Od ttumacza

Pragnąc zachować terminologiczną i stylistyczną spójność tekstów za

wartych w niniejszym tomie, zdecydowałem się przełożyć na nowo rów

nież te artykuły Louisa Althussera, które istniały już wcześniej w polskich
tłumaczeniach, sporządzonych, w obu przypadkach, przez Wiktora Dłu

skiego (Marksizm a humanizm, w: Drogi współczesnej filozofii, red. Ma

rek }. Siemek, Czytelnik, Warszawa 1978, oraz Piccolo, Bertolazzi i Brecht

(Notatki o teatrze materialistycznym), w: Marksizm i literaturoznawstwo

współczesne, red. Andrzej Lam, Bohdan Owczarek, Państwowy Instytut

Wydawniczy, Warszawa 1979). Racją istnienia nowego przekładu powiu

na być jego wyższość nad starym. W tym przypadku jednak bardziej ni/

o jakąkolwiek „rywalizację” idzie o próbę równoległą (choć nie równo
czesną), która wiele zawdzięcza tamtym, pionierskim tłumaczeniom
sprzed trzydziestu lat.

Słownik pojęć1

a b s t r a k t

(abstrait). Zdaniem Althussera teoretyczna opozycja

między abstraktem i konkretem przynależy w pełni do dziedziny teorii.

Abstrakt stanowi mianowicie punkt wyjścia praktyki teoretycznej, jej

- > O

g ó l n o ś ć

I, podczas gdy konkret jest jej punktem dojścia (Ogólno­

ścią III). Rozpowszechniony teoretyczny pogląd, jakoby teoria była abs­

trakcyjna, rzeczywistość zaś - konkretna, jest typowy dla Feuerbacha,

a także dla Marksa z wczesnego okresu.

a l i e n a c j a

(alienation, Entausserung). Ideologiczne pojęcie stosowane

przez Marksa w jego ->

w c z e s n y c h

p i s m a c h

i uznawane przez zwolenni­

ków owych pism za kluczowe pojęcie marksizmu. Sam termin Marks zapo­
życzył z antropologii Feuerbacha, gdzie odnosił się on do stanu ludzkości

i społeczeństwa, w którym istota człowieka udostępnia się jemu samemu

w oderwanej postaci boga. Ten ostatni, jakkolwiek stworzony przez czło­
wieka na obraz i podobieństwo jego (gatunkowej) istoty, jawi mu się jako ze­
wnętrzny, istniejący uprzednio stwórca. Marks używał pojęcia alienacji do

krytyki państwa i ekonomii jako tych instancji, które na podobnej zasadzie
przywłaszczają sobie rzeczywistą ludzką pracę, będącą dla człowieka źród­
łem samookreślenia. W jego późniejszych dziełach termin ten występuje

jednak bardzo rzadko, a jeśli już się pojawia, to albo w sensie ironicznym,

albo (jak na przykład w Kapitale) zmienionym w stosunku do wyjściowego.

1

Autorem niniejszego słownika, załączonego pierwotnie do angielskiego wydania

W imię Marksa, jest Ben Brewster. Słownik uzyskał imprimatur samego Althussera, któ­

ry dodał do tekstu kilka wstawek, umieszczonych w nawiasach kwadratowych, z dopis­
kiem „L.A.” [przyp. red.].

312

SŁOWNIK POJĘĆ

b a z a

(

s t r u k t u r a

)/

n a d b u d o w a

(structure/superstructure). Na grun

cie klasycznego marksizmu każdą

- >

f o r m a c j ę

s p o ł e c z n ą

rozkłada się

na elementy składowe: determinującą w ostatniej instancji bazę ekono
miczną oraz względnie autonomiczne elementy nadbudowy w postaci i)
państwa i prawa; 2) ideologii. Althusser wprowadza tu pewien porządek,
dokonując ogólnego rozróżnienia na strukturę (praktykę ekonomiczna)
i nadbudowę (praktykę polityczną i ideologiczną). Wszystkie trzy wymic*

nione rodzaje praktyki tworzą razem

- ^

s t r u k t u r ę

z

d o m i n a n t ą

,

detei

minowaną w ostatniej instancji przez ekonomię.

c a ł o ś ć

(

totalite, Totalitdt

).

Pojęcie ukute przez Hegla, którego sens

następnie uległ pewnemu rozmyciu; stosowali je wszyscy teoretycy pi a

gnący podkreślić w każdym systemie znaczenie całości kosztem jego czę

ści. Całość typu heglowskiego i całość marksistowska znaczą jednak coś
zupełnie innego. Całość heglowska to istota skrywająca się za wielością

swoich przejawów, podczas gdy całość w sensie marksistowskim jest zde

centrowaną

- >

s t r u k t u r ą

z

d o m i n a n t ą

.

c i ę c i e

e p i s t e m o l o g i c z n e

(coupure epistemologiąue) - pojęcie

wprowadzone przez Gastona Bachelarda w jego pracy o Kształtowaniu się

umysłu naukowego, używane przez Canguilhema i Foucaulta w badaniach

nad historią idei. Odnosi się do przeskoku ze świata przednaukowego do
świata nauki, przeskoku zakładającego radykalne zerwanie z całym po
rządkiem i systemem odniesień pojęć przednaukowych (ideologicznych)

oraz konstrukcję nowego porządku (nowej

- ^

p r o b l e m a t y k i

).

Althusser

odnosi je do aktu odrzucenia przez Marksa ideologii heglowskiej i feiu i

bachowskiej, którym pozostawał wierny w czasach młodości, i do kon

strukcji podstawowych pojęć

- ^

m a t e r i a l i z m u

h i s t o r y c z n e g o

i

im a

LEKTYCZNEGO .

d i a l e k t y k a

ś w i a d o m o ś c i

(dialectiąue de la conscience). Dialekty

ka heglowska, a także każda inna, w której różne elementy lub moment y
traktowane są jako przejawy jednej, prostej, wewnętrznej zasady, tak j.tl

w Heglowskich Wykładach z filozofii dziejów, w których Rzym wyraża za

sadę abstrakcyjnej osobowości prawnej itp.

s ł o w n i k

p o j ę ć

e m p i r y z m

(

empirisme

).

Althusser używa pojęcia empiryzmu w sze­

rokim znaczeniu, obejmującym każdy rodzaj „epistemologii”, która prze­

ciwstawia gotowy podmiot gotowemu przedmiotowi, traktując wiedzę

jako efekt abstrakcji stosowanej przez podmiot w celu wydobycia istoty

przedmiotu. W ten sposób poznanie przedmiotu zawiera się już w nim

samym, i to niezależnie od natury podmiotu (psychologicznego, histo­

rycznego itd.) i przedmiotu (ciągłego, nieciągłego, ruchomego lub po­
zostającego w spoczynku), jakie wchodzą tutaj w grę. Pod taką definicję

empiryzmu podpadają więc nie tylko epistemologie tradycyjnie zwane

„empirystycznymi”, ale też takie, które należą do klasycznego idealizmu,

podobnie jak epistemologia Fetierbacha i młodego Marksa.

„

f i l o z o f i a

” /

f i l o z o f i a

(„

philosophie”/philosophie). „Filozofia” (w cu­

dzysłowie) odnosi się do uświadomionych postaci

- ^

i d e o l o g i i

,

która

przeciwstawia się

-

ó

T

e o r i i

.

(Por. „Uwagi” Althussera w sprawie „przyję­

tej terminologii”, s. 58-59). Filozofia (bez cudzysłowu) to termin używany

w późniejszych esejach na określenie filozofii marksistowskiej, czyli mate­

rializmu dialektycznego.

f o r m a c j a

s p o ł e c z n a

(

formation soeiale) [pojęcie oznaczające tak

zwane „społeczeństwo” - L.A.]. Konkretna, znajdująca się na określonym

etapie rozwoju, złożona całość obejmująca

- >

p r a k t y k ę

e k o n o m i c z n ą

,

p o l i t y c z n ą

o r a z

i d e o l o g i c z n ą

.

Materializm historyczny jest właśnie

nauką o formacjach społecznych.

h u m a n i z m

(

humanisme). Humanizm jest charakterystycznym rysem

- ^

p r o b l e m a t y k i

ideologicznej, od której zaczynał Marks, a mówiąc ogól­

niej - każdej nowoczesnej ideologii. Szczególnie trzeźwą wersję humani­
zmu stanowi antropologia Feuerbacha, przeważająca jeszcze we

-

ó w c z e s

­

n y c h

p i s m a c h

M

a r k s a

.

Wszelako materializm historyczny wyłożony

przez Marksa w późniejszym okresie, będąc nauką, zakłada teoretycz­
ny antyhumanizm. Dzieła należące do okresu przełomu cechuje z kolei

„realny humanizm”, który zachowuje jego podstawową formę, jednak za

sprawą zwrotów takich jak „całokształt stosunków społecznych” wskazuje

już dalej na pojęcia należące do materializmu historycznego. Humanizm

może być również

-

m d e o l o g i ą

społeczeństwa socjalistycznego, stając się

wtedy „humanizmem klasowym” [wyrażenia tego używam, rzecz jasna,
w prowizorycznym, tylko na poły krytycznym sensie - L.A.].

i d e o l o g i a

(

ideologie

).

Ideologia to „przeżywany” stosunek ludzi do

ich świata lub - jak choćby w przypadku

- ^ „

f i l o z o f i i

”

- uświadomiona

forma owego zasadniczo nieświadomego stosunku. Może być ona spójna
i logiczna (jak na przykład teologia), od nauki odróżnia ją zatem nie jej
fałszywość, lecz fakt, że jej aspekt praktyczno-społeczny przeważa w nic )
nad aspektem teoretycznym, poznawczym. Historycznie rzecz biorąc, po
przędza ona naukę, która powstaje za sprawą

- *

c i ę c i a

e p i s t e m o l o g i c z

n e g o

,

trwa jednak także i później, współistniejąc z nauką jako istotny

element każdej

- >

f o r m a c j i

s p o ł e c z n e j

,

nie wyłączając społeczeństwa

socjalistycznego, a nawet komunistycznego.

KO NDENSACJA, PR ZEM IESZC Z EN IE I FU ZJA SPRZEC ZN O ŚCI ( COndeUSil

tion, deplacement etfusion des contradictions). Kondensacja i przemieś/

czenie to terminy stosowane przez Freuda dla opisania dwóch sposobów
reprezentacji myśli w pracy marzenia sennego - ścieśnienia pewnej liczby
owych myśli w jednym obrazie lub przepływu energii psychicznej mit;
dzy jednym obrazem a drugim. Althusser wykorzystuje analogię mię
dzy tak rozumianą

- > n a d d e t e r m i n a c j ą

psychiczną i różnymi formami

naddeterminacji sprzeczności na gruncie marksistowskiej teorii historii

W okresach spokoju zasadnicze sprzeczności naznaczające daną forma

cję społeczną zostają zneutralizowane dzięki ich przemieszczeniu; z kolei

w sytuacji rewolucyjnej mogą one ulegać fuzji czy kondensacji, co w kon

sekwencji prowadzi do gwałtownego przełomu.

k o n i u n k t u r a

(conjoncture) - centralne pojęcie marksistowskiej

nauki politycznej (por. „moment aktualny” Lenina), odnoszące się do

szczególnej konstelacji sił, do zjawiska każdorazowej

- >

n a d d e t e r m i n a

c j i

sprzeczności, które wymaga zastosowania odpowiedniej politycznej

taktyki.

k o n k r e t

m y ś l o w y

/

k o n k r e t

r z e c z y w i s t y

(concret-de-pensee/eon

cret-reel). Na gruncie ideologii Feuerbacha spekulatywna abstrakcja (por.

a b s t r a k t

)

teorii przeciwstawiona zostaje konkretowi, temu, co rzeczy­

314

Jfc

SŁOWNIK POJĘĆ

SŁOWNIK POJĘĆ Ht

wiste. Z kolei dla dojrzałego Marksa zarówno teoretyczny abstrakt, jak

i teoretyczny konkret należą do dziedziny myślenia jako, odpowiednio,

- ^ O

g ó l n o ś ć

I i Ogólność III. Konkret myślowy stanowi w całości wytwór

myśli, natomiast konkret rzeczywisty cały czas „utrzymuje się, w swojej
niezależności, na zewnątrz myśli” (Marks).

l e k t u r a

(

lecture

).

Problemy teorii marksistowskiej (podobnie jak

każdej innej) rozwiązać można wyłącznie, ucząc się poprawnie czytać
teksty (stąd tytuł późniejszej książki Althussera: Czytanie „Kapitału ’).
Nie znajduje tu zastosowania ani lektura powierzchowna, polegająca
na poszukiwaniu dosłownych odniesień, ani heglowska, wydobywająca
istotę tekstu na zasadzie „wyłuskiwania jądra ze skorupy”. Jedynie lektu­
ra symptomalna (por.

p r o b l e m a t y k a

),

opierająca się na rekonstrukcji

problematyki, docierająca do nieświadomej warstwy tekstu jest sposo­
bem czytania dzieła Marksa, które pozwala uchwycić moment

- >

c i ę c i a

e p i s t e m o l o g i c z n e g o

,

dzięki któremu możliwy stał się materializm hi­

storyczny jako

->N A U K A .

*

m a t e r i a l i z m

d i a l e k t y c z n y

i

h i s t o r y c z n y

(

materialisme dialec-

tiąue et historiąue). Historycyści, nawet ci uważający się za marksistów,
odrzucają klasyczne marksistowskie rozróżnienie na materializm hi­

storyczny i dialektyczny, uznają bowiem filozofię za rodzaj samowiedzy

procesu historycznego, utożsamiając ją z nauką o historii. Materializm

dialektyczny w najlepszym razie zredukowany zostaje do metody histo­

rycznej, której nauka o historii dostarcza treści. Althusser, który odrzuca
historycyzm, odrzuca także to utożsamienie. Dla niego to materializm
historyczny jest nauką o historii, podczas gdy materializm dialektyczny,

czyli filozofia marksistowska, to teoria praktyki naukowej (por.

t e o r i a

).

n a d d e t e r m i n a c j a

(.

surdetermination, Uberdeterminierung). Freud

używał tego terminu między innymi do opisu sposobu, w jaki myśli prze­
kładają się w marzeniu sennym na obrazy, sposobu polegającego na kon­

densacji (condensationl Verdichtung) pewnej liczby owych myśli w jednym
obrazie lub na przemieszczeniu energii psychicznej z jakiejś szczególnie
intensywnej myśli na obrazy pozornie banalne (deplacement/Verschie-

bung-Verstellung). Althusser ujmuje za jego pomocą skutki oddziaływa­

nia sprzeczności, obecnych w każdej praktyce i konstytutywnych dla da
nej

- ^

f o r m a c j i

s p o ł e c z n e j

,

na samą tę formację społeczną jako całość,

a zatem także - zwrotnie - na każdą praktykę i sprzeczność. W wyniku

tego oddziaływania ustala się określony porządek dominacji i podporzątl
kowania, antagonizmu bądź braku antagonizmu sprzeczności w obrębie

- ^

s t r u k t u r y

z

d o m i n a n t ą

,

w określonym momencie historycznym.

Ścisłej rzecz ujmując: naddeterminacja oznacza odzwierciedlenie w sa
mej sprzeczności warunków jej istnienia w obrębie złożonej całości, czyli
innych sprzeczności, które się na nią składają, innymi słowy - odzwier
ciedlenie w niej samej jej własnego

- ^

n i e r ó w n e g o

r o z w o j u

.

n a u k a

(science). Por.

i d e o l o g i a

i

p r a k t y k a

.

n e g a c j a

n e g a c j i

(negation de la negation). Heglowska koncepcja,

którą Marks „kokietuje” nawet w swych dojrzałych dziełach. Oznacza

proces

-

w z n i e s i e n i a

i zachowania (depassementlAufhebung), pozwalają

cy Duchowi wznieść się na kolejny poziom. Dla Marksa negacja negacji
opisuje fakt, że kapitalizm, który narodził się za sprawą destrukcji po

rządku feudalnego, sam musi ulec destrukcji wskutek narodzin socjah
zmu i komunizmu [w zastosowaniu tym pojęcie negacji negacji ma sens
metaforyczny - L.A.].

n i e r ó w n y

r o z w ó j

(developpement inegal). Pojęcie wypracowane

przez Lenina i Mao-Tse-tunga.

- > N

a d d e t e r m i n a c j a

wszystkich sprzecz­

ności w obrębie danej

-

w f o r m a c j i

s p o ł e c z n e j

oznacza, że żadna z nich

nie może rozwijać się w sposób prosty; różnego rodzaju naddeterminaeje

w różnych epokach i miejscach odpowiadają za pojawianie się całkiem

odmiennych schematów społecznego rozwoju.

o g ó l n o ś c i

i,

i i

i m (Generalites I, II et III) - na gruncie

- >

p r a k

t y k i

t e o r e t y c z n e j

,

w ramach procesu produkcji poznania, Ogoi

ność I jest ogólnością abstrakcyjną, na poły ideologiczną, na poły /as
naukową, będącą dla nauki surowym materiałem do obróbki, natomlasi
Ogólność III to wytworzona już, konkretna ogólność naukowa.

Z

kolei

Ogólność II oznacza teorię, jaką nauka dysponuje w danym moment u ,

pewien zespół środków produkcji

- >

p o z n a n i a

.

# SŁOWNIK POJĘĆ

PISM A W CZESNE M A R K SA , PISM A O KRESU DOJRZEW ANIA I O KRESU

d o j r z a ł e g o

(CEuyres de jeunesse, de maturation et de la maturite de

Marx). Althusser odrzuca pogląd, zgodnie z którym dzieło Marksa two­

rzy teoretyczną jedność. Dzieli je mianowicie na pisma wczesne (do roku
1842), dzieła przełomu (CEuyres de la Coupure - 1845), dzieła okresu doj­
rzewania (1845-1847) oraz dzieła okresu dojrzałego (1857-1883). Należy

jednak pamiętać, że

-

w c ię c i e

e p i s t e m o l o g i c z n e

nie może być ani zloka­

lizowane w jednym punkcie, ani dokonane raz na zawsze - należy myśleć

0 nim jako o „ciągłym procesie zerwania” i odnosić je także do późnych
dzieł Marksa, w których „kokietuje” formułami heglowskimi i przemyca

różne przedmarksistowskie „pozostałości”.

p o z n a n i e

(connaissance). Poznanie stanowi wytwór

-

w p r a k t y k i

t e o r e t y c z n e j

,

jest

- ^ O

g ó l n o ś c i ą

III. Jako takie różni się wyraźnie od

praktycznego rozpoznania (reconnaissance) jakiegoś teoretycznego pro­
blemu.

P R A K T Y K A EKO NO M ICZNA, PO LITYC ZN A, ID EO LO GICZNA I TEO RE­

TYC ZN A

(pratiąue economiąue, politiąue, ideologiąue et theoriąue). Althus­

ser przejmuje wypracowaną przez Engelsa i rozwiniętą w dużym stopniu

przez Mao koncepcję, w myśl której praktyka ekonomiczna, polityczna
1 ideologiczna stanowią trzy podstawowe formy praktyki (procesu pro­

dukcji czy transformacji), konstytutywne dla każdej

- >

f o r m a c j i

s p o

­

ł e c z n e j

.

Praktyka ekonomiczna polega na przekształcaniu przyrody

w pewien wytwór społeczny dzięki ludzkiej pracy; praktyka polityczna

- na rewolucyjnym przekształcaniu stosunków społecznych; praktyka

ideologiczna - na przekształcaniu stosunku człowieka do przeżywanego
przezeń świata w drodze walki ideologicznej. Pragnąc podkreślić różni­

cę między

- >

n a u k ą

i

- >

i d e o l o g i ą

,

Althusser obstaje przy tym, że teoria

stanowi czwarty rodzaj praktyki, praktyki teoretycznej, polegającej na

przekształcaniu ideologii w wiedzę. Dla każdego rodzaju praktyki naj­
istotniejszy jest sam proces spajający surową materię, ludzi oraz środki
produkcji, nie zaś sami ludzie wykonujący określoną pracę, którzy nie
mogą rościć sobie pretensji do bycia podmiotami procesu historycznego.

Althusser omawia także inne rodzaje praktyki, takie jak choćby praktyka

techniczna (pratiąue techniąue).

K

SŁOWNIK POJĘĆ

p r o b l e m a t y k a

(problematiąue). Żadne słowo czy pojęcie nie może

być rozpatrywane osobno. Zawsze funkcjonuje ono w pewnym teoretycz­
nym czy ideologicznym kontekście - na gruncie określonej problematy­
ki. Podobną koncepcję odnajdujemy w Foucaultowskiej Historii szaleń
stwa. Należy jednak podkreślić, że problematyka nie jest tym samym, co
światopogląd. Nie jest żadną istotą sposobu myślenia jednostki lub epoki,
którą można by wydobyć z jakiegoś korpusu tekstów na zasadzie em
pirycznej, uogólniającej lektury W równym stopniu chodzi tu bowiem
o obecność pewnych problemów i pojęć, co o ich nieobecność na gruncie

badanej problematyki; dlatego właściwą metodą jest tu raczej

- >

l e k t u r a

s y m p t o m a l n a

(lecture symptomale), wzorowana na Freudowskiej meto­

dzie analitycznego odczytywania sensu wypowiedzi pacjentów.

s p e c y f i c z n a s k u t e c z n o ś ć

(efficaciie specifiąue). Termin charaktery

styczny dla późniejszej teorii Marksa: inaczej niż na gruncie Heglowskiej

- > d i a l e k t y k i ś w i a d o m o ś c i ,

tutaj poszczególne aspekty formacji spo

łecznej nie mają się do siebie tak, jak zjawisko do istoty, lecz każda z nich

wywiera określony wpływ na złożoną całość, na

- ó s t r u k t u r ę z d o m

i

n a n t ą .

Również bazy i nadbudowy nie wolno zatem postrzegać, na wzór

wulgarnego marksizmu, jako istoty i zjawiska; państwo oraz ideologia nic*

sprowadzają się do czystych przejawów ekonomii, posiadają autonomię

w obrębie ustrukturowanej całości, w ramach której jeden aspekt zawsze
jest dominujący, a to za sprawą determinacji w ostatniej instancji prze/

ekonomię.

s p o n t a n i c z n o ś ć

(spontaneite) - termin służący Leninowi do kryty

ki pewnego ideologicznego i politycznego kierunku w rosyjskim ruchu

socjaldemokratycznym, tezy, zgodnie z którą ruch rewolucyjny powinien
oprzeć się na „spontanicznym” działaniu klasy robotniczej i zrezygnować

z kierowania tym działaniem przez partię za pośrednictwem polityki wy

twarzanej w łonie partii dzięki pewnej pracy teoretycznej. [Dla Lenina

prawdziwa spontaniczność, zdolność do działania, pomysłowość „mas”

itd. stanowiła najcenniejszy rys ruchu robotniczego; zarazem jednak po
tępiał on (niebezpieczną) „ideologię spontaniczności”, do której przy

wiązani byli jego przeciwnicy (narodnicy i „socjaliści-rewolucjoniści '),

uważając, że rzeczywista spontaniczność mas musi być jednocześnie*

s ł o w n i k

p o j ę ć

podtrzymywana i poddawana krytyce, by mogła zostać „uwolniona” od

wpływów i ideologii burżuazyjnej - L.A.]. W tym właśnie sensie należy

rozumieć słowa Lenina, że ustępstwo na rzecz „spontaniczności” oznacza

w istocie podtrzymywanie prymatu ideologii burżuazyjnej, czyli działanie

kontrrewolucyjne. Althusser uogólnia ten argument i stwierdza, że żad­
na

p r a k t y k a

,

ani towarzysząca jej nauka, nie może być pozostawiona

samej sobie, choćby jej dotychczasowy rozwój był imponujący. W prze­
ciwnym razie otwiera się wolne pole dla ideologii (zwłaszcza dla ideo­

logii pragmatyzmu), która szybko zaczyna przeważać nad nauką, a także

dla kontrrewolucji przejmującej kontrolę nad praktyką. „Jedność teorii

i praktyki” nie może być wyłącznie prostą jednością refleksji; jest to jed­
ność złożona, związana z

- >

c i ę c i e m

e p i s t e m o l o g i c z n y m

[

w

łonie teorii.

W obrębie praktyki politycznej przybiera ona inną, swoistą postać (która

nie jest przedmiotem rozważań w tej książce) - L.A.].

s p r z e c z n o ś ć

(contradiction) - termin odnoszący się do artykulacji

-

ó p r a k t y k i

na gruncie złożonej całości danej

- >

f o r m a c j i

s p o ł e c z n e j

.

Sprzeczności mogą być antagonistyczne bądź nieantagonistyczne, w za­
leżności od tego, czy ich

-

ó n a d d e t e r m i n a c j a

polega na

- >

f u z j i

,

k o n

­

d e n s a c j i

C ZY PR Z EM IESZC ZEN IU .

s t r u k t u r a

z

d o m i n a n t ą

(structure a dominantę).

- > C

a ł o ś ć

typu

marksistowskiego nie jest całością, której elementy pozostają równoważ­
ne jako przejawy jednej istoty (heglizm); nie jest też tak, że niektóre jej

elementy są epifenomenami innych (ekonomizm albo mechanicyzm). Jej
elementy spaja relacja asymetryczna, zachowują one jednak autonomię.

Jeden z nich pełni funkcję dominującą. [To baza ekonomiczna determinu­

je lub określa („w ostatniej instancji”), który z elementów jest dominujący

w obrębie danej formacji społecznej (por. Czytanie „Kapitału”) - L.A.].

Całość ta jest więc strukturą zawierającą dominantę, choć ów dominujący

element nie jest dany raz na zawsze, zmienia się w zależności od rodza­

ju

- >

n a d d e t e r m i n a c j i

sprzeczności oraz ich

- ^

n i e r ó w n e g o

r o z w o j u

.

W każdej formacji społecznej sama naddeterminacja jest, w ostatniej in­

stancji, zdeterminowana przez ekonomię (determine en derniere instance
de leconomie). Taki jest, zdaniem Althussera, sens klasycznej tezy Marksa,

że

—^

n a d b u d o w a

zachowuje względną autonomię, natomiast w ostat­

320

■

s ł o w n i k

p o j ę ć

niej instancji determinuje ekonomia. Formuła „w ostatniej instancji” nic

oznacza, że nadejdzie kiedyś (lub że kiedyś istniał) moment, w którym
ekonomia będzie (lub była) faktycznie czynnikiem ściśle determinuj;)
cym, podczas gdy przedtem (lub później) dominowały inne czynniki

„ostatnia instancja nie nadchodzi nigdy”; struktura jest zawsze współisl

nieniem wszystkich swych elementów, wraz z ich wzajemnymi relacjami

dominacji i podporządkowania - jest strukturą „zawsze-już-daną” (struć

ture toujours-deja-donnee).

s t r u k t u r a

z d e c e n t r o w a n a

(structure decentree). Heglowska idea

- *

c a ł o ś c i

zakłada źródłową, nadrzędną istotę, która skrywa się za złożo

nym zjawiskiem wytworzonym przez nią w procesie historycznej ekster
nalizacji; jest to więc struktura posiadająca pewne centrum. Z kolei cało
ści marksistowskiej nie da się w ten sposób oddzielić od elementów, które

się na nią składają i z których każdy jest warunkiem istnienia wszystkicli

pozostałych (por.

n a d d e t e r m i n a c j a

);

o

tyle też jest ona pozbawiona

centrum - chociaż zawiera pewien element dominujący i podlega deter

minacji w ostatniej instancji (por.

s t r u k t u r a

z

d o m i n a n t ą

),

jest struk

turą zdecentrowaną.

s t r u k t u r a

z a w s z e

-

j u ż

-

d a n a

(structure toujours-deja-donnee). Por.

STRU KTU RA Z DOMINANTĄ..

ś w i a d o m o ś ć

(conscience). Termin oznaczający dziedzinę, w której

zagnieżdża się ideologia („świadomość fałszywa”) i w której zostaje prze
zwyciężona („świadomość prawdziwa”), sam mocno naznaczony przed
marksistowską ideologią młodego Marksa. W rzeczywistości, jak twierdzi

Althusser, ideologia ma charakter głęboko nieświadomy - jest strukturą

narzucaną większości ludzi bez ich wiedzy.

t e o r i a

, „

t e o r i a

”, T

e o r i a

(theorie, „theorie”, Theorie). Dla Althus

sera teoria stanowi rodzaj specyficznej naukowej, teoretycznej praktyki.

W rozdziale „O dialektyce materialistycznej” wprowadza ponadto rozróż

nienie na „teorię” (w cudzysłowie), rozumianą jako określony system teo­
retyczny jakiejś nauki, i Teorię (wielką literą) w sensie teorii praktyki jako
takiej, czyli w sensie

-^-

m a t e r i a l i z m u

d i a l e k t y c z n e g o

.

[W posłowin

SŁOWNIK POJĘĆ

do włoskiego przekładu Czytania „Kapitału,2, wskazywałem, że obecnie

uważam moją dawną definicję filozofii (Teoria jako „Teoria praktyki teo­
retycznej”) za zbyt jednostronną i - co za tym idzie - fałszywą koncepcję
materializmu dialektycznego. Pozytywnych wskazówek odnośnie do no­

wej definicji należy szukać: (i) w wywiadzie dla „L5Unita” z lutego 1968

roku, zamieszczonym także we włoskim wydaniu Czytania „Kapitału ’3;
(2) w mojej książce Lenin i filozofia (Editions Maspero, 1969), będącej
zapisem wykładów dla Societe Franęaise de Philosophie z lutego 1968
roku. To nowe rozumienie filozofii sprowadza się do trzech punktów:

1) Filozofia „reprezentuje” walkę klasową w dziedzinie teorii, nie jest zatem

ani nauką, ani czystą teorią (Teorią), lecz polityczną praktykę interwen­
cji w dziedzinie teoretycznej; 2) filozofia „reprezentuje” to, co naukowe

w dziedzinie praktyki politycznej, nie jest więc praktyką polityczną jako

taką, lecz teoretyczną praktyką interwencji w dziedzinie polityki; 3) filo­

zofia jest instancją specyficzną (różną zarówno od nauki, jak i od polityki),

która reprezentuje każdą z tych instancji w obrębie drugiej, przybierając
formę specyficznej (polityczno-teoretycznej) interwencji - L.A.].

z n i e s i e n i e

(depassement, Aufhebung). Heglowskie pojęcie, popu­

larne wśród marksistowskich humanistów, oznaczające proces histo­
rycznego rozwoju, który polega na destrukcji i - zarazem - zachowaniu
na wyższym poziomie starej, historycznie określonej sytuacji w nowym
kontekście. Na tej zasadzie socjalizm miał być zniesieniem kapitalizmu,
marksizm - zniesieniem filozofii Hegla itd. Althusser uznaje to pojęcie za
ideologiczne i zastępuje je pojęciem zmiany historycznej lub, w przypad­
ku historii nauki,

-

u c i ę c i a

e p i s t e m o l o g i c z n e g o

.

przełożył Michał Herer

2 Por. „Do czytelników”, w niniejszym tomie [przyp. red.].
3 Por. Louis Althusser, La philosophie comme arme de la revolution, w: tegoż, Posi-

tions, Editions Sociales, Paris 1976, s. 35-48 [przyp. red.].