmann, Sigmaringen 1980, s. 329–339; A. Mańkowski, Prałaci i kanonicy
katedralni chełmińscy od założenia kapituły do naszych czasów, „RTNT” 33 (1926), s. 1–109; t. 34:
1927, s. 287–416; J. Hoelge, Das Culmer Domkapitel zu Culmsee im Mittelalter, „Mitteilungen
der Litterarischen Gesellschaft Masovia” 18 (1913), s. 134–161; 19 (1914), s. 116–148.

A. Radzimiński, Kościół w państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach 1243–1525.

Organizacja-uposażenie-ustawodawstwo-duchowieństwo-wierni, Malbork 2006, s. 189; idem,
Powstanie i organizacja, s. 74; idem, Biskupstwa, s. 98; K. Górski, Kapituła chełmińska, s. 116.

Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. M. Biskup,

R. Czaja, Warszawa 2008, s. 164; A. Radzimiński, Kościół, s. 57; idem, Powstanie i organi-
zacja, s. 63; K. Górski, Kapituła chełmińska, s. 116; J. Hoelge, Das Culmer Domkapitel, s. 144.

UBC, nr 408; A. Radzimiński, Kościół, s. 193.

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

z treści wspomnianego listu podczas dorocznej kapituły

(w myśl statutów

zakonnych, zarówno w kapitułach katedralnych, jak i w pozostałych kon-
wentach krzyżackich odbywać się musiały coroczne wybory) każdy z pia-
stujących jakiś kapitulny urząd duchownych musiał złożyć na ręce biskupa
pieczęć oraz sprawozdanie

. W dalszej części posiedzenia dokonywano

ponownych nominacji. Jako pierwszego wybierano zwierzchnika kapituły,
a więc prepozyta. Stosowano w tym przypadku jeden z dwóch sposobów
wyboru: per scrutinium lub per compromissum. Pierwszy sposób polegał na
tajnym przesłuchaniu poszczególnych członków kapituły przez biskupa
oraz jednego bądź dwóch kanoników, podczas którego odpytywani człon-
kowie kolegium wskazywali pożądanego kandydata. Po przesłuchaniu ko-
misja skrutacyjna liczyła głosy i ogłaszała prepozytem tego z duchownych,
na którego oddano najwięcej głosów. Nowo wybrany zwierzchnik kapituły
przejmował wówczas inicjatywę w obsadzaniu pozostałych godności kapi-
tulnych, wskazując dziekana i pozostałych prałatów. Jeżeli w trakcie tych
propozycji wobec duchownego nie zgłoszono wątpliwości zostawał on na
następny rok zatwierdzany na danym urzędzie

. Drugim sposobem obsady

prepozytury był wybór per compromissum, który sprowadzał się początkowo
do wyboru trzech kanoników, którzy z kolei korzystając z odpowiednich
pełnomocnictw dokonywali wyboru prepozyta. Pozostałe urzędy były obsa-
dzane tak jak to zostało nakreślone wyżej

. Nowo wybranych prałatów bez

ważnej przyczyny nie można było pozbawić urzędu, a jeżeli już to dopiero
po konsultacjach w tej sprawie z kapitułą

Coroczna kapituła na której dokonywano wyborów miała się odbywać, jak czytamy w źró-

dle z 1414 r., w poniedziałek po święcie Narodzenia NMP, tj. po 8 września; zob. UBC, nr 482
(Capitulum cum domino episcopo decrevit et statuit, ut secunda die post festum Nativitatis Mariae
celebretur capitulum generale vel annuale). Ten zapis błędnie zinterpretował niegdyś Johannes
Hoelge, który „secunda die post Nativitatis Marie” uznał jako drugi dzień po tym święcie. We-
dług niego kapituła miała się w związku z tym zbierać 10 września; zob. J. Hoelge, Das Culmer
Domkapitel, Bd. 19, s. 117; W ostatnim czasie ów błąd dostrzegł i poprawił Andrzej Radzimiń-
ski, który secunda die zinterpretował niewątpliwie poprawnie jako poniedziałek; zob. Państwo
zakonu krzyżackiego, s. 166; A. Radzimiński, Kościół, s. 59; idem, Powstanie i organizacja, s. 66.

A. Radzimiński, Kościół, s. 193; idem, Powstanie i organizacja, s. 77.

Idem, Kościół, s. 193–194; idem, Powstanie i organizacja, s. 77–78; idem, Biskupstwa,

s. 103–104.

Idem, Powstanie i organizacja, s. 79; idem, Biskupstwa, s. 104.

Idem, Kościół, s. 194; idem Powstanie i organizacja, s. 79.

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

Prałaci zobowiązani byli, podobnie jak szeregowi kanonicy do prowa-

dzenia życia wspólnego, stąd ich wspólne mieszkanie w domu, który miał
znajdować się przy południowej stronie katedry

. Musieli przy tym rów-

nież żyć w ubóstwie, posłuszeństwie i czystości

. Każdemu z nich należało

się miejsce w chórze, głos na kapitule oraz to, co potrzebował do życia
codziennego, a więc chociażby ubranie i wyżywienie

. Zgodnie z obowią-

zującą ich regułą, członkowie krzyżackiej kapituły chełmżyńskiej posiłek
spożywali trzykrotnie. Jadali oni w refektarzu, który znajdował się w domu
wspólnie przez nich zamieszkiwanym. Owe posiłki określone były jako
prandium, cena i collatia

. Kanonicy chełmżyńscy, jako członkowie zakonu

krzyżackiego ubierali się w białe sutanny bez rękawów, które były zapewne
ozdobione krzyżem oraz szary płaszcz

. Do najważniejszych obowiąz-

ków członków kapituły należał udział w mszach konwentualnych oraz
odmawianie godzin kanonicznych

. Prałaci i kanonicy swą służbę pełnili

przy kościele katedralnym pod wezwaniem świętej Trójcy

. Poza przed-

stawionymi powyżej podstawowymi prawami i obowiązkami na prałatach
spoczywały również dodatkowe obowiązki, o czym wspomnę później.

Celem pierwszej części niniejszego tekstu będzie przedstawienie

możliwie pełnych wykazów duchownych kapituły chełmżyńskiej, którzy
w trakcie swojej kariery osiągnęli któryś z tamtejszych urzędów prałac-

Jak ustalił Piotr Birecki był to najpewniej „zespół połączonych budynków (oparty

o rzut prostokąta lub kwadratu), z wewnętrznym dziedzińcem, niezbyt wysoki, najprawdo-
podobniej jedno lub dwukondygnacyjny (wyższy zasłaniałby światło wpadające do katedry
od południa). Przebity w ścianie południowej portal zapewniał możliwość bezpośredniego
wchodzenia z dziedzińca do kościoła, na służbę liturgiczną lub posiedzenia kapituły. Bu-
dynek mieściłby w sobie oprócz sal reprezentacyjnych, gdzie mógł rezydować biskup i sali
obrad kapituły, pomieszczenia o różnych funkcjach gospodarczych, jadalnię, sypialnię,
bibliotekę i szkołę (patrz zespół klasztorny w Pelplinie, czy klasztor-zamek w Kwidzynie).
Tak zbudowany zespół zabudowań odpowiadałby idealnie prowadzącej życie o charakterze
krzyżackiego konwentu zakonnego kapitule”; cyt. za: P. Birecki, Dzieje sztuki w Chełmży,
Chełmża 2001, s. 27

A. Radzimiński, Powstanie i organizacja, s. 64.

Ibidem, s. 65; idem, Kościół, s. 58.

Idem, Kościół, s. 58; idem, Powstanie i organizacja, s. 65–66; J. Hoelge, Das Culmer

Domkapitel, Bd. 18, s. 146–147.

Państwo zakonu krzyżackiego, s. 169.

A. Radzimiński, Kościół, s. 58–59; idem, Powstanie i organizacja, s. 66.

Na temat kościoła katedralnego zob. M. Dorawa, Katedra św. Trójcy w Chełmży,

Warszawa–Poznań–Toruń 1975.

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

kich oraz wymienienie obowiązków, jakie na poszczególnych duchow-
nych nakładały owe stanowiska. Część tę będzie kończył poza tym pełny,
alfabetyczny wykaz zawierający wszystkich zidentyfi kowanych prałatów
w okresie krzyżackim, a więc do 1466 r.

Druga część będzie natomiast

próbą możliwie najdokładniejszego scharakteryzowania grupy prałatów
chełmżyńskich. Aby ten cel osiągnąć, niezbędne będzie przyjrzenie się ta-
kim zagadnieniom, jak: pochodzenie terytorialne i społeczne prałatów oraz
ich wykształcenie. Analizie poddane zostaną także kariery duchownych,
co może pomóc w znalezieniu odpowiedzi na pytanie o model kariery
duchownego krzyżackiego i jego drogi awansu, w tym do grona duchow-
nych kapitulnych.

P R A Ł AC I C H E Ł M Ż Y Ń S C Y

PREPOZYCI

Prepozyt był zwierzchnikiem kapituły. Do niego należało zarządzanie
majątkiem oraz reprezentowanie kapituły na zewnątrz

. Miał do pomocy

wiceprepozyta

. Pierwszym wymienionym przez źródła prepozytem był

Heinrich świadczący na dokumencie wystawionym 1 II 1255 r. w To-

Za okres krzyżacki funkcjonowania kapituły katedralnej w Chełmży należy rozumieć

z jednej strony rok 1264, kiedy duchowni przyjmują krzyżacki habit, a kapituła zostaje
inkorporowana do zakonu, a z drugiej rok 1466, kiedy to postanowieniami drugiego pokoju
toruńskiego kapituła chełmżyńska staje się świecką, a cała diecezja chełmińska zostaje
włączona do metropolii gnieźnieńskiej: zob. np. M. Grzegorz, Analiza dyplomatyczno-sfra-
gistyczna dokumentów traktatu toruńskiego 1466 r., Toruń 1970, s. 52. Ostatecznie w latach
1471–1479, biskup Wincenty Kiełbasa za zgodą papieża Sykstusa IV doprowadził do
przywrócenia kapitule charakteru świeckiego, a samą diecezję oddano pod wpływy kościoła
polskiego; zob. Państwo zakonu krzyżackiego, s. 388. W niniejszym artykule w odniesieniu
do prałatów chełmżyńskich ramy chronologiczne zamykają się w latach 1266 (Dietrich –
pierwszy znany duchowny krzyżacki w kapitule) – 1461 (Richard von Dirschau – ostatni
za znanych duchownych kapituły krzyżackiej).

Państwo zakonu krzyżackiego, s. 165; A. Radzimiński, Kościół, s. 59; idem, Powstanie

i organizacja, s. 67; J. Hoelge, Das Culmer Domkapitel, Bd. 18, s. 153–154; zob. też mój
artykuł o prepozytach w Chełmży: R. Krajniak, Prepozyci, tu głównie s. 9–11.

A. Radzimiński, Powstanie i organizacja, s. 67. W interesującym mnie okresie zna-

my dwóch wiceprepozytów. To poświadczony w 1315 roku Gottfried von Westfalen oraz
pełniący od 11 VI 1346 do 1 II 1347 ową funkcję Jakob von Arnoldisdorf.

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

runiu

. Był on jednak jeszcze duchownym kapituły katedralnej reguły

augustiańskiej. Pierwszym prepozytem krzyżackiej kapituły był natomiast
Dietrich poświadczony na prepozyturze w 1266 r.

W interesującym mnie

okresie istnienia krzyżackiej kapituły, na najwyższym z kapitulnych urzę-
dów zachowane źródła odnotowały 29 duchownych.

Warto podkreślić, że prepozytura chełmżyńska musiała być jednym

z najważniejszych funkcji kościelnych, przynajmniej w diecezji chełmiń-
skiej, skoro planowano powierzyć duchownym aktualnie będącym prepozy-
tami w Chełmży prawo do nadawania stopni naukowych na uczelni, której
ostatecznie nie udało się założyć na terenie władztwa zakonu krzyżackiego
(jej siedzibą miało być Chełmno). O owych uprawnieniach dla prepozytów
wspominał już przywilej papieża Urbana VI z 1386 r., a także późniejszy,
datowany na rok 1434 przywilej cesarza Zygmunta Luksemburskiego

Prepozyci kapituły chełmżyńskiej wielokrotnie wymieniani byli rów-

nież przez źródła proweniencji papieskiej i angażowani przez kolejnych
papieży w różne sprawy. Rozpatrywali oni np. skargi kapituł, ściągali zale-
głe dziesięciny, byli wyznaczani na konserwatorów praw biskupów, kapituł,
prepozytów kapitulnych, a także mieli wprowadzać wskazanych duchow-
nych na określone benefi cja

. Pewne informacje zachowały się również

na temat części dochodów prepozyta. Przynosi je nam jedna z uchwał
kolegium kanonickiego datowana na 1424 r. Czytamy w niej oto, że w ra-
zie wystąpienia z kapituły bądź śmierci któregoś z kanoników ten, który
będzie chciał wziąć w posiadanie jego mieszkanie będzie musiał zapłacić
4 grzywny dobrej monety na budowę katedry oraz tyle samo pieniędzy na
rzecz kapitulnego prepozyta

UBC, nr 37 (H. prepositus).

UBC, nr 76 (10 IV 1266).

Z. H. Nowak, Dzieje tzw. Akademii Chełmińskiej, w: Dzieje Chełmna. Zarys mono-

graficzny, red. M. Biskup, Warszawa–Poznań–Toruń 1987 (wyd. 2 zmienione), s. 131–133;
idem, Starania o założenie uniwersytetu w Chełmnie w XIV i XV w., ZH 31 (1966), z. 4,
s. 11, 25, 32–3; B. Kürbisówna, Próba założenia uniwersytetu w Chełmnie w roku 1386, w:
Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata, Poznań 1959, s. 153.

Więcej na ten temat: R. Krajniak, Prepozyci, s. 11, zob. również tamże szczegółowe

informacje w biogramach duchownych.

UBC, nr 482 (…Item si contingat aliquem eorum de hac vita decedere vel ab ecclesia disce-

dere de toto, alius, qui adoptaverit comodum decedentis vel discedentis, dabit pro structura ecclesie
IIII or marcas bone monete, et preposito pro tunc regenti dabit IIII or marcas bone monete similiter).

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

Tabela 1. Chronologiczny wykaz prepozytów

Prepozyt

Czas urzędowania

- 1 -

- 2 -

Dietrich

10 IV 1266

Werner

21 III 1275–10 IX 1275

Nikolaus

1 I 1285–11 IV 1286

Heinrich von Strassberg

4 XII 1287–16 V 1303

W niniejszym artykule w odróżnieniu od wykazu zamieszczonego w mojej wcze-

śniejszej pracy o prepozytach, zamieszczam w tabeli jedynie te daty, które w sposób jed-
noznaczny wskazują na obecność na tej prałaturze konkretnego duchownego. Pozostałe
przypuszczenia wyjaśniam w przypisach; zob. R. Krajniak, Prepozyci, s. 12 (wykaz prepo-
zytów) oraz s. 13–35 (biogramy duchownych)

UBC, nr 76 (10 IV 1266).

UBC, nr 84 (21 III 1275), nr 85 (VI 1275 r.), nr 86 (10 IX 1275); Być może prepo-

zytem był już jednak 5 XI 1274 r., gdy wymieniony został zwierzchnik kapituły bez podania
jego imienia (UBC, nr 83). Nie można poza tym wykluczyć, że był on prepozytem również
6 I 1276 r., gdy źródła wspomniały o prepozycie z Chełmży nie podając jednak ponownie
jego imienia (UB Samland, nr 98); zob. też R. Biskup, R. Krajniak, [rec.] M. Dorna, Bracia
zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228–1309. Studium prozopograficzne, Poznań 2004,
ZH 73 (2008), z. 2–3, s. 235–236.

UB Samland, nr 139 (1 I 1285); Pr. Urk., Bd. 1, H. 2, bearb. v. A. Seraphim, Aalen

1961, nr 457 (2 III 1285); UBC, nr 106 (5 III 1285); UB Pomesanien, nr 7 (10 IV 1285
– taka datacja znajduje się w regeście opublikowanym w UBC, nr 107; w UB Pomesanien
wydawca podał błędną datę 12 IV); UBC, nr 109 (15 IV 1285); Pr. Urk., Bd. 1, H. 2,
nr 473 (27 IX 1285 – znajduje się tam także informacja dotycząca jego pieczęci); UBC,
nr 114 (11 IV 1286). Być może z duchownym tym należy również łączyć dwie wzmianki,
które wspominają o prepozycie kapituły w Chełmży, nie podając jednak jego imienia;
zob. Pr. Urk., Bd. 1, H. 2, nr 434 (28 II 1284); Liv. Urk., Ab 1, Bd. 1, hg. v. F. G. von Bunge,
Reval 1853, nr 509 (31 XII 1286).

UBC, nr 116 (4 XII 1287), nr 115 (ową datację kwestionowali już S. Jóźwiak,

Centralne i terytorialne organy władzy zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228–1410.
Rozwój–Przekształcenia–Kompetencje, Toruń 2001, s. 43 (przyp. 121), a później M. Dorna,
Bracia zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228–1309. Studium prozopograf iczne,
Poznań 2004, s. 345, przesuwając datę wystawienia tego dokumentu o rok, a więc na
21 IV 1288), nr 118 (11 IV 1289), nr 120 (26 VII 1289); NKDM, cz. 2: Dokumenty
z lat 1248–1355, wyd. I. Sułkowska -Kuraś, S. Kuraś, Wrocław 1989, nr 82 (6 XII 1289);
UBC, nr 122 (14 XII 1289), nr 126 (1 IX 1291), nr 127 (14 X 1291), nr 131 (19 II
1293), nr 148 (11 IV 1297), nr 156 (16 V 1303).

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

- 1 -

- 2 -

Volkmar 21

VII

1310

Hermann

8 I 1313–11 VI 1314

Heinrich von Strassberg

1315

Hermann

28 II 1320–16 IX 1324

Berthold (I)

7 VI 1325–23 VII 1325

Friedrich von Goldberg

28 II 1330–27 IX 1330

Johann von Robec

7 VI 1333–14 IV 1335

UBC, nr 164 (21 VII 1310).

Pr. Urk., Bd. 2, hg. v. M. Hein, E. Maschke, Königsberg 1932–1939, nr 87 (8 I 1313);

Liv. Urk., Abt. 1, Bd. 2, hg. von F. G. v. Bunge, Reval 1855, nr 646 (2 X 1313); Pr. Urk.,
Bd. 2, nr 117 (11 VI 1314).

Pr. Urk., Bd. 2, nr 143 (1315). Być może prepozytem był nadal 6 X 1316 r., gdy

spotykamy niewymienionego z imienia zwierzchnika kapituły, który rozpatrywał skargę
kapituły pomezańskiej; zob. Pr. Urk., Bd. 2, nr 163. Możliwe jest również, że był nim
już Hermann na prepozyturze ponownie od roku 1320 (wcześniej sprawował tę funkcję
w latach 1313–1314).

Najpewniej jego dotyczą już wzmianki z 21 I 1320 r., gdy wspomniany został pre-

pozyt niewymieniony z imienia (Pr. Urk., Bd. 2, nr 263–264); UBC, nr 184 (19 II 1320);
Pr. Urk., Bd. 2, nr 271 (1320, między 28 II a 9 III); UBC, nr 185 (10 III 1320); Pr. Urk.,
Bd. 2, nr 284–285 (22 IV 1320 – prepozyt niewymieniony z imienia); UBC, nr 191 (6
III 1321), nr 192 (24 V 1321 – prepozyt niewymieniony z imienia), nr 193 (11 VI 1321);
Pr. Urk., Bd. 2, nr 395 (9 I 1323); Liv. Urk., Ab 1, Bd. 2, nr 696 (24 X 1323); Pr. Urk., Bd. 2,
nr 453 (11 II 1324 – prepozyt niewymieniony z imienia); UBC, nr 204 (16 IX 1324). Jako
prepozyta w Chełmży, a zarazem „strażnika przywilejów klasztoru” wspomina go „Kronika
Oliwska”: zob. Kronika Oliwska. Źródło do dziejów Pomorza Wschodniego z połowy XIV wieku,
tłum. Dominika Pietkiewicz, wstęp i komentarz B. Śliwiński, Malbork 2008, s. 92; zob. też
Die Chroniken von Oliva und Bruchstüche älterer Chroniken, hg. v. Th. Hirsch, w: Scriptores
rerum Prussicarum, Bd. 5, Leipzig 1874, s. 608.

A. Mańkowski, Dokument biskupa chełmińskiego Ottona z r. 1325, Zapiski TNT 6

(1923), nr 2–3, s. 36–38 (7 VI 1325); Pr. Urk., Bd. 2, nr 519 (23 VII 1325).

UBC, nr 226 (28 II 1330); nr 227 (28 II 1330); nr 231 (27 IX 1330).

UBC, nr 236 (7 VI 1333), nr 247 (14 IV 1335).

Ciąg dalszy tabeli 1

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

- 1 -

- 2 -

Christian

20 VI 1338–31 III 1339

Heinrich von Th

ymau

29 IX 1340

Hermann von der Kemenate

IX 1341

Johann Ritter

20 VII 1343

Heinrich von Th

ymau

30 XI 1343

UBC, nr 261 (20 VI 1338); Pr. Urk., Bd. 3, hg. v. M. Hein, Königsberg–Marburg

1944–1961, nr 233 (31 III 1339); bardzo możliwe, że prepozytem kapitulnym był również
21 XII 1339 r., gdy niewymieniony z imienia prepozyt wspólnie z plebanem z Biskupic,
Jakobem, otrzymuje polecenie ściągnięcia zaległej dziesięciny z diecezji chełmińskiej;
zob. UBC, nr 267. Wzmianka ta dotyczyć może już również Heinricha von Thymau na
prepozyturze obecnego z całą pewnością od września 1340 r.

Pr. Urk., Bd. 3, nr 324 (29 IX 1340).

UBC, nr 270; Przywoływany dokument został przez jego wydawcę Carla Petera

Woelky’ego, datowany na wrzesień, ok. 1340 r. Datacja ta w dotychczasowych badaniach
nie została poddana krytyce. Zarówno autorzy hasła „Szynych” w: Słownik historyczno-
-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, oprac. K. Porębska, przy współpracy
M. Grzegorza, red. M. Biskup, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971, s. 129; jak
i Waldemar Rozynkowski (zob. Powstanie i rozwój sieci parafialnej w diecezji chełmińskiej
w czasach panowania zakonu krzyżackiego, Toruń 2000, s. 171) w swoich pracach powtó-
rzyli ją za wydawcą źródła. Datację tę w obliczu prowadzonych tu badań nad karierami
kanoników chełmżyńskich można jednak uściślić. Do tego potrzebne jest przyjrzenie się
karierom oficjałów chełmińskich. W analizowanym dokumencie oficjałem zwracającym
się do rady miasta Chełmna był Johann Ritter. Nie mógł on jednak piastować funkcji ofi-
cjała w tym czasie, bowiem Berthold, jego poprzednik na tym urzędzie poświadczony był
jeszcze 29 IX 1340 r. (Pr. Urk., Bd. 3, nr 324), oraz 21 VI 1341 r. (Pr. Urk., Bd. 3, nr 376).
Na urzędzie tym obecny był dodatkowo od roku 1334, co wyklucza możliwość datacji tego
dokumentu przed 1340 r. Tym samym pierwszą możliwą i chyba najprawdziwszą w świetle
dotychczasowej wiedzy datą wystawienia tego dokumentu może być wrzesień roku 1341.

UBC, nr 276 (20 VII 1343); odnośnie do jego kariery zob. też R. Krajniak, Ritter

Johann, w: TSB, red. K. Mikulski, t. 6, Toruń 2010, s. 159–160.

Pr. Urk., Bd. 3, nr 622 (30 XI 1343). Z okresu 24 VI 1345–18 III 1346, znane są dwie

wzmianki proweniencji papieskiej w których odnotowany został prepozyt (zob. Pr. Urk.,
Bd. 3, nr 726a; BP, t. 2, nr 231). Nie znamy jednak jego imienia. Najważniejszą z kapitulnych
prałatur mógł wówczas posiadać Heinrich von Thymau lub Johann Ritter, przy czym w marcu
1346 r. był to już najpewniej Ritter, z całą pewnością prepozyt od czerwca tr. Tezę tę wzmacnia
dodatkowo fakt, że w tym czasie nie mogło dojść do rotacji na kapitulnych urzędach, gdyż
coroczna kapituła, na której dokonywano ponownych nominacji odbywała się po 8 września.

Ciąg dalszy tabeli 1

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

- 1 -

- 2 -

Johann Ritter

11 VI 1346–21 XII 1361

Peter

9 VI 1367–26 VIII 1367

Johann von Smalenburg

1 I 1369

Nikolaus von Frankenstein

5 II 1374–14 VII 1374

Johann von Neisse

1 XI 1374

Pr. Urk., Bd. 4, hg. v. H. Koeppen, Marburg 1960–1964, nr 36 (11 VI 1346),

nr 140 (22 II 1347), nr 242a (21 VIII 1347 – prepozyt niewymieniony z imienia); BP, t. 2
(1342–1378), ed. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, Rzym 1985, nr 347 (8 II 1348 – prepozyt
niewymieniony z imienia); Pr. Urk., Bd. 4, nr 294 (15 II 1348); BP, t. 2, nr 350 (23 II 1348
– prepozyt niewymieniony z imienia); Pr. Urk., Bd. 4, nr 361 (21 X 1348), nr 459 (10 X
1349), nr 753 (12 IX 1351); UBC, nr 299 (15 VI 1352), nr 302 (19 IX 1359); NKDM,
cz. 3: Dokumenty z lat 1356–1381, wyd. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, Warszawa 2000, nr 40
(14 VII 1360 – prepozyt niewymieniony z imienia); UBC, nr 309 (21 XII 1361); prepozytem
mógł być również jeszcze choćby 16 I 1363 r., gdy źródło papieskie odnotowało duchownego
posiadającego tę prałaturę, nie podając jednak jego imienia; zob. BP, t. 2, nr 1138.

Pr. Urk., Bd. 6, hg. v. K. Conrad, Marburg 1986–2000, nr 570 (9 VI 1367); A. Mań-

kowski, Przywilej biskupa chełmińskiego Wikbolda z 1367, „Zapiski TNT” 6 (1923), nr 1,
s. 3–5; UBC, nr 320 (26 VIII 1367).

Pr. Urk., Bd. 6, nr 713 (1 I 1369).

UBC, nr 334 (5 II 1374); CDW, Bd. 2, hg. v. C. P. Woelky, J. M. Saage, Mainz

1864, nr 494 (dokument tu zamieszczony datowany jest na 18 VI, jednak poprawna
datacja to 14 VII, a więc taka, jaką zaproponował wydawca UBC w regeście tego do-
kumentu, zob. UBC, nr 335). Raczej nie jest możliwa identyfikacja tego duchownego
z kanonikiem lubuskim i wrocławski Nikolausem von Frankenstein poświadczonym
w latach 50. i na początku lat 60. XIV w.; zob. G. Schindler, Das Breslauer Domkapitel
von 1341–1417. Untersuchungen über seine Verfassungsgeschichte und persönliche Zusam-
mensetzung, Breslau 1938, s. 221–222.

UBC, nr 336 (1 XI 1374); bardzo możliwe, że Johanna dotyczą również wzmianki,

w których spotykamy dwukrotnie prepozyta niewymienionego z imienia; zob. BP, t. 2,
nr 2153 (10 XI 1374), nr 2226 (8 V 1375). Wątpliwe, by ta druga wzmianka mogła już
dotyczyć Johanna von Smalenburg (tak sugerowałem wcześniej, zob. R. Krajniak, Prepo-
zyci, s. 27), który prepozytem był dowodnie od lipca 1376 r., gdyż po 1 XI 1374 r., kiedy
jako prepozyt występuje Johann von Neisse, nie mogły odbywać się ponowne nominacje
na godności prałackie. Coroczne kapituła, jak wiemy z XV-wiecznej wzmianki, miała
być zwoływana po 8 IX (zob. przypis 6). Można chyba założyć, że w tym czasie kapituła
zbierała sie również w XIV w.

Ciąg dalszy tabeli 1

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

- 1 -

- 2 -

Johann von Smalenburg

2 VII 1376–27 XII 1380

Berthold (II)

14 II 1394–16 X 1399

Nikolaus von Schlochau

13 XII 1401–5 I 1408

Nikolaus von Tuchel

2 IV 1410

Johann Copetz

30 IX 1411–26 II 1414

UBC, nr 344 (2 VII 1376); BP, t. 2, nr 2349 (28 VIII 1376 – prepozyt nie-

wymieniony z imienia); NKDM, cz. 3, nr 187 (1 V 1377 – prepozyt niewymieniony
z imienia); UBC, nr 347 (10 VI 1377); NKDM, cz. 3, nr 207 (19 VI 1378); UBC,
nr 352 (16 IV 1379); NKDM, cz. 3, nr 227 (13 XI 1379), nr 289 (17 IV 1380 – prepozyt
niewymieniony z imienia); Zbiór dokumentów i listów miasta Płocka, t 1 (1065–1495),
wyd. S. M. Szacherska, Warszawa 1975, nr 46 (12 X 1380); CDPr., Bd. 5, hg. v.J. Voigt,
Königsberg 1857, nr 22 (27 XII 1380). Ostatni z wymienionych dokumentów datowany
jest na rok 1381. Jednakże późniejsze regesty konsekwentnie wymieniają datę 27 XII
1380, która to najpewniej jest poprawna).

UBC, nr 401 (14 II 1394), Die Akten des Kanonisationsprozesses Dorotheas von Montau

von 1394 bis 1521, hg. v. R. Stachnik, Köln-Wien 1978, s. 515 (najprawdopodobniej 9 IX
1395); UBC nr 409 (28 I 1396); BP, t. 3 (1378–1417), wyd. I. Sułkowska Kuraś, S. Kuraś,
Rzym–Lublin 1988, nr 603 (5 V 1399); UBC, nr 424 (16 X 1399); Najprawdopodobniej
to Berthold jest niewymienionym z imienia prepozytem odnotowanym w dwóch źródłach
proweniencji papieskiej w styczniu i lipcu 1400 r. zob. BP, t. 3, nr 650 (27 I 1400), nr 683
(12 VII 1400). W tym czasie, o ile wykluczymy śmierć Bertholda, który później już nie
pojawia się w źródłach, nie odbyły się najpewniej nowe nominacje na prałatury (doroczna
kapituła zbierała sie bowiem we wrześniu). Inaczej sprawy mają się w związku ze wzmianką
z 28 III 1401 r., gdzie ponownie odnotowany został prepozyt bez podania jego imienia.
Wzmianka ta nadal może odnosić się do Bertholda, choć w tym przypadku nie możemy
wykluczyć, że odnosi się już do następnego prepozyta, Nikolausa, na niniejszej prałaturze
z całą pewnością od 13 XII 1401 r.; zob. BP, t. 3, nr 741 (28 III 1401).

UBC, nr 431 (13 XII 1401), nr 432 (10 I 1402); BP, t. 3, nr 812 (4 III 1402 –

prepozyt niewymieniony z imienia); GStAPK, XX. HA, OBA 694 (26 I 1403); UBC,
nr 442 (14–20 IV 1403); BP, t. 3, nr 904 (29 V 1403 – prepozyt niewymieniony z imienia),
nr 988 (16 XI 1404 – prepozyt niewymieniony z imienia), nr 992 (25 XI 1404 – prepozyt
niewymieniony z imienia), nr 1147 (1 IV 1407 – prepozyt niewymieniony z imienia);
Archiwum Państwowe w Toruniu, Akta Miasta Torunia, Dokumenty i listy, Kat. I, nr 300
(1407 – prepozyt niewymieniony z imienia); UBC, nr 459 (5 I 1408).

UBC, nr 465 (2 IV 1410).

UBC, nr 474 (30 IX 1411), nr 479 (31 I 1413), nr 482 (26 II 1414).

Ciąg dalszy tabeli 1

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

- 1 -

- 2 -

Steff an Medardi

1 XI 1416–ok. 1419

Nikolaus Tiergart

4 VIII 1421–16 XI 1422

Nikolaus Goldaw

11 VI 1425–1428

Johann Copetz

2 II 1429

Steff an Krewdener de Strasberg

3 IX 1437

Johann (III)

ok. 1446–25 IX 1450

Richard von Dirschau

23 III 1453

Lorenz Zankenczyn

14 III 1457–23 IX 1457

Johann Herman

XV w.

UBC, nr 498 (1 XI 1416), nr 504 (17 XII 1417), nr 507 (30 VI 1418), nr 510 (ok. 1419).

UBC, nr 520 (4 VIII 1421), nr 524 (16 XI 1422). Do tej pory uważałem, że dwie

wzmianki odnotowujące Nikolausa na prepozyturze chełmżyńskiej są jedynymi, które ob-
razują jego kapitulną karierę; zob. R. Krajniak, Prepozyci, s. 30–31. Dalsze badania pozwoliły
jednak ustalić, że w składzie kolegium kapituły chełmżyńskiej obecny był on jeszcze przynaj-
mniej 12 I 1434 r.; zob. Liv. Urk., Abt. 1, Bd. 8, hg. v. F. G. Bunge, Riga–Moskau 1884, nr 763.

UBC, nr 532 (11 VI 1425), nr 539 (1426); CDW, Bd. 4, hg. v. V. Röhrich, F. Liedtke,

H. Schmauch, Braunsberg 1935, nr 222 (31 I 1428); UBC, nr 545 (1428).

UBC, nr 547 (2 II 1429).

Archiwum Państwowe w Toruniu, Akta Miasta Torunia, Dokumenty i listy, Ka-

talog I, nr 861a. Być może należy duchownego tego utożsamiać z dziekanem Steffanem
poświadczonym na tej prałaturze w latach 1446–1450?

UBC, nr 581 (ok. 1446), nr 584 (8 VI 1446); BP, t. 6 (1447–1464), ed. I. Suł-

kowska-Kuraś, S. Kuraś, P. Sczaniecki, M. Kowalczyk, Rzym-Lublin 1998, nr 134 (2 III
1448 – prepozyt niewymieniony z imienia); Liv. Urk., Ab. 1, Bd. 11, hg. v. P. Schwartz,
Riga-Moskau 1905, nr 59 (25 IX 1450).

UBC, nr 607 (23 III 1453).

UBC, nr 621 (14 III 1457 – prepozyt niewymieniony z imienia); GStAPK, XX.

HA, OBA 14834 (28 III 1457 – prepozyt niewymieniony z imienia); UBC, dodatek do nr
625 (18 IV 1457 – dodatek ten datowany jest na dzień 12 IV); GStAPK, XX. HA, OBA
14867 (14 IV 1457 – prepozyt niewymieniony z imienia); GStAPK, XX. HA, OBA 14898
(25 V 1457 – odnotowany tylko jako kanonik); UBC, nr 627 (23 IX 1457).

Monumenta Lubensia, hg. v. W. Wattenbach, Breslau 1861, s. 53 (Item ob. d. Joannes

Herman praepositus eccl. Culmensis familiaris). Za informację na temat owej wzmianki serdecz-
nie dziękuję dr. Waldemarowi Koenighausowi. Badacz ten wzmiankę datuje ogólnie na XV w.

Ciąg dalszy tabeli 1

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

D Z I E K A N I

Do kolejnego z prałatów, dziekana należało sprawowanie nadzoru nad du-
chowieństwem katedralnym oraz kontrola nad właściwym wypełnianiem
liturgii

. Pierwszym znanym dziekanem w Chełmży był Werner, który

w źródłach pojawił się 15 IV 1285 r.

W okresie obecności na niniej-

szej prałaturze Martina von Linow

, a konkretnie w 1407 r., dziekanowi

wraz z kapitułą nadano prawo patronatu nad kościołem parafi alnym pod
wezwaniem św. Marii Magdaleny w Kurzętniku

. Plebanem miał tam

być każdorazowo jeden z członków chełmżyńskiej kapituły katedralnej.
W okresie, w którym możemy śledzić kariery dziekanów chełmżyńskich,
tj. od 1285 do 1453 r. prałaturę niniejszą posiadało 20 duchownych. Naj-
dłużej na tym urzędzie zasiadał Martin von Linow, który dziekanem był
w latach 1396–1410 i ponownie w latach 1413–1414.

Dziekani byli w hierarchii godności kapitulnych tuż za prepozytami,

występując bezpośrednio po zwierzchnikach kapituły w testacjach wszyst-
kich znanych dokumentów z badanego okresu. Poza tym podobnie jak
prepozyci, odnotowywani byli przez różne źródła proweniencji papieskiej.
Ich różnorakie kontakty ze Stolicą Apostolską obrazuje 8 znanych wzmia-
nek, które dotyczyło 4 dziekanów, m.in. wspominanego już Martina von
Linow, który np. 27 III 1401 r. został wraz z biskupami płockim i pome-
zańskim mianowany konserwatorem kapituły kolegiackiej w Kruszwicy
na okres 5 lat

, oraz Johanna von Lessen któremu z kolei 12 IX 1351 r.

papież Klemens VI udzielił odpustu zupełnego in articulo mortis

Państwo zakonu krzyżackiego, s. 165 (podana tu została jednak błędna informacja,

że dziekan występował w źródłach od 1343 r., czemu przeczy zamieszczony poniżej wykaz
dziekanów chełmżyńskich); A. Radzimiński, Kościół, s. 59; idem, Powstanie i organizacja,
s. 67; J. Hoelge, Das Culmer Domkapitel, Bd. 18, s. 154–155.

UBC, nr 109 (Wernerus decanus).

Szerzej na temat jego kariery zob. R. Krajniak, Martin von Linow – kariera duchow-

nego krzyżackiego z przełomu XIV i XV wieku, „KM.-W.” (w druku).

UBC, nr 454 (9 I 1407), zob. też. A. Radzimiński, Powstanie i organizacja, s. 68;

W. Rozynkowski, Powstanie i rozwój sieci parafialnej w diecezji chełmińskiej, s. 153.

BP, t. 3, nr 740.

Pr. Urk., Bd. 4, nr 753 (12 IX 1351).

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

Tabela 2. Chronologiczny wykaz dziekanów

Dziekan

Czas urzędowania

- 1 -

- 2 -

Werner

15 IV 1285

Heinrich von Th

orn

4 XII 1287

Werner

11 IV 1296–17 IV 1296

Helwicus

14 IV 1335

Nikolaus von Senczkow

IX 1341

Helwicus

30 XI 1343

Heinrich von Th

ymau

11 VI 1346–21 X 1348

Johnn von Lessen

12 IX 1351

Nikolaus Vuln von Th

orn

15 VI 1352

Nikolaus von Senczkow

19 IX 1359–26 VIII 1367

Johann von Neisse

1 I 1369

Johann von Smalenburg

25 XI 1371–1 XI 1374

UBC, nr 109 (15 IV 1285).

UBC, nr 116 (4 XII 1287).

CDPr., Bd. 1, nr CLXII (11 IV 1296); UB Samland, nr 178 (17 IV 1296).

UBC, nr 247 (14 IV 1335).

UBC, nr 270 (IX 1341).

Pr. Urk., Bd. 3, nr 622 (30 XI 1343).

Pr. Urk., Bd. 4, nr 36 (11 VI 1346), nr 242a (21 VIII 1347), nr 361 (21 X 1348).

Pr. Urk., Bd. 4, nr 753 (12 IX 1351).

UBC, nr 299 (15 VI 1352).

UBC, nr 302 (19 IX 1359), nr 309 (21 XII 1361), nr 312 (1 XI 1363); Pr. Urk., Bd.

6, nr 280 (3 VI 1364), nr 570 (9 VI 1367); A. Mańkowski, Przywilej biskupa chełmińskiego
Wikbolda, s. 3–5 (19 VIII 1367); UBC, nr 320 (26 VIII 1367).

Pr. Urk., Bd. 6, nr 713 (1 I 1369).

UBC, nr 328 (25 XI 1371); Pr. Urk., Bd. 6, nr 996 (3 XII 1371 – prepozyt niewy-

mieniony z imienia); UBC, nr 334 (5 II 1374), nr 336 (1 XI 1374).

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

- 1 -

- 2 -

Konrad von Melzak

10 VI 1377–16 IV 1379

Johann von Neisse

13 XI 1379

Martin von Linow

9 IX 1395–2 IV 1410

Johann Rabian von Th

orn

30 IX 1411

Martin von Linow

31 I 1413–26 II 1414

Johann Copetz

1415 (?) lub 1419 (?)

UBC, nr 347 (10 VI 1377); NKDM, cz. 3, nr 207 (19 VI 1378); UBC, nr 352 (16

IV 1379).

NKDM, cz. 3, nr 227 (13 XI 1379).

Die Akten des Kanonisationsprozesses Dorotheas von Montau, s. 515 (9 IX 1395); UBC,

nr 409 (28 I 1396), nr 424 (16 X 1399); BP, t. 3, nr 702 (25 X 1400 – dziekan niewymie-
niony z imienia), nr 740 (27 III 1401 – dziekan niewymieniony z imienia); UBC, nr 431
(13 XII 1401), nr 432 (10 I 1402); BP, t. 3, nr 807 (27 I 1402 – dziekan niewymieniony
z imienia); UBC, nr 442 (14–20 IV 1403), nr 448 (23 VI 1404–10 II 1406), nr 454 (9
I 1407 – dziekan niewymieniony z imienia); Archiwum Państwowe w Toruniu, Akta Mia-
sta Torunia, Dokumenty i listy, Kat. I, nr 300 (1407 – dziekan niewymieniony z imienia);
UBC, nr 459 (5 I 1408), nr 465 (2 IV 1410).

UBC, nr 474 (30 IX 1411).

UBC, nr 479 (31 I 1413), nr 482 (26 II 1414).

Datowany na rok 1419 wpis w antyfonarzu, informuje, że dziekan kapituły

w Chełmży, Johann Copetz przygotował rękopis tej księgi liturgicznej, która następnie
została przepisana właśnie w 1419 r. przez Johanna Coti; zob. Biblioteka Diecezjalna im.
bpa Jana Bernarda Szlagi w Pelplinie (dawniej Biblioteka Seminarium Duchownego), sygn.
L6, k. 285. Ów antyfonarz przechowywany jest obecnie ze względu na lepsze warunki
w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie; zob. również Cz. Grajewski, Krzyżackie antyfonarze
jako źródła przekazu psalmodii, ZH 69 (2004), z. 4, s. 77; H. Piwoński, Hymny w zabytkach
liturgiczno-muzycznych Krzyżaków w Polsce, ABMK 51 (1985), s. 283–346, tu s. 291. Nie
jest łatwo jednoznacznie rozstrzygnąć, w którym roku jako dziekan kapituły Johann Copetz
sporządził ów rękopis. Sam duchowny jest odnotowywany jako dziekan dopiero w latach
1426–1428. Wcześniej był prepozytem w latach 1411–1414, zwykłym kanonikiem w latach
1416–1417, a następnie kustoszem w 1422 r. Jak wynika z zamieszczonego w niniejszym
artykule zestawienia wszystkich dziekanów, lukę mamy właśnie w 1415 i w zasadzie
w 1419 r. Z tych lat brakuje również informacji, jaką rolę przy kapitule spełniał Johann
Copetz. Trudno również rozstrzygnąć, czy wpis z antyfonarza mógł przekazywać informację
o aktualnie posiadanej przez Copetza prałaturze, czy też odnosił się do godności, jaką ów
duchowny pełnił w momencie sporządzania danego rękopisu.

Ciąg dalszy tabeli 2

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

- 1 -

- 2 -

Andreas von Schöneberg

1 XI 1416

Johann Marienau

przed 1417

Johann Schowenfurst

30 VI 1418–ok. 1419

Steff an Medardi

4 VIII 1421–16 XI 1422

Johann Copetz

1426–1428

Nikolaus Goldaw

2 II 1429

Steff an

8 VI 1446–25 IX 1450

Johann Jung

23 III 1453

K U S TO S Z E

Kilka istotnych informacji dotyczących zadań i funkcji, jakie w ramach kapitu-
ły chełmżyńskiej pełnił kustosz, przynoszą nieliczne zachowane postanowie-
nia kapitulne datowane na 26 II 1414 r.

. Dowiadujemy się z nich na przykład,

UBC, nr 498 (1 XI 1416).

Wiedzę o dziekanii Johanna Marienau, czerpiemy stąd, że jako dziekan kapitulny

został w 1417 r. obrany po śmierci Arnolda Stapela biskupem chełmińskim. Zob. ostatni
głos w sprawie kariery Johanna autorstwa Marcina Sumowskiego, Jan Marienau, biskup
chełmiński (1416–1457), KM.-W. 3 (2011), s. 501–519.

UBC, nr 507 (30 VI 1418), nr 510 (ok. 1419).

UBC, nr 520 (4 VIII 1421), nr 524 (16 XI 1422).

UBC, nr 539 (1426), nr 543 (31 I 1428), nr 545 (1428).

UBC, nr 547 (2 II 1429). Być może to on kryje się pod niewymienionym z imienia

dziekanem w Chełmży który to odnotowany został w źródle proweniencji papieskiej
datowanym na 23 VIII 1435 r.; zob. Liv. Urk. Abt. 1, Bd. 8, nr 960.

UBC, nr 584 (8 VI 1446); prawdopodobna jest również jego obecność na dziekanii

2 III 1448 r., gdy w źródle proweniencji papieskiej odnotowany został, co prawda bez
imienia, dziekan kapituły w Chełmży; zob. BP, t. 6, nr 134; Liv. Urk., Ab. 1, Bd. 11, nr 59
(25 IX 1450). Znany jest też niedatowany, ale na pewno XV-wieczny list na którym dziekan
Steffan tytułuje się także plebanem chełmińskim; zob. OBA, nr 28338.

UBC, nr 607 (23 III 1453).

UBC, nr 482.

Ciąg dalszy tabeli 2

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

że wszystkie sprawy wpływające do kapituły powinny być zapisywane dla
upamiętnienia w specjalnej księdze, która powinna być przechowywana u ku-
stosza

. Nie ma więc wątpliwości, że kustosz pełnił funkcję kapitulnego ar-

chiwisty przechowując różne dokumenty oraz kopiariusze

. Pierwsze pewne

informacje o istnieniu archiwum i kierowaniu nim przez kustosza pochodzą
z 1403 r.

Z dalszych postanowień z tego posiedzenia dowiadujemy się, że

do zadań kustosza należały także wszystkie sprawy związane z pochówkami,
zapewne tak biskupów jak i zmarłych członków kapituły

oraz zarządzanie

pieniędzmi przeznaczonymi na budowę katedry (fabrica ecclesiae). Postano-
wienia kapitulne z 1414 r. dokładnie podają, że wszelkie zapisy testamentowe
i darowizny powinny być przeznaczane na budowę kościoła katedralnego. Je-
żeli nie będzie jednak wyraźnych rozporządzeń ze strony benefaktora, decyzja
o przeznaczeniu tych funduszów należeć będzie właśnie do kustosza

. Prałat

ten zapewne tak jak i wszędzie opiekował się również szatami, sprzętem litur-
gicznym, nadzorował skarbiec oraz dbał o odpowiednie oświetlenie katedry

100

Zasadniczo kustosz pojawiał się w testacjach znanych nam dokumentów

na trzecim miejscu, tuż po prepozycie i dziekanie, co zdaje się wskazywać na
wysoką rangę niniejszego urzędu. Znane są niemniej również dokumenty,
w których odnotowywany był na listach świadków dalej, choćby za kanto-
rem

101

, scholastykiem

102

, a niekiedy nawet za nie pełniącymi urzędów zwykły-

Ibidem (Item conclusum fuit tunc, quod omnia de cetero concludenda capitulariter debeant

poni ad librum in scriptis, ne eadem oblivioni tradantur et debeat eadem apud custodem retineri).

Na temat zadań kustosza zob. także: J. Hoelge, Das Culmer Domkapitel, Bd. 18,

s. 155–156; A. Radzimiński, Powstanie i organizacja, s. 67; idem, Kościół, s. 59.

UBC, nr 442; zauważył to już Anastazy Nadolny, Archiwum Diecezjalne w Pelplinie.

Zarys dziejów i informacja o zasobie, „Studia Pelplińskie” 21–22 (1990–1991), s. 268.

UBC, nr 482, (Item quod die ut supra fuit conclusum, quod de cetero sepultura tota debeat

ad custodem pertinere).

Ibidem, (…vero, que pro testamento vel pro elemosina ecclesie donantur, integraliter

pertineant ad structuram, nisi quod ea, que specialiter custodi pro officio suo deputantur a bene-
factoribus, pertineant ad custodem).

100

Państwo zakonu krzyżackiego, s. 165 (błędnie podano, że kustosz w źródłach pojawił

się pierwszy raz w 1352 r., podczas gdy duchownego na tej prałaturze odnotowujemy już
w 1289 r.); A. Radzimiński, Kościół, s. 59; idem, Powstanie i organizacja, s. 67; J. Hoelge,
Das Culmer Domkapitel, Bd. 18, s. 155–156.

101

Za zwykłym kanonikiem oraz za kantorem, kustosz Johann odnotowany został

14 XII 1289 (UBC, nr 122); ponownie za kantorem a także za oficjałem chełmińskim,
kustosz Hermann odnotowany został 16 V 1303 (UBC, nr 156)

102

Za prepozytem i scholastykiem, kustosz wystąpił w dokumencie z dnia 28 II 1330

(UBC, nr 226).

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

mi kanonikami bądź plebanem kościoła parafi alnego w Chełmży

103

. Normuje

to się jednak już od poł. XIV w., kiedy już niemal zawsze kustosz wymieniany
jest w listach świadków na trzecim miejscu.

Podobnie jak wymienieni wyżej prepozyci i dziekani, również kustosze,

choć zdecydowanie rzadziej, byli angażowani przez Stolicę Apostolską w prze-
różne sprawy. I tak np. 10 XI 1374 r. kustosz kapitulny wraz z kantorem oraz
prepozytem chełmżyńskim Johannem von Neisse, otrzymali polecenie wpro-
wadzenia na parafi ę w Kaszczorku, kanonika kruszwickiego Macieja syna
Macieja z Raciąża

104

. Niestety, dotychczasowe badania nie pozwoliły ustalić

imienia wspomnianego kustosza. Takich problemów identyfi kacyjnych nie
mamy natomiast już w przypadku kolejnej wzmianki proweniencji papieskiej
z 27 III 1461 r., kiedy to odnotowany został kustosz Richard von Dirschau

105

Pierwszym znanym kustoszem w Chełmży był poświadczony w 1289 r.

Johann, a ostatnim Richard von Dirschau, który będąc odnotowanym
w marcu 1461 r. jest zarazem ostatnim znanym duchownym kapituły
reguły krzyżackiej. Zamieszczona poniżej tabela zawiera imiona 22 du-
chownych którzy sięgnęli w analizowanym okresie po prałaturę kustosza.

Tabela 3. Chronologiczny wykaz kustoszów

Kustosz

Czas urzędowania

- 1 -

- 2 -

Johann (I)

26 VII 1289–14 XII 1289

106

Johann (II)

1 IX 1291–14 X 1291

107

Hermann 16

1303

108

103

Za plebanem kościoła parafialnego w Chełmży Gerhardem, wspomniany został

kustosz Johann 26 VII 1289 r. (UBC, nr 120).

104

BP, t. 2, nr 2153.

105

BP, t. 6, nr 1600.

106

UBC, nr 120 (26 VII 1289); NKDM, cz. 2, nr 82 (6 XII 1289); UBC, nr 122 (14

XII 1289).

107

UBC, nr 126 (14 IX 1291), nr 127 (14 X 1291).

108

UBC, nr 156 (16 V 1303).

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

- 1 -

- 2 -

Franziskus 1315

109

Johann von Brieg

28 II 1330

110

Christian

10 XI 1334

111

Konrad IX

1341

112

Nikolaus von Strasburg

30 XI 1343

113

Nikolaus Vuln von Th

orn

11 VI 1346–22 II 1347

114

Gobelo 15

1352

115

Nikolaus Vuln von Th

orn

19 IX 1359

116

Johann von Neisse

19 VI 1378–16 IV 1379

117

Stacius

9 IX 1395–28 I 1396

118

Nikolaus von Schlochau

16 X 1399

119

Nikolaus Swansfelt

13 XII 1401–14–20 IV 1403

120

Nikolaus von Tuchel

5 I 1408

121

109

Pr. Urk., Bd. 2, nr 143 (1315).

110

UBC, nr 226 (28 II 1330).

111

UBC, nr 244 (10 XI 1334).

112

UBC, nr 270 (IX 1341).

113

Pr. Urk., Bd. 3, nr 622 (30 XI 1343).

114

Pr. Urk., Bd. 4, nr 36 (11 VI 1346), nr 140 (22 II 1347).

115

UBC, nr 299 (15 VI 1352).

116

UBC, nr 302 (19 IX 1359).

117

NKDM, cz. 3, nr 207 (19 VI 1378); UBC, nr 352 (16 IV 1379).

118

Die Akten des Kanonisationsprozesses Dorotheas von Montau, s. 515 (9 IX 1395);

UBC, nr 409 (28 I 1396).

119

UBC, nr 424 (16 X 1399).

120

UBC, nr 431 (13 XII 1401), nr 432 (10 I 1402), nr 442 (14–20 IV 1403).

121

UBC, nr 459 (5 I 1408).

Ciąg dalszy tabeli 3

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

- 1 -

- 2 -

Johann Dirseler

2 IV 1410

122

Nikolaus von Tuchel

30 IX 1411–31 I 1413

123

Nikolaus Gerkow von Th

orn

26 II 1414

124

Johann Schowenfurst

1 XI 1416

125

Nikolaus Schrope

30 VI 1418–ok. 1419

126

Johann Copetz

16 XI 1422

127

Nikolaus von Tuchel

1426–2 II 1429

128

Johann Copetz (?)

8 VI 1446

129

Wenzel Man

12 IV 1457

130

Richard von Dirschau

20 VIII 1457–27 III 1461

131

K A N TO R Z Y

Kolejny z prałatów, kantor sprawował nadzór nad śpiewem liturgicznym,
a także w szkole katedralnej kształcił w śpiewie młodych scholarów

132

Pierwszym poświadczonym źródłowo kantorem był Heinrich Sturmann,
który odnotowany został w dokumencie wystawionym w Toruniu 6 XII

122

UBC, nr 465 (2 IV 1410).

123

UBC, nr 474 (30 IX 1411), nr 479 (31 I 1413).

124

UBC, nr 482 (26 II 1414).

125

UBC, nr 498 (1 X 1416).

126

UBC, nr 507 (30 VI 1418), nr 510 (ok. 1419).

127

UBC, nr 524 (16 XI 1422).

128

UBC, nr 539 (1426), nr 547 (2 II 1429).

129

UBC, nr 584 (8 VI 1446).

130

UBC, dodatek do numeru nr 625 (18 IV 1457). Dodatek jest datowany na dzień 12 IV.

131

BP, t. 6, nr 1166 (20 VIII 1457), nr 1600 (27 III 1461).

132

Państwo zakonu krzyżackiego, s. 165; A. Radzimiński, Kościół, s. 60; idem, Powstanie

i organizacja, s. 67; J. Hoelge, Das Culmer Domkapitel, Bd. 18, s. 156.

Ciąg dalszy tabeli 3

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

1289 r.

133

Dla lat 1289–1457, w których to możliwe jest śledzenie karier

poszczególnych kantorów, udało się ustalić zaledwie 7 duchownych posia-
dających tę prałaturę. Szczególnie długim, bo aż 50-letnim okresem w trak-
cie którego nie udało mi się ustalić żadnego kantora są lata 1346–1396.

Tabela 4. Chronologiczny wykaz kantorów

Kantor

Czas urzędowania

Heinrich Sturmann

6 XII 1289–16 V 1303

134

Gottfried

29 IX 1340

135

Nikolaus von Strasburg

11 VI 1346

136

Johann Rabian von Th

orn

28 I 1396–14–20 IV 1403

137

Nikolaus Gerkow von Th

orn

31 I 1413

138

Johann Rabian von Th

orn

26 II 1414

139

Johannes Sturczkarre

2 II 1429

140

Wenzel Man

23 IX 1457

141

S C H O L A S T YC Y

Scholastyk kierował szkołą katedralną. Miał do pomocy nauczyciela, który był
niższym rangą duchownym niewchodzącym w skład kolegium kapitulnego

142

133

NKDM, cz. 2, nr 82 (Henricus cantor).

134

NKDM, cz. 2, nr 82 (6 XII 1289); UBC, nr 112 (14 XII 1289), nr 126 (1 IX 1291),

nr 127 (14 X 1291), nr 156 (16 V 1303).

135

Pr. Urk. Bd. 3, nr 324 (29 IX 1340).

136

Pr. Urk., Bd. 4, nr 36 (11 VI 1346).

137

UBC, nr 409 (28 I 1396), nr 442 (14–20 IV 1403).

138

UBC, nr 479 (31 I 1413).

139

UBC, nr 482 (26 II 1414).

140

UBC, nr 547 (2 II 1429).

141

UBC, nr 627 (23 IX 1457).

142

Państwo zakonu krzyżackiego, s. 165; A. Radzimiński, Powstanie i organizacja, s. 67;

idem, Kościół, s. 60; J. Hoelge, Das Culmer Domkapitel, Bd. 18, s. 156.

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

Karol Górski stwierdził niegdyś, że scholasterię czasami łączono z kustodią

143

Brakuje jednak na to jednoznacznych dowodów, co zmusza do odrzucenia
sugestii tego zasłużonego badacza. Pierwszy raz scholastyka znane nam źródła
odnotowały dopiero 28 II 1330 r. Godność tę sprawował wówczas Johann von
Robec

144

. W analizowanym okresie udało się ustalić 9 scholastyków, spośród

których ostatnim był wzmiankowany w 1457 r. Johann Strassberg. Ostatnia
ze znanych wzmianek odnotowująca scholastyka krzyżackiej kapituły chełm-
żyńskiej datowana na 23 IX 1457 r. nazywa scholastyka Johann Strassberg
także burgrabią kurzętnickim, co jest jedynym znanym mi ze źródeł przykła-
dem łączenia scholasterii z funkcją burgrabiego

145

. W zamieszczonej poniżej

tabeli Martin von Strasburg wymieniony jest dwukrotnie bezpośrednio po
sobie, co może rodzić przypuszczenia, że scholastykiem mógł być w latach
1403–1411. Nie jest to jednak zgodne z prawdą, gdyż Martin po scholasterii,
na której odnotowany został pierwszy raz właśnie w 1403 r. ponownie wy-
mieniony jest w 1410 r. już tylko jako zwykły kanonik

146

. Nie znamy, niestety,

z okresu 1404–1410 żadnego innego scholastyka, a wiemy, że przynajmniej
w 1410 r. musiał to być inny duchowny niż Martin von Strasburg.

Tabela 5. Chronologiczny wykaz scholastyków

Scholastyk

Czas urzędowania

- 1 -

- 2 -

Johann von Robec

28 II 1330

147

Johann von Heykere

30 XI 1343

148

Hermann von der Kemenate

22 II 1347

149

Heinrich

13 XI 1379

150

143

K. Górski, Kapituła chełmińska, s. 116.

144

UBC, nr 226 (Johannes scolasticus).

145

UBC, nr 627 (23 IX 1457).

146

UBC, nr 465.

147

UBC, nr 226 (28 II 1330), nr 227 (28 II 1330).

148

Pr. Urk., Bd. 3, nr 622 (30 XI 1343).

149

Pr. Urk., Bd. 4, nr 140 (22 II 1347).

150

NKDM, cz. 3, nr 227 (13 XI 1379).

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

- 1 -

- 2 -

Bernhard

28 I 1396

151

Martin von Strasburg

14–20 IV 1403

152

Martin von Strasburg

30 IX 1411

153

Johann Rabian von Th

orn

31 I 1413

154

Nikolaus Schrope

1 XI 1416

155

Johann Strassberg

12 IV 1457–23 IX 1457

156

Tabela 6. Prałaci chełmżyńscy w okresie krzyżackim (wykaz alfabetyczny)

Lp.

Imię

repoz

ziekan

ustosz

antor

chola

-1-

-2-

-3-

-4-

-5-

-6-

-7-

Andreas von Schönberg

Bernhard

Berthold (I)

Berthold (II)

Christian

151

UBC, nr 409 (28 I 1396).

152

UBC, nr 442 (14–20 IV 1403).

153

UBC, nr 474 (30 IX 1411).

154

UBC, nr 479 (31 I 1413).

155

UBC, nr 498 (1 XI 1416).

156

UBC, dodatek do nr 625 (18 IV 1457). Dodatek datowany jest na dzień 12 IV;

UBC, nr 627 (23 IX 1457).

Ciąg dalszy tabeli 5

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

-1-

-2-

-3-

-4-

-5-

-6-

-7-

Dietrich

Franziskus

Friedrich von Goldberg

Gobelo

Gotff ried

Heinrich

Heinrich Sturmann

Heinrich von Strassberg

Heinrich von Th

orn

Heinrich von Th

ymau

Helwicus

Hermann

Hermann von der Kemenate

Johann (I)

Johann (II)

Johann (III)

Johann Copetz

Johann Dirseler

Johann Hermann

Johann Jung

Ciąg dalszy tabeli 6

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

-1-

-2-

-3-

-4-

-5-

-6-

-7-

Johann Marienau

Johann Rabian von Th

orn

Johann Ritter

Johann Schowenfurst

Johann Strassberg

Johann Sturczkarre

Johann von Brieg

Johann von Heykere

Johann von Lessen

Johann von Neisse

Johann von Robec

Johann von Smalenburg

Konrad

Konrad von Melzak

Lorenz Zankenczyn

Martin von Linow

Martin von Strasburg

Nikolaus

Nikolaus Gerkow von Th

orn

Nikolaus Goldaw

Ciąg dalszy tabeli 6

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

-1-

-2-

-3-

-4-

-5-

-6-

-7-

Nikolaus Schrope

Nikolaus Swansfelt

Nikolaus Tiergart

Nikolaus Vuln von Th

orn

Nikolaus von Frankenstein

Nikolaus von Schlochau

Nikolaus von Senczkow

Nikolaus von Strasburg

Nikolaus von Tuchel

Peter

Richard von Dirschau

Stacius

Steff an

Steff an Krewdener de Strasberg

Steff an Medardi

Volkmar

Wenzel Man

Werner

Ciąg dalszy tabeli 6

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

C H A R A K T E RYS T Y K A G RU PY

W tej części artykułu analizie zostanie poddanych 63 duchownych, którzy
w okresie krzyżackim osiągnęli któryś z tamtejszych urzędów prałackich.
Stanowi to ponad połowę dotychczas zidentyfi kowanego kapitulnego ducho-
wieństwa chełmżyńskiego

157

. Szczególnie istotny ze względu na prowadzone

tu rozważania, jest fakt, że udało się ustalić 29 prepozytów, 20 dziekanów, 22
kustoszów, 7 kantorów i 9 scholastyków. 42 duchownych w trakcie swojej
kariery osiągnęło jedną prałaturę, 18 objęło 2 prałatury, a 3 duchownych
( Johann Copetz, Johann Rabian i Johann von Neisse) piastowało 3 różne
godności prałackie. Przyglądając się wewnątrzkapitulnym karierom prała-
tów chełmżyńskich, łatwo zauważyć bardzo dużą rotację na urzędach, spo-
wodowaną oczywiście corocznymi wyborami na poszczególne stanowiska.
Duchowny mógł naturalnie zostać ponownie wybrany na tą samą godność,
co zresztą nierzadko się zdarzało, ale mógł też w ciągu swojej kariery kapi-
tulnej piastować różne godności, jak to było choćby w przypadku Johanna
Copetz. Duchowny ten pierwszy raz w źródłach pojawił sie jako prepozyt,
by po niedługim czasie być tylko kanonikiem, następnie dziekanem, ku-
stoszem, znowu dziekanem, prepozytem, znów tylko zwykłym kanonikiem
i ponownie kustoszem. Jak widać tylko na tym przykładzie, rotacje mogły
być zaskakująco liczne. Nie da się również zaobserwować w obejmowaniu
poszczególnych godności jakieś reguły. Prepozytura, jako najznaczniejsza
z prałatur, nie była wcale zwieńczeniem kapitulnej kariery, i jak pokazuje
powyższy przykład Johanna Copetz, po jej piastowaniu można było ponow-
nie być nie posiadającym żadnego urzędu szeregowym członkiem kolegium.

P O C H O D Z E N I E T E RY TO R I A L N E

Jak zostało zauważone już w literaturze przedmiotu, przy analizie pocho-
dzenia terytorialnego krzyżackiego duchowieństwa kapitulnego pocho-

157

Udało się jak dotychczas ustalić ponad stu duchownych kapituły, którzy w okresie

średniowiecza, tj. od 1251 do 1466 r. objęli kanonię w Chełmży. Czterech z nich to du-
chowni, których źródła odnotowały w latach 1251–1264, czyli w okresie funkcjonowania
kapituły reguły augustiańskiej.

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

100

dzenie to traktować należy dwojako: z jednej strony jako miejsce urodze-
nia, a z drugiej z kolei jako miejsce, gdzie dany duchowny poświadczony
został przed wstąpieniem w szeregi kolegium kanonickiego. Miejsce to
mogło być związane np. z posiadaniem wcześniej jakiegoś benefi cjum ple-
bańskiego, bądź też z przynależnością do określonego konwentu krzyżac-
kiego

158

. Z analiz takich wyłączeni są naturalnie duchowni znani z prze-

kazów źródłowych jedynie z imienia, a takich wśród zidentyfi kowanych
prałatów chełmżyńskich mamy 21.

Pochodzenie terytorialne w stopniu mniej lub bardziej prawdopodob-

nym udało się ustalić dla 34 prałatów, a więc dla niewiele ponad połowy
spośród wszystkich nam znanych. Najwięcej z nich 14, pochodziło z terenu
diecezji chełmińskiej, w której z kolei jako ośrodek rekrutacji zdecydowanie
wyróżniał się Toruń, z którego miało pochodzić aż 9 prałatów. Z diecezji
pomezańskiej i warmińskiej wywodziło się po 4 duchownych, natomiast
z obszaru Pomorza Gdańskiego 5, w tym dwóch z Gdańska. Z tego ze-
stawienia widać już wyraźnie, że prałaci kapituły katedralnej w Chełmży
rekrutowali się z najbliższych terytorialnie regionów w zasadzie ograni-
czonych do władztwa zakonu krzyżackiego w Prusach. Poza tym znanych
jest również 7 duchownych z obszarów pozapruskich w tym 4 ze Śląska
i 3 z terenów niemieckich (Lubeka, płd. Vogtland i diecezja kolońska).

Przy ustalaniu pochodzenia terytorialnego dla poszczególnych du-

chownych szczególnie ważne było przyjrzenie się ich imionom oraz na-
zwiskom. One to albo bezpośrednio poprzez przedrostek von wskazywały
na miejsce skąd mógł dany prałat pochodzić (np. von Th

orn, von Linow,

von Senczkow, von Lessen, von Melzak, von Tuchel), bądź też wskazywały
z którego miasta pochodziła jego rodzina. Jeśli np. członkowie rodziny Rit-
ter bądź von der Kemenate, bardzo licznie odnotowywani byli w Toruniu,
członkowie rodziny Zankenczyn odnotowani byli w Gdańsku, a nazwisko
Sturmann znane było w XIII-wiecznej Lubece, to możemy założyć, że
z tego ośrodka pochodzić musieli także duchowni noszący to nazwisko.

158

Zob. np. uwagi o pochodzeniu geograficznym kanoników sambijskich: R. Biskup,

Das Domkapitel, s. 283–290; zob. także idem, Interpretacja źródeł w badaniach prozopo-
graficznych krzyżackich kapituł katedralnych w Prusach (XIII-XVI w.). Wybrane problemy,
KM.-W. 3 (2009), s. 380–381; M. Glauert, Vorbemerkungen zu einer Prosopographie der Prie-
sterbrüder des deutschen Orden in Preuβen, w: Kirchengeschichtliche Probleme des Preuβenlandes
aus Mittelalter und Früher Neuzeit, hg. B. Jähnig, Marburg 2001, s. 126.

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

101

Jak wspominałem już wyżej miejsce z którego pisał się duchowny, nie
musiało oznaczać wcale miejsca urodzenia a jedynie wskazywać na jakieś
benefi cjum posiadane przed wstąpieniem w szeregi kapituły katedralnej.
Tak z całą pewnością było choćby w przypadku Andreasa von Schöneberg,
który wcześniej był plebanem w Schöneberg (Ostaszewo).

Tabela 7. Pochodzenie i związki geografi czne prałatów chełmżyńskich

w okresie krzyżackim

159

Diecezja chełmińska

Lp.

Prałat

Miejscowość

Stulecie

Friedrich von Goldberg

Toruń

1. poł. XIV w.

Heinrich von Th

orn

Toruń

2. poł. XIII w.

Hermann von der Kemenate

Toruń

poł. XIV w.

Johann Rabian von Th

orn

Toruń

XIV/XV w.

Johann Ritter

Toruń

poł. XIV w.

Johann Strassberg

Toruń (?)

poł. XV w.

Martin von Linow

Linowo

XIV/XV w.

Martin von Strasburg

Brodnica

1. poł. XV w.

Nikolaus Gerkow von Th

orn

Toruń

1. poł. XV w.

Nikolaus von Senczkow

Zajączkowo

poł. XIV w.

Nikolaus von Strasburg

Brodnica

poł. XIV w.

Nikolaus Vuln von Th

orn

Toruń

poł. XIV w.

Steff an Krewdener de Strasberg

Brodnica

1. poł. XV w.

Wenzel Man

Toruń

poł. XV w.

159

Wzorem były tabele, jakie dla zobrazowania pochodzenia geograficznego prałatów

i kanoników sambijskich zastosował R. Biskup, Das Domkapitel, s. 285–288.

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

102

Diecezja pomezańska

Lp.

Prałat

Miejscowość

Stulecie

Andreas von Schöneberg

Ostaszewo

1. poł. XV w.

Heinrich von Th

ymau

Tymawa Wielka

poł. XIV w.

Johann von Lessen

Łasin

poł. XIV w.

Nikolaus Schrope

Szropy k. Malborka

1. poł. XV w.

Diecezja warmińska

160

Lp.

Prałat

Miejscowość

Stulecie

Johann Marienau

Braniewo

1. poł. XV w.

Konrad von Melzak

Pieniężno

2. poł. XIV w.

Nikolaus Goldaw

Bartoszyce

160

poł. XV w.

Nikolaus Swansfelt

Łabędnik

pocz. XV w.

Pomorze Gdańskie

Lp.

Prałat

Miejscowość

Stulecie

Lorenz Zankenczyn

Gdańsk

poł. XV w.

Nikolaus Tiergart

Gdańsk

1. poł. XV w.

Nikolaus von Schlochau

Człuchów

XIV/XV

Nikolaus von Tuchel

Tuchola

1. poł. XV w.

Richard von Dirschau

Tczew

poł. XV w.

160

Na jego pochodzenie z tego miasta zdaje się wskazywać obecność w 1409 r. w Bar-

toszycach (Bartenstein) mieszczanina o nazwisku Goldau; GStAPK, XX. HA, Perg.-Urk.,
Schiebl. XXVII, Nr. 137. W 1418 r. źródła odnotowują poza tym niejakiego Johanna
Goldaw, wikariusza przy kościele w Bartoszycach, zob. GStAPK, XX. HA, Perg.-Urk.,
Schiebl. XXVII, nr 215.

Ciąg dalszy tabeli 7

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

103

Obszary pozapruskie

161

162

163

Lp.

Prałat

Miejscowość

Stulecie

Heinrich Sturmann

Lubeka

XIII/XIV

Heinrich von Strassberg

płd. Vogtland

XIII/XIV

Johann Hermann

Śląsk (?)

161

XV w.

Johann von Brieg

Brzeg (?) (Śląsk)

1. poł. XIV w.

Johann von Neisse

Nysa (Śląsk)

2. poł. XIV w.

Johann von Smalenburg

Smalenborch
(diec. kolońska)/Ros-
tock

162

2. poł. XIV w.

Nikolaus von Frankenstein

Ząbkowice Śląskie/
Wrocław (?)

163

(Śląsk)

2. poł. XIV/
pocz. XVw.

161

Jako że został odnotowany w nekrologu śląskiego klasztoru w Lubiążu (zob. Monu-

menta Lubensia, s. 53), można chyba zaryzykować twierdzenie, że mógł on pochodzić ze
Śląska.

162

Zauważmy, ze w 1360 r. odnotowany został pewien mieszczanin z Rostocku, Johann

Smalenborgh (zob. Pr. Urk., Bd. 5, nr 847). Czy mógł być on spokrewniony z duchownym
kapituły w Chełmży?

163

Duchowny mógł pochodzić albo z Ząbkowic Śląskich (Frankenstein), albo też

był przedstawicielem wrocławskiej rodziny posługującej się tym nazwiskiem. Członków
kapituły wrocławskiej piszących się von Frankenstein, za pochodzących z mieszczańskiej
rodziny wrocławskiej uznał chociażby Gerhard Schindler, Das Breslauer Domkapitel,
s. 219–222. Istnieje naturalnie jeszcze jedna możliwość określenia jego pochodzenia.
Mógł być on przecież urodzonym już na terenie państwa zakonu krzyżackiego synem
śląskich osadników.

Ciąg dalszy tabeli 7

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

104

P O C H O D Z E N I E S P O Ł E CZ N E

Pochodzenie społeczne prałatów chełmżyńskich prezentuje sie dość jed-
nolicie. Duchowni, dla których takie rozważania w ogóle są możliwe

164

, za

wyjątkiem Heinricha von Strasberg, który pochodził z Vogtlandu, z rodu
ministeriałów Rzeszy

165

, wywodzili się raczej z mieszczaństwa. Najliczniej

w tej grupie reprezentowane było mieszczaństwo toruńskie w sile 9 osób.
Dwie osoby to z całą pewnością synowie mieszczan gdańskich, Heinrich
Sturmann to bez wątpienia syn mieszczanina lubeckiego

166

, a późniejszy

biskup chełmiński Johann Marienau, to najpewniej potomek mieszczań-
skiej rodziny Trunczmannów osiadłej w Braniewie

167

. Kilku prałatów po-

chodziło przy tym z rodzin patrycjuszowskich: to trzej przedstawiciele
Torunia: Friedrich von Goldberg

168

, Hermann von der Kemenate

169

i Jo-

hann Ritter

170

, oraz dwóch przedstawicieli patrycjatu gdańskiego, Lorenz

164

Ustalenie pochodzenia społecznego możliwe jest głównie dla tych duchownych,

dla których znane jest również pochodzenie terytorialne. Patrz w związku z tym również
na powyższe tabele obrazujące pochodzenie geograficzne prałatów chełmżyńskich.

165

Tak uważa Maciej Dorna, Bracia, s. 345.

166

Niejaki Heinrich Sturmann z tegoż miasta został wspomniany w dokumencie biskupa

Heidenreicha z 1246 r. zob. Pr. Urk. Bd. 1, H. 1, hg. v. R. Philippi, Königsberg 1882, nr 177.
Najpewniej rację ma Maciej Dorna, Bracia, s. 344, nr 46, który sądzi, że wspomniany w tym
dokumencie mieszczanin lubecki był ojcem późniejszego duchownego kapituły chełmżyńskiej.

167

Późniejszy biskup jako Johann Trunczmann wpisywany był do metryk uniwersy-

tetów w Pradze, Erfurcie i Lipsku. Dodatkowo w 1450 r. na uniwersytet Lipski zapisał się
niejaki Johannes Truntzman de Braunsperg, inny niż nasz duchowny, co także potwierdza
braniewskie pochodzenie tej rodziny, zob. również: M. Sumowski, Jan Marienau, s. 502–504.

168

Goltbergowie to jedna z najstarszych rodzin toruńskich. W 1261 r. jako rajca staromiej-

ski odnotowany został Heinzo vom Goltberg. Do tej samej rodziny należeli także odnotowani
później: sędzia w Starym Mieście Toruniu w 1289 r. Henricus de Aureo Monte, burmistrz sta-
romiejski z lat 1303–1308 Nicolaus vom Goltberg oraz ławnik Starego Miasta z lat 1374–1378
Johann Goltberg; zob. P. Oliński, Goltberg Nicolaus, w: TSB, pod red. K. Mikulskiego, t. 3, Toruń
2002, s. 76–77; R. Czaja, Urzędnicy miejscy Torunia do roku 1454, Toruń 1999, s. 37–39, 135.

169

Rodzina von der Kemenate (Kaminata) do Torunia przybyła z Westfalii, najpew-

niej z Dortmundu, zob. K.-O. Ahnsehl, Thorns Seehandel und Kaufmannschaft um 1370,
Marburg/Lahn 1961, s. 120; ojcem Hermanna von der Kemenate był Dithmar, poświadczo-
ny jako rajca starotoruński w 1312 i 1320 r., zob. R. Czaja, Urzędnicy, s. 40–41. Z tej samej
rodziny pochodził zapewne też Heinrich von der Kemenate, ławnik Starego Miasta Torunia
w latach 1384–1388, oraz rajca w latach 1389–1390, zob. R. Czaja, Urzędnicy, s. 78–79, 136.

170

Członkowie rodziny Ritter (Miles), we władzach Starego Miasta Torunia odnoto-

wywani są już od pocz. XIV w. Johannes ławnikiem był w latach 1307–1308, zob. R. Czaja,
Urzędnicy, s. 133; Tiedeman jako ławnik poświadczony został w 1307 r., jako rajca w latach

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

105

Zankenczyn

171

i Nikolaus Tiergart

172

. Także tutaj z rozważań wyłączeni

są duchowni znani tylko z imienia.

W Y K S Z TA Ł C E N I E

Przeprowadzone badania pozwoliły jak dotychczas uznać za osoby posia-
dające wykształcenie uniwersyteckie 13 prałatów. Jednak informacje od-
nośnie do ich naukowych karier i zdobytych stopni nie są zbyt pełne, co
przedstawia zresztą dość wyraźnie załączona poniżej tabela. W miarę wy-
czerpujące informacje posiadamy jedynie dla trzech duchownych: Johanna
Marienau, który kształcił się w pierwszej dekadzie XV w. w Pradze, Erfurcie
i Lipsku i posługiwał się tytułem magistra

173

, bakałarza teologii i magistra

sztuk Nikolausa Gerkow, które to stopnie osiągał na wszechnicy praskiej
od 1387 r.

174

, oraz Lorenza Zankenczyn, który na uniwersytet w Rosto-

cku wpisał się w 1433 r. a bakalaureat uzyskał tam cztery lata później

175

1308–1327, a jako burmistrz staromiejski w 1330 r., zob. R. Czaja, Urzędnicy, s. 40–43, 133;
Rajcami staromiejskimi byli również dwaj kolejni przedstawiciele tej rodziny, Tideman,
w latach 1340–1346, zob. R. Czaja, Urzędnicy, s. 45–47; oraz Gisler w okresie od 1350 do
1356 r., zob. R. Czaja, Urzędnicy, s. 49–52.

171

Przedstawiciel tej rodziny, Mikołaj Zankenczin ok. poł. XV w. odnotowany został

we władzach Starego Miasta Gdańska, zob. J. Zdrenka, Urzędnicy miejscy Gdańska w latach
1342–1792 i 1807–1814, Biogramy, Gdańsk 2008, s. 381, nr 1294. Z kolei nie znani bliżej
Andrzej Czankencyn i Piotr Czankenczin, odnotowani zostali w księdze przyjęć do prawa miej-
skiego Młodego Miasta Gdańska, zob. Księgi Młodego Miasta Gdańska 1400–1454 (1458–1459),
wyd. K. Kopiński, P. Oliński, Toruń 2008, s. 71, nr 210; s. 66, nr 29; s. 101, nr 1237; s 40, nr 214.

172

Znanych jest pięciu członków tej rodziny, którzy w okresie średniowiecza zasiadali we

władzach Głównego Miasta Gdańska, zob. J. Zdrenka, Urzędnicy, s. 347–348, nr 1175–1179.

173

Liber decanorum facultatis philosophicae Universitatis Pragensis ab anno Christi 1367 usque

ad annum 1585 Pars1, (dalej cyt: Liber decanorum) Pragae 1830 (Monumenta historica Universitatis
Carolo-Ferdinandae Pragensis, t. 1), s. 391; Album seu matricula juridicae facultatis Universitatis
Pragensis ab anno Christi 1372 usque ad annum 1418, Pars I (dalej cyt: Album seu matricula), Pragae
1834 (Monumenta historica Universitatis Carolo-Ferdinandae Pragensis, t. 2), s. 115; Acten der
Erfurter Universitaet, bearb. v. J. C. Hermann Weissenborn, Th. 1, Halle 1881, s. 86; Die Matrikel
der Universität Leipzig, hg. G. Erler, Bd. 1, Die Immatrikulationen von 1409–1559 (dalej: Die
Matrikel der Universität Leipzig, Bd. 1), Leipzig 1895 (reprint Nendeln/Lichtenstein 1976), s. 27.

174

Liber decanorum, s. 264, 280, 321; Album seu matricula, s. 105; zob. także: R. Ruciński,

Studia uniwersyteckie mieszczan wielkich miast pruskich w średniowieczu, „Klio. Czasopismo
poświęcone dziejom Polski i powszechnym” 10 (2008), s. 54.

175

Die Matrikel der Universität Rostock, Bd. 1, (1419–1499), hg. v. A. Hofmeister,

Rostock 1889 (reprint Nendeln/Lichtenstein 1976), s. 44, 58.

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

106

O kolejnych czterech duchownych wiadomo tylko tyle, że zapisali się na
uniwersytet. Nie wiemy, niestety, przy tym, jaki i czy w ogóle, udało im się
zdobyć stopień akademicki. Żadne bowiem ze źródeł pozwalających śledzić
ich kariery kościelne nie odnotowuje przy ich nazwisku zdobytego tytułu.
Dotyczy to studentów praskich, Nikolausa Goldaw

176

i Nikolausa von Tu-

chel

177

wpisanych do metryki odpowiednio w 1389 i 1395 r., studiującego

w Wiedniu (1403 r.) i Lipsku (1409 r.) Nikoalusa Tiergart

178

oraz Johanna

Strassberg odnotowanego w 1423 r. w metryce lipskiej

179

. Zauważmy, że

może to wskazywać, choć również nie musi, że duchowni ci mimo podjęcia
studiów wyższych po prostu ich nie ukończyli

180

. Odwrotną sytuację mamy

natomiast w przypadku Hermanna von der Kemenate

181

, Steff ana

182

oraz

Johanna Junga

183

, którzy posługiwali się tytułem magistra, natomiast nie

znamy uczelni którą mieliby ukończyć. Dla kolejnych dwóch duchownych,
którzy uznani zostali za wykształconych sytuacja przedstawia się zgoła jesz-
cze inaczej. Otóż dla Martina von Linow oraz Johanna Copetz nie znamy

176

Album seu matricula, s. 102

177

Ibidem, s. 106.

178

Prussia scholastica. Die Ost- und Westpreussen auf den mittelalterlichen Universitäten,

gesammelt v. M. Perlbach, Braunsberg 1895 s. 24; Die Matrikel der Universität Leipzig, Bd. 1,
s. 28. Co ciekawe Nikolaus Tiergart, którego rodzina należała przecież do najbardziej zna-
czących w Gdańsku, wpisał się na uniwersytet wiedeński jako pauper. Jak zauważył Robert
Ruciński, sytuacja, gdy jako pauperes wpisywali się do metryk studenci, którzy w rzeczywisto-
ści nie byli biedni, nie należała wcale do rzadkości. Nikolaus, gdy po kilku latach rozpoczynał
studia w Lipsku, wniósł już opłatę o wartości 6 grzywien; zob. R. Ruciński, Studia, s. 60–61.

179

Die Matrikel der Universität Leipzig, Bd. 1, s. 75. Zwróćmy również uwagę na fakt,

że niejaki Johann Strosberg Bartolomei, w 1445 r. wpisał się do metryki uniwersytetu
w Krakowie; zob. Metryka Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400–1508, wyd. A. Gąsio-
rowski, T. Jurek, I. Skierska, przy współpracy R. Grzesika, T. 1, Tekst, Kraków 2004, s. 207.
Czy mógł on być tożsamy z kanonikiem i prałatem chełmżyńskim obecnym w składzie
kapituły w latach 1446–1457?

180

Jak zauważono już w literaturze przedmiotu ze studiów rezygnowano zarówno

z powodu niskiego poziomu intelektualnego, braku znajomości łaciny jak i z powodu
bardzo wysokich kosztów studiów, zob. R. Ruciński, O sposobach finansowania studiów
przez mieszczan z wielkich miast pruskich w średniowieczu, „Roczniki dziejów społecznych
i gospodarczych” 63 (2003), s. 89.

181

Pr. Urk, Bd. 2, nr 854–855; zob. R. Ruciński, Studia, s. 35.

182

Jako meyster Steffan, odnotowany został w liście datowanym na 25 IX 1450 r.; zob.

Liv. Urk. Abt. 1, Bd. 11, nr 59. Należy chyba w związku z tym określeniem traktować tego
duchownego jako posiadającego wykształcenie uniwersyteckie.

183

Księga długów miasta Torunia z okresu wojny trzynastoletniej, wyd. K. Ciesielska,

I. J. Biskupowa, Toruń 1964, nr 60.

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

107

ani miejsca odbycia studiów ani zdobytego tytułu. O ich wykształceniu
zdaje się jednak przesądzać ich działalność. Martin von Linow jest bo-
wiem autorem m.in. dwóch pieśni maryjnych. Poza tym to najpewniej on
nakłaniał biskupa pomezańskiego Johanna Möncha do stworzenia De vita
et regula clericorum

184

. Z kolei Johann Copetz, jak wynika z zapisu w XV-

-wiecznym antyfonarzu, miał być autorem jego rękopisu, który przepisał
następnie Johannes Coti

185

. Za osobę wykształconą postanowiłem uznać

także Nikolausa Vuln von Th

orn. W trakcie swojej kościelnej kariery był

oni notariuszem publicznym, a jak słusznie zauważył Krzysztof Skupieński
osoby posiadające uprawnienia notarialne „posiadały formalnie potwierdzo-
ny status wykształcenia”

186

Jak wynika z zamieszczonej poniżej tabeli, najbardziej popularnym

miejscem odbywania studiów uniwersyteckich była Praga, a następnie
Lipsk. Poza tymi ośrodkami, duchowni, którzy następnie osiągnęli prała-
tury w kapitule chełmżyńskiej, odwiedzali również uczelnie w Rostocku,
Erfurcie oraz Wiedniu.

Tabela 8. Wykształcenie prałatów kapituły katedralnej w Chełmży

w okresie krzyżackim

Lp.

Prałat

Stopień

akademicki

Uczelnia/

Uczelnie

-1-

-2-

-3-

-4-

Hermann von der Kemenate

magister

Johann Copetz

Johann Jung

magister

Johann Marienau

magister

Praga, Erfurt,
Lipsk

Johann Strassberg

Lipsk

184

Zob. szerzej na temat tego duchownego: R. Krajniak, Martin von Linow (w druku).

185

Biblioteka Diecezjalna im. bpa Bernarda Szlagi w Pelplinie (dawniej Biblioteka

Seminarium Duchownego), sygn. L6, k. 285.

186

K. Skupieński, Notariat publiczny w średniowiecznej Polsce, Lublin 1997, s. 126.

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

108

-1-

-2-

-3-

-4-

Lorenz Zankenczyn

bakałarz

Rostock

Martin von Linow

Nikolaus Gerkow von Th

orn

bakałarz teologii,
magister sztuk

Praga

Nikolaus Goldaw

Praga

Nikolaus Tiergart

Wiedeń, Lipsk

Nikolaus Vuln von Th

orn

Nikolaus von Tuchel

Praga

Steff an

magister

P OZ A K A P I T U L N E K A R I E RY

P R A Ł ATÓW C H E Ł M Ż Y Ń S K I C H

Dostępne źródła nie pozwalają w wielu przypadkach ustalić choćby pod-
stawowych informacji odnośnie do karier poszczególnych duchownych.
Dla większości z prałatów chełmżyńskich nie jesteśmy w stanie określić,
jak wyglądała ich kariera przed wstąpieniem w szeregi kapituły oraz jak
rozwijała się później. W zamieszczonej poniżej tabeli, która w sposób
bardziej przejrzysty ma pokazać, jak kształtowały się kariery prałatów
chełmżyńskich, w części obrazującej pozakpitulną aktywność prałatów
nie zostały odnotowane jednak dwie godności: ofi cjała chełmińskiego oraz
plebana kościoła parafi alnego w Chełmży. Stanowisko plebana chełmżyń-
skiego zawsze było bowiem obsadzane członkiem kapituły, a i ofi cjałami
chełmińskimi byli przeważnie duchowni kapitulni

187

. Z tego też powodu

187

Z datowanego na 13 IX 1439 r. listu oficjała chełmińskiego do rady miejskiej

Torunia, dowiadujemy się, że ów oficjał był wówczas także plebanem w Grudziądzu,
zob. Archiwum Państwowe w Toruniu, Akta Miasta Torunia, Dokumenty i listy, Kat. I,
nr 939. Niestety, oficjał i zarazem pleban grudziądzki nie zdradził w tym liście swego

Ciąg dalszy tabeli 8

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

109

nie zostały te godności uznane za odzwierciedlające pozakapitulną dzia-
łalność duchownych.

Informacje o aktywności prałatów przed wstąpieniem do grona człon-

ków kapituły chełmżyńskiej, a także ich innej działalności w trakcie posia-
dania kanonii oraz już raczej po opuszczeniu Chełmży posiadamy dla 19
duchownych. Dla dwóch z nich nie są to jednak informacje zbyt pewne.
Dotyczy to prałatów Heinricha Sturmanna oraz Gobelo. Pierwszy z nich
odnotowywany w składzie kapituły w Chełmży od połowy 1275 r. do
końca lipca 1310 r.

188

, był być może w marcu 1272 r., członkiem konwen-

tu zakonnego w Rydze

189

. Taką identyfi kację dopuszczał niegdyś Klaus

Scholz

190

, jednakże ostatnio Maciej Dorna uznał, co akurat jest zgodne

z prawdą, że dokument z 1272 r. nie odnotowuje Heinricha jednoznacznie
jako duchownego, co zdaniem poznańskiego historyka wyklucza moż-
liwość, że mamy w tym przypadku do czynienia z jedną osobą

191

. Czy

jednak ów, być może nieprecyzyjny, zapis źródłowy musi skłaniać nas do
jednoznacznego odrzucenia tezy o istnieniu w latach 70. XIII w. jednego
Heinricha Sturmanna, który z konwentu ryskiego przywędrował do ka-
pituły chełmżyńskiej? Sprawa wydaje się chyba wciąż otwarta. Podobnie
wygląda sytuacja kustosza Gobelo poświadczonego w składzie kapituły
w Chełmży tylko raz, w połowie 1352 r.

192

. Otóż w dwóch dokumentach

z lat 1347–1348, wystawionych w Człuchowie przez tamtejszego komtura

imienia. Być może był nim Nikolaus Legendorff jako pleban grudziądzki odnotowany
jeszcze w 1436 r.; zob. BP, t. 5, nr 578. Czy był wówczas jako oficjał także członkiem
kapituły w Chełmży? Brak jednoznacznych dowodów.

188

UBC, nr 85 (VI 1275), nr 86 (10 IX 1275), nr 109 (15 IV 1285), nr 115 (21 IV

1287 – właściwa datacja to 21 IV 1288 – zob. S. Jóźwiak, Centralne, s. 43 (przypis 121)
oraz M. Dorna, Bracia, s. 345.), nr 120 (26 VII 1289); NKDM, cz. 2, nr 82 (6 XII 1289);
UBC, nr 112 (14 XII 1289), nr 126 (1 IX 1291), nr 127 (14 X 1291), nr 156 (16 V 1303);
UBC, nr 164 (21 VII 1310).

189

Liv. Urk., Abt. 1 Bd. 1, hg. v. F. G. von Bunge, Reval 1853, nr 429 (III 1272).

190

K. Scholz, Beiträge zur Personengeschichte des Deutschen Ordens in der ersten Hälfte

des 14. Jahrhundert, Münster 1969, s. 192.

191

M. Dorna, Bracia, s. 344, nr 46; za inną osobę uważa go również Klaus Militzer

autor biogramu brata rycerza poświadczonego w Rydze: Ritterbrüder im livländischen
Zweig des Deutschen Ordens, hg. L. Fenske und K. Militzer, Köln–Weimar–Wien 1993,
s. 637–638, nr 856.

192

UBC, nr 299 (15 VI 1352).

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

110

Johanna von Barkenfelde, odnotowany zostaje niejaki Gobelo

193

. Również

w tych dwóch zapisach brakuje jednak stwierdzenia, że członek człuchow-
skiego konwentu jest osobą duchowną. W związku z tym także tutaj nie
mamy pewności, czy w tym okresie mamy do czynienia z jedną czy też
z dwoma różnymi osobami.

Takich wątpliwości w zasadzie nie mamy już w pozostałych 17 przypad-

kach. Jak pokazuje analiza zamieszczonej poniżej tabeli do grona członków
krzyżackiej kapituły w Chełmży trafi ali duchowni, którzy znajdowali się
bądź to w otoczeniu wielkich mistrzów krzyżackich, na co wskazują choćby
przypadki pisarza dwóch kolejnych zwierzchników zakonnych Hermanna
von der Kemenate

194

oraz kapelanów wielkich mistrzów: Martina von Li-

now

195

i Wenzela Mana

196

albo z kolei w otoczeniu biskupim jak w przy-

padku Heinricha von Th

ymau, który był kapelanem biskupa pomezańskie-

197

, czy też Nikolausa, który jednak jako kapelan biskupa chełmińskiego

był już obecny w składzie kolegium kanonickiego w Chełmży

198

Kanonia przy chełmżyńskiej katedrze św. Trójcy była też kolejnym eta-

pem kariery dla duchowieństwa parafi alnego. Andreas von Schöneberg
nim znalazł się pośród innych duchownych kapitulnych był plebanem
w Ostaszewie w diecezji pomezańskiej

199

, Johann Marienau, nim na do-

bre rozpoczęła się jego kariera kościelna uwieńczona biskupstwem cheł-
mińskim, był najpewniej plebanem w Marynowach

200

, a prepozyt Peter

jest najpewniej tożsamy z plebanem brodnickim o tym samym imieniu

201

Z kolei Nikolaus Goldaw, najpewniej bezpośrednio po swojej rezygna-

193

Pr. Urk., Bd. 4, nr 136 (3 II 1347), nr 296 (29 II 1348).

194

Na jego temat szerzej: R. Krajniak, Kemenate Hermann, von der, w: TSB, t. 6,

red. K. Mikulski, Toruń 2010, s. 69–70; idem, Prepozyci, s. 20–22.

195

Na jego temat szerzej: R. Krajniak, Martin von Linow (w druku).

196

UBC, nr 627 (23 IX 1457); zob. też A. Mańkowski, Prałaci, t. 34, s. 299.

197

W tej roli: Pr. Urk., Bd. 2, nr 854 (4 X 1334); Bd. 3, nr 2 (3 VI 1335; wcześniej

dokument ten opublikowany w: UB Pomesanien, nr 45).

198

UBC, nr 85 (VI 1275), nr 86 (10 IX 1275).

199

Jako pleban w Ostaszewie w źródłach pojawił się w 1393 r., zob. Regesta P. II,

nr 1275, oraz w październiku 1404 r., zob. Die Akten des Kanonisationsprozesses Dorotheas
von Montau, s. 426. Informacja o jego wcześniejszym probostwie w Ostaszewie znajduje
się także w dokumencie z 15 VII 1416 r.:UBC, nr 493.

200

M. Sumowski, Jan Marienau, s. 502.

201

Pr. Urk., Bd. 4, nr 36 (11 VI 1346).

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

111

cji z probostwa w Rożentalu w diecezji chełmińskiej wstąpił do kapituły
chełmżyńskiej

202

. Duchowny ten jednak już wcześniej zdobywał liczące

się benefi cja, by wspomnieć tylko o probostwie w Lichnowach w diecezji
pomezańskiej, kanonii głogowskiej oraz o prowizjach na kanonie warmiń-
ską i wrocławską

203

Proboszczami kościołów parafi alnych na terenie państwa zakonu krzy-

żackiego w Prusach zostawali duchowni kapituły chełmżyńskiej także już
w trakcie posiadania kanonii. W 1391 r., jako pleban kościoła parafi alnego
pw. św. Katarzyny w Gdańsku oraz kanonik jednocześnie wystąpił Martin
von Linow

204

. Plebanem w Rybakach w diecezji sambijskiej był z kolei

Johann Copetz

205

. Sam duchowny przy katedrze w Chełmży poświad-

czony był w latach 1411–1446

206

, aczkolwiek akurat w latach 1423–1425,

gdy odnotowywany jest jako pleban w Rybakach, nie jest poświadczony
na żadnym dokumencie wystawionym w kręgu kapituły chełmżyńskiej.
Najpewniej jednak pozostawał on członkiem kolegium kanoników, choć
zapewne w Chełmży wówczas nie rezydował

207

. Bardzo możliwe, że pro-

boszczem w kościele parafi alnym w Lubawie był również Hermann von
der Kemenate, w składzie kapituły obecny w latach 1341–1367

208

. 15 II

202

RG, Bd. 4 (1417–1431), bearb. v. K. A. Fink, Berlin 1958, szp. 2935, 2998; zob. też

A. Radzimiński, Biskupstwa, s. 143.

203

RG, Bd. 2 (1378–1415), bearb. v. G. Tellenbach, Berlin 1933–1938, szp. 898, 1410;

Zob. też jego biogram: R. Krajniak, Prepozyci, s. 29–30; zob. SBKW, s. 71–72; H. Gerlic,
Kapituła głogowska w dobie piastowskiej i jagiellońskiej (1120–1526), Gliwice 1993, s. 271.

204

P. Simson, Geschichte der Stad Danzig, Bd. 4. Urkunden bis 1626, Danzig 1918,

nr 108; zob. więcej: R. Krajniak, Martin von Linow (w druku).

205

GStAPK, XX. HA, Perg.-Urk., Schiebl. XXIX Nr. 103 (12 IV 1425); RG, Bd 4,

szp. 1768; Berichte der Generalprokuratoren des Deutschen Ordens an der Kurie, Bd. 3, bearb.
v. H. Koeppen, Göttingen 1971, nr 226; zob. też biogram duchownego: R. Krajniak, Pre-
pozyci, s. 22–23, gdzie nie uwzględniłem jednak posiadania przez duchownego probostwa
w Rybakach.

206

UBC, nr 474 (30 IX 1411), nr 479 (31 I 1413), nr 482 (26 II 1414), nr 498 (1 XI

1416), nr 504 (17 XII 1417), nr 504 (16 XI 1422), nr 539 (1426), nr 543 (31 I 1428), nr
545 (1428), nr 547 (2 II 1429), nr 581 (ok. 1446 r.), nr 584 (8 VI 1446).

207

Nie byłby to pierwszy tego typu przypadek. Wcześniej, w 1411 r. Johann Tannenberg

został zwolniony z obowiązku rezydencji przy kościele katedralnym w Chełmży oraz otrzymał
prawo dożywotniego zachowania prepozytury toruńskich benedyktynek; zob. UBC, nr 474;
zob. R. Krajniak, Tannenberg Johann, w: TSB, t. 6, red. K. Mikulski, Toruń 2010, s. 176–177.

208

Zob. R. Krajniak, Prepozyci, s. 20–22; idem, Kemenate Herman, von der, TSB, t. 6,

red. K. Mikulski, Toruń 2010, s. 69–70.

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

112

1348 r. spotykamy bowiem przy tamtejszym kościele parafi alnym niejakie-
go Hermanna, niewykluczone, że tożsamego z duchowym kapitulnym

209

Najpewniej pleban lubawski Hermann odnotowany ponownie 7 VIII
1367 r.

210

to wciąż ta sama osoba. Godność prałacką dziekana ok. poł.

XV w. łączył z probostwem chełmińskim z kolei kanonik Steff an

211

Do kapituły trafi ali również duchowni, którzy wcześniej znani byli z in-

nych źródeł jako klerycy, wikariusze, notariusze i członkowie konwentów
krzyżackich. Martin von Linow nim trafi ł do bliskiego otoczenia wielkiego
mistrza, a następnie do kapituły chełmżyńskiej był klerykiem diecezji cheł-
mińskiej i notariuszem publicznym

212

. Klerykiem chełmińskim był rów-

nież na początku swojej kariery kościelnej Nikolaus Gerkow von Th

orn

213

Otrzymał on wówczas, tj. 15 XI 1389 r. także prowizję na benefi cjum
należące do kapituły włocławskiej. Nie zachował się jednak w źródłach
żaden ślad, by takowe benefi cjum Nikolaus kiedykolwiek objął. Klerykiem
chełmińskim i dodatkowo notariuszem był Nikolaus Vuln von Th

orn

214

z kolei klerykiem warmińskim w latach 1389–1390, nim zaczął sięgać po
kolejne benefi cja, duchowny Nikolaus Goldaw

215

. Lorenz Zankenczyn był

natomiast, w 1436 r., jeszcze przed przyjęciem do kapituły, wikariuszem
w elbląskim kościele nowomiejskim pw. Trzech Króli

216

. Do grona człon-

ków kapituły katedralnej w Chełmży na przełomie XIV i XV w. trafi ł także
członek konwentu malborskiego, Nikolaus von Schlochau

217

Dla części analizowanych w niniejszym tekście prałatów, godność

przy kapitule chełmżyńskiej nie była ostatnią w karierze. Wspominany

209

UBC, nr 290 (15 II 1348).

210

UBC, nr 319 (7 VIII 1367).

211

GStAPK, XX. HA, OBA 28338.

212

W tej roli zob.: UBC, nr 344 (2 VII 1376)

213

BP, t. 3, nr 130 (15 XI 1389).

214

Pr. Urk., Bd. 2, nr 777 (21 III 1333), Bd. 3, nr 233 (31 III 1339), nr 589 (23 VII 1343).

215

RG, Bd. 2, szp. 898.

216

M. Józefczyk, Elbląskie duchowieństwo katolickie na tle dziejów miasta 1246–1945,

Elbląg 2005, s. 239.

217

GStAPK, XX. HA, OBA 595. Za zwrócenie mi uwagi na to źródło, jak i udo-

stępnienie odpisu serdecznie dziękuję prof. Sławomirowi Jóźwiakowi. List ten datowany
jest ogólnie na ok. 1400 r. Jeśli przyjmiemy, że duchowny z konwentu malborskiego to ta
sama osoba, co późniejszy członek kapituły w Chełmży, to czas powstania źródła możemy
cofnąć na okres przed 16 X 1399 r., gdy dowodnie po raz pierwszy Nikolaus odnotowany
został w składzie kolegium kanoników chełmżyńskich.

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

113

już Nikolaus Vuln von Th

orn po kilkunastu latach spędzonych przy ka-

tedrze chełmżyńskiej

218

uzyskał najprawdopodobniej kanonię w kapitule

pomezańskiej, gdzie odnotowywany jest w latach 1361–1362

219

. W tam-

tejszej kapitule karierę kontynuował najprawdopodobniej również Johann
Strassberg

220

, a z kolei Nikolaus von Swansfelt, obecny dowodnie w ka-

pitule chełmżyńskiej w latach 1401–1406

221

, karierą kościelną po latach

kontynuował w Dobrym Mieście przy tamtejszej kapitule kolegiackiej

222

Ciekawie prezentuje się również kariera Nikolausa Goldaw, który w latach
20. XV w. jako członek zakonu krzyżackiego był zarówno prepozytem,
a następnie dziekanem chełmżyńskim (lata 1425–1429), jak również ka-
nonikiem kapituły kolegiackiej w Głogowie (dowodnie aż do 1441 r.)

223

Tylko nielicznym prałatom chełmżyńskim udało się sięgnąć po naj-

ważniejsze godności kościelne w państwie zakonu krzyżackiego. Z grona
analizowanych duchownych Johann Marienau został biskupem chełmiń-
skim

224

, a blisko osiągnięcia tych godności byli również Martin von Linow

oraz Lorenz Zankenczyn, którzy jednak jako elekci chełmińscy nie zdołali
uzyskać konfi rmacji papieskiej

225

. Dodajmy także, że Nikolaus Gerkow

218

Pr. Urk., Bd. 4, nr 36 (11 VI 1346), nr 140 (22 II 1347) UBC, nr 299 (15 VI 1352),

nr 302 (19 IX 1359).

219

M. Glauert, Das Domkapitel, s. 523; R. Krajniak, Imiona przedstawicieli ducho-

wieństwa pruskich kapituł katedralnych w średniowieczu. Próba wykorzystania materiału
onomastycznego do badań nad kultem świętych, KM.-W. 1 (2011), s. 83.

220

W kapitule chełmżyńskiej odnotowywany był w latach 1446–1457, pełniąc godności

kanonika, scholastyka i kasztelana kurzętnickiego; zob. Księga ławnicza Starego Miasta
Torunia (1428–1456), cz. 2 (1444–1456), nr 1215 (1446), nr 1472 (1449); UBC, dodatek
do nr 625 (18 IV 1457). Dodatek datowany jest na dzień 12 IV, nr 627 (23 IX 1457);
duchownego o tym samym imieniu i nazwisku odnotowujemy w kapitule pomezańskiej
w latach 1468–1470. (zob. M. Glauert, Das Domkapitel, s. 504.). Dodatkowo możliwa jest
identyfikacja tegoż kanonika z prepozytem pomezańskim Johannem na tej prałaturze
obecnym w 1464 r. (zob. M. Glauert, Das Domkapitel, s. 503.)

221

UBC, nr 431 (13 XII 1401), nr 432 (10 I 1402), nr 442 (14–20 IV 1403); CDW,

Bd. 3, hg. v. C. P. Woelky, Braunsberg–Leipzig 1874, nr 425 (25 VIII 1406).

222

CDW, Bd. 4, hg. v. V. Röhrich, F. Liedtke, H. Schmauch, Braunsberg 1935, nr 326

(17 VIII 1430); zob. też: Słownik biograficzny kapituły kolegiackiej w Dobrym Mieście,
red. J. Guzowski, Olsztyn 1999, s. 32.

223

Patrz wyżej wykazy prepozytów i dziekanów chełmżyńskich oraz H. Gerlic, Kapi-

tuła, s. 271. Badacz ten nie zna niestety tych fragmentów kariery Nikolausa, które wiązały
się z posiadaniem parafii w Rożentalu oraz kanonii w Chełmży.

224

Zob. ostatni głos na temat jego kariery: M. Sumowski, Jan Marienau , s. 501–519.

225

Szerzej na ich temat: R. Krajniak, Martin von Linow, (w druku); idem, Prepozyci, s. 27–28.

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

114

von Th

orn był w 1402 r. w związku z przejściem biskupa chełmińskiego

Jana Kropidły na tron biskupi we Włocławku, administratorem diecezji
chełmińskiej

226

, a niedatowane wzmianki A. Kolberga informują także

o pełnieniu przez Gerkowa funkcji wikariusza generalnego diecezji

227

Tabela 9. Pozakapitulne kariery prałatów kapituły katedralnej w Chełmży

Lp.

Prałat

Okres aktywności

w kapitule

chełmżyńskiej

Aktywność pozakapitulna

-1-

-2-

-3-

-4-

Andreas von
Schöneberg

12 VII 1416–ok. 1425

29 IV 1393–X 1404: pleban
w Schöneberg (Ostaszewo)
diec. pomezańska

Gobelo

15 VI 1352

3 II 1347–29 II 1348: czło-
nek konwentu człuchow-
skiego (?)

Heinrich
Sturmann

VI 1275–21 VII 1310

III 1272: członek konwentu
ryskiego (?)

Heinrich
von Th

ymau

21 XII 1339 (?)–1 XI
1363

4 X 1334–3 VI 1335: kape-
lan biskupa pomezańskiego
Bertholda von Riesenburg

Hermann von
der Kemenate

IX 1341–9 VI 1367

27 X 1332–17 VIII 1340:
pisarz wielkich mistrzów
krzyżackich Luthera von
Braunschweig i Dietricha
von Altenburg; kleryk cheł-
miński i notariusz publiczny;
15 II 1348–7 VIII 1367:
pleban w Lubawie (diec.
chełmińska) (?)

226

UBC, nr 440 (1402).

227

A. Kolberg, Ein preussisches Formelbuch des 15. Jahrhunderts, ZGAE 9 (1888), s. 307,

nr 13 (Kanonikus und Offizial, in spiritual. General-Vikar von Culm), s. 309, nr 27 (General-
-Vikar der Diözese Culm), nr 29 (Der frühere Canonicus und General-Vikar von Culm).

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

115

-1-

-2-

-3-

-4-

Johann Copetz

30 IX 1411–8 VI 1446

6 VII 1423–5 VI 1425-ple-
ban w Rybakach (diec.
sambijska)

Johann
Marienau

przed 1417

1404: pleban w Maryno-
wach (diec. pomezańska);
1417–1457: biskup cheł-
miński

Johann
Strassberg

1446–23 IX 1457

4 IV 1468–13 VII 1470:
pleban w kapitule pome-
zańskiej

Lorenz
Zankenczyn

10 IX 1445–23 IX 1457 1436: wikariusz kościoła

pw. Trzech Króli w Nowym
Mieście Elblągu; 1457:
elekt chełmiński

Martin von
Linow

2 V 1386–26 II 1414

2 VII 1376: kleryk diecezji
chełmińskiej i notariusz
publiczny;
17 II 1383–VI 1390: kape-
lan wielkiego mistrza krzy-
żackiego Konrada Zöllner
von Rotenstein;
przed 24 VI 1390: wizy-
tator zakonny w baliwacie
czesko-morawskim;
1390: elekt chełmiński;
28 XI 1391: pleban kościoła
parafi alnego pw. św. Kata-
rzyny w Gdańsku

Nikolaus

VI 1275–16 V 1303

VI 1275–10 IX 1275: kape-
lan biskupa chełmińskiego
Wernera

Ciąg dalszy tabeli 9

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

116

-1-

-2-

-3-

-4-

Nikolaus
Gerkow von
Th

orn

13 II 1401 (?)–26 II
1414

15 XI 1389: kleryk diecezji
chełmińskiej (prowizja na
benefi cjum należące do
kapituły włocławskiej);
1402: administrator diec.
chełmińskiej; wikariusz
generalny diecezji

Nikolaus
Goldaw

11 VI 1425–2 II 1429

1389–1390: kleryk diecezji
warmińskiej;
od 1399: pleban w Lichno-
wach (diec. pomezańska);
1403: prowizja na kanonię
warmińską i wrocławską;
-wikariusz w Jachowie
(diec. warmińska);
ok. 1415–przed 26 V 1419:
pleban w Rożentalu (diec.
chełmińska);
1406–1441: kanonik kapitu-
ły kolegiackiej w Głogowie

Nikolaus
Swansfelt

13 XII 1401–25 VIII
1406

17 VIII 1430: kanonik
kapituły kolegiackiej w Do-
brym Mieście

Nikolaus Vuln
von Th

orn

11 VI 1346–19 IX 1359 21 III 1333: kleryk diecezji

chełmińskiej;
31 III 1339: notariusz
publiczny i kleryk diecezji
chełmińskiej;
23 VII 1343: pomocnik
notariusza;
16 VIII 1361–13 X 1362:
kanonik pomezański

Ciąg dalszy tabeli 9

P R A Ł A C I K A P I T U ŁY K AT E D R A L N E J W C H E Ł M Ż Y . . .

117

-1-

-2-

-3-

-4-

Nikolaus von
Schlochau

16 X 1399–8 VIII 1410 przed 16 X 1399: członek

konwentu malborskiego

Peter

9 VI 1367–26 VIII
1367

11 VI 1346: pleban w Brod-
nicy (diec. chełmińska)

Steff an

8 VI 1446–25 IX 1450

XV w.: pleban w Chełmnie

Wenzel Man

ok. 1446–23 IX 1457

23 IX 1457: kapelan wiel-
kiego mistrza krzyżackiego
Ludwiga von Erlichshausen

Ciąg dalszy tabeli 9

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Krajniak R , Prepozyci krzyżackiej kapituły katedralnej w Chełmży w latach 1266–1457
narząd żucia w okresie niemowlęcym do momentu wyrzynania
Rynek pieniężny jest to rynek krótkoterminowych instrumentów finansowych o okresie zapadalności do
narząd żucia w okresie niemowlęcym do momentu wyrzynania zębów mlecznych, mikrobiologia, periodontol
6 Rozwój w okresie od 4 do 8 tygodnia
Tragizm losu patriotycznej młodzieży polskiej w okresie zaborów w Do matki Polki Mickiewicza
R Krajniak Martin von Linow kariera duchownego krzyżackiego z przełomu XIV i XV wieku
A Szweda Pierwszy pokój toruński w stosunkach polsko krzyżackich do 1423 r
12 Sprowadzenie Krzyżaków do Polski
M Dorna Nadanie biskupa płockiego Guntera i kapituły płockiej dla Zakonu Krzyżackiego z 17 marca 12
Pytania do tematów Jagiellonowie na tronie polskim i Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim do powtórzen
Sprowadzenie Krzyżaków do Polski str 11
Joseph Seymour, Gospodarka państwa robotniczego w okresie przejścia do socjalizmu
BARTŁOMIEJ RUSIN KATEDRA HISTORII POLSKIEJ POLITYKI Niemiecki eksport broni do Bułgarii w okresie od
bóle krzyża (FLAGGERMUS), Pomimo wprowadzenia do diagnostyki zespołów bólowych kręgosłupa nowoczesny
HYDROLOGIA, Šw. 1 Hydrologia do wydruku (2), Katedra Melioracji Rolnych i Leśnych____Poznań, dn. . .
HYDROLOGIA, Šw. 1 Hydrologia do wydruku (2), Katedra Melioracji Rolnych i Leśnych____Poznań, dn. . .

więcej podobnych podstron