T-34 to nazwa jednego z najbardziej znanych czołgów II wojny

światowej. T-34 to juz dziś niemal symbol radzieckiego czołgu, który od
pierwszych dni walk wykazał wielkie wartości bojowe, górując nimi nad
hitlerowskimi czołgami różnych typów. Na czołguT-34, podstawowym wozie
średnim wojsk pancernych Armii Radzieckiej w latach 1941—1945,
radzieccy czołgiści zwycięsko bili faszystowskich najeźdźców; na czołgu tym
walczyli również Polacy, przebywając daleki szlak bojowy od Lenino do
Berlina.

Pierwszą jednostką pancerną

ludowego Wojska Polskiego, która
otrzymała czołgi T-34, byt 1 pułk
czołgów im. Bohaterów Westerplatte,
formowany od maja 1943 roku na
terenie Związku Radzieckiego w obozie
ćwiczebnym w Sielcach nad Oką.
Według ówczesnego etatu pułk liczył
572 ludzi, 32 czołgi T-34, 7 czołgów T-
70 i 3 samochody pancerne BA 64.
Wraz z 1 Dywizją Piechoty im. T.
Kościuszki

pułk

przeszedł

w

październiku 1943 chrzest bojowy pod
Lenino. Po sformowaniu 2 pułku

czołgów obie te jednostki utworzyły 1
brygadą

pancerną

im.

Bohaterów

Westerplatte, włóczoną następnie w skład 1
armii WP.

W początkach sierpnia 1944 roku

brygada ruszyła do swego pierwszego na
ziemiach polskich ciężkiego boju pod
Studzienkami,

na

przyczółku

warecko-

magnuszewskim.

Zadanie

było

tym

trudniejsze, że wróg dysponował doskonale
wyposażonymi i wypoczętymi siłami, w tym
także

wyborową

dywizją

pancerno-

spadochronową „Hermann Goering” , mającą
ciężkie czołgi Panther i Tiger.

CZOŁG ŚREDNI

T-34

Polacy

odnieśli

poważny

sukces,

odrzucając

natarcia

hitlerowców

i

walnie

przyczyniając się do utrzymania przyczółka. Tam
właśnie dokonali swych bohaterskich czynów
żołnierze czołgiści: R. Tarajmowicz, W. Świetana,
J, Szymański i wielu, wielu innych, których
nazwiska na zawsze przejdą do historii polskich
wojsk pancernych. Jeden z polskich czołgów T-34
biorących wówczas udział w walkach pod
dowództwem por. M. Lacha, stoi dziś jako
pomnik, upamiętniając zwycięska bitwę.

We wrześniu 1944 roku brygada

otrzymała

uzupełnienie:

czołgi

T-34-65,

i

niebawem poszła do boju o warszawską Pragę,
potem zaś o Jabłonną i Legionowo. Wzięty tam do
niewoli hitlerowski oficer wojsk pancernych
oświadczył: „Nie ludzie, a diabły dowodzą
polskimi czołgami". W styczniu 1945 roku
brygada aktywnie uczestniczyła w wyzwoleniu
Warszawy, po czym toczyła boje o Bydgoszcz, na
Wale Pomorskim, zdobywała Gdynią i Gdańsk.
Również w Gdańsku ustawiono na cokole jeden z
czołgów T-34, na którym walczył o miasto
por. J. Miazga.

W czołgi T-34 uzbrojony był również 1

samodzielny batalion rozpoznawczy 1 armii WP.

Czołgi T-34-85 otrzymały także 2, 3 i 4

brygady pancerne 1 korpusu pancernego, włączonego w
r. 1944 w skład 2 armii WP, dowodzonej przez generała
Karola Świerczewskiego. Każda z tych brygad
dysponowała według etatu 65 czołgami. Wozy te miały
także 16 brygada pancerna i 2 samodzielny batalion
rozpoznawczy. Wojska pancerne 2 armii w kwietniu
1945 roku sforsowały Nysę i uderzyły w kierunku na
Budziszyn i Drezno, osłaniając skrzydło sił radzieckich,
zaangażowanych w operacji berlińskiej.

W drugiej połowie kwietnia polscy pancerni

stoczyli

wielodniowe

krwawe

boje

w

rejonie

Budziszyna, odpierając szereg uderzeń wojsk grupy
feldmarszałka

Schoernera,

idących

na

pomoc

otoczonemu Berlinowi. Po rozbiciu wroga polskie T-34
ruszyły za nim w pierwszych dniach maja w pościg na
terytorium Czechosłowacji. II wojnę światową wojska
pancerne 2 armii WP zakończyły w Melniku i na
przedmieściu Pragi czeskiej, niosąc wolność sąsiadom
z południa.

W tych wszystkich bitwach czołg T-34 walnie

przyczynił się do ostatecznego zwycięstwa. Zyskał też
miano czołgu, „który wygrał drugą wojnę światową". O
tym, jak skonstruowano ten słynny wóz bojowy i jakie
były jego losy na przestrzeni blisko dwudziestu lat,
dowiemy się z dalszych stron.

HISTORIA

POWSTANIA

T-34

W końcu lał dwudziestych w Związku

Radzieckim przystąpiono do masowej budowy
czołgów

lekkich,

przeznaczonych

w

myśl

ówczesnych poglądów taktycznych do wsparcia
piechoty.

Oprócz

nich

zaplanowano

także

opracowanie tzw. czołgów manewrowych, wozów
średnich,

mających

działać

samodzielnie,

szybszych i lepiej uzbrojonych. W latach 1930—
1933 zbudowano kilka prototypów, z których
jeden, T-28, był następnie produkowany seryjnie i
stanowił uzbrojenie jednostek pancernych odwodu
naczelnego dowództwa. Pod wieloma względami
czołg ten przewyższał równorzędne konstrukcje
zagraniczne, jednakże rozwijał niezbyt jeszcze
wielką prędkość jazdy; w dodatku ówczesne
gąsienice zużywały się szybko, nie pozwalając na
osiągnięcie zbyt dużych przebiegów. Z tych to
powodów przyszły typ czołgu średniego, którego
projektowanie rozpoczęto niebawem, miał być
wyposażony w urządzenia umożliwiające |jazdę
zarówno na gąsienicach, jak i na kołach. Takie
rozwiązania miały dotychczas jedynie lekkie
czołgi kołowo-gąsienicowe serii BT.

W roku 1934 w biurze

konstrukcyjnym jednej z leningradzkich fabryk
przemysłu

obronnego

zbudowano

pierwszy

gąsienicowo-kołowy wariant wozu T-28; czołg

średni, nazwany T-29-5. W konstruowaniu tego modelu
uczestniczył młody inżynier M. I. Koszkin, skierowany
do fabryki dla odbycia stażu i wykonania pracy
dyplomowej. Choć czołg T 29-5 pancerzem i
uzbrojeniem nie różnił się wcale od swego poprzednika,
T-28, to miał w dużym stopniu zmienione podwozie,
Wszystkie cztery pary kół nośnych były napędzone za
pośrednictwem specjalnych przekładni, co bardzo
ułatwiało jazdę na kołach w terenie i po bezdrożach. W
rok później zbudowano jeszcze jeden wariant, czołg T-
29, który rozwijał jednakową prędkość jazdy tak na
kołach, jak i no gąsienicach. Ponadto, dzięki
zastosowaniu

dodatkowych

mechanizmów

synchronizacyjnych czołg mógł jechać nawet wówczas,
gdy z jednej strony na koła nośne podwozia założona
była gąsienica, z drugiej natomiast jej nie było. Z oboma
modelami przeprowadzono szereg eksperymentów. Nie
nadawały się one jednak jeszcze do produkcji seryjnej, z
uwagi na bardzo skomplikowaną konstrukcję.

Tymczasem inż. Koszkin w roku 1936 objął

stanowisko głównego konstruktora w jednym z zakładów
przemysłu obronnego w Charkowie. Fabryka ta, będąca
również jednym z głównych producentów czołgów BT,
prowadziła intensywne prace nad modernizacja tego typu
wozu bojowego. Między innymi na czołgu BT
wypróbowano nowy silnik dieslowski BD-2. Silnik ten
po ulepszeniu stał się podstawowym źródłem napadu

większości wszystkich czołgów radzieckich.
Był to silnik W-2.

W charkowskiej fabryce powstał także

eksperymentalny

czołg

BT-IS,

w

którym

zastosowano pancerz kadłuba o niezwykle
oryginalnym

kształcie,

powtórzony

w

zmodyfikowanej

formie

w

następnych

prototypach.

Ponieważ w roku 1937 postawiono

przed

biurem

konstrukcyjnym

problem

opracowania nowego typu czołgu kołowo-
gqsienicowego, inż. Koszkin uzyskał szerokie
uprawnienia

w

zakresie prowadzenia

prac

badawczych

i

eksperymentalnych.

Do

projektowania

nowego

wozu,

opartego

na

wszelkich

dotychczasowych

osiągnięciach

technicznych, spełniającego wymagania taktyczne
uwzględniające najnowsze wnioski z wydarzeń
militarnych na świecie, przystąpiono w listopadzie
1937

r.

Cały

zespól

konstruktorów

pod

kierownictwem Koszkina pracował nad projektem
czołgu nazwanego A 20. Jednakże w toku prac
główny konstruktor doszedł do wniosku, że
specjalne urządzenia do jazdy na kołach i
gąsienicach znacznie komplikują maszynę, wobec
czego zaproponował opracowanie jeszcze jednego
modelu, bardzo podobnego, lecz wyłącznie
gąsienicowego, za to z grubszym pancerzem i
silniejszym uzbrojeniem.

Po zapoznaniu się z przedłożonymi

projektami nowych czołgów Główna Rada
Wojenna ZSRR na posiedzeniu w sierpniu 1938
roku przychyliła się do projektu Kosz-kina i
Morozowa, sugerując budowę drugiego prototypu,
nazwanego T-32.

W lecie 1939 r. wykonano oba wozy i

poddano

je

szczegółowym

próbom

porównawczym. Czołg A20 miał podwozie
podobne jak czołg BT, jednakże podczas jazdy
napędzane były trzy spośród czterech par kół
nośnych. Czołg uzyskiwał jednakową prędkość
jazdy tak podczas ruchu na kołach, jak i na
gąsienicach, co umożliwiało kontynuowanie |jazdy
nawet wówczas, gdy jedna z gąsienic została
zerwana. Poruszanie się na kołach możliwe było
jednak

tylko

po

drogach

z

utwardzoną

nawierzchnią. Kadłub czołgu miał oryginalne
kształty o mocno pochylonych płytach łączonych
spawaniem. Mimo że grubość pancerza tylko
nieznacznie była większa niż w czołgu BT, nowy
wóz

miał

zapewnioną

lepsza

ochronę

zabezpieczające; załogę przed przebiciem przez
pociski kalibru do 12,7 mm.

Doświadczalny, kołowo-gąsienicowy czołg średni T-29,
zbudowany w 1935 r. Ciężar 28,5 T; załoga 5-6 ludzi;
uzbrojenie: armata 76,2mm i 4-5 km 7,62mm, pancerz do 40mm;
napęd: silnik gaźnikowy mocy 500KM; osiągi – moc jednostkowa
17,6KM, prędkość maksymalna po drodze 56-57 km/h, zasięg na
kołach 350 km, na gąsienicach 250 km.

Doświadczalny czołg kołowo-gąsienicowy A20; Ciężar 18 T;
załoga 4 ludzi; uzbrojenie armata 45mm i 2km 7,62mm; pancerz
- kadłub i wieżo spawane z elementów walcowanych grubości 10-
20 mm; napęd silnik dieslowski, 4-suwowy, widlasty 12-
cylindrowy W-2, moc 450 KM, chłodzony cieczą; wymiary -
długość 5700 mm. szerokość 2700 mm, wysokość 2400 mm,
prześwit 400 mm; osiągi moc jednostkowa 25KM/T, prędkość
maksymalna po drodze 65 km/h, średni nacisk na grunt 0,41
kG/cm

2

.

Doświadczalny czołg średni T32 (w fabryce oznaczany także
A32); ciężar 19T; uzbrojenie: armata 76,2mm, 2xkm 7,62mm;
pancerz spawany z elementów walcowanych grubości 10-32mm;
osiągi – moc jednostkowa 23,6KM/T; średni nacisk na grunt 0,59
kG/cm

2

, inne dane jak A20.

Pierwszy produkcyjny model czołgu T-34 z roku 1940 z wieżą spawaną z płyt walcowanych i armatę Ł-11.

Czołg

T-32

charakteryzował

się

podobnymi walorami, jednakże górował nad
wozem A20 siłą uzbrojenia — zastosowano w nim
armatę 76,2mm zamiast armaty 45 mm - oraz
grubością i odpornością pancerza: 10-30 mm
zamiast 10-20 mm. Komisja badawcza wysoko
oceniła oba nowe czołgi, zaleciła jeszcze pogrubić
pancerz na T-32, jednakże nie dokonała
ostatecznego wyboru.

W wyniku dalszych prób i dalszych

ulepszeń

konstrukcyjnych

oraz

wydarzeń

wojennych jesieni 1939 roku zdecydowano się na
wybór zasadniczego typu czołgu średniego jako
wozu

wyłącznie

gąsienicowego

z

silnym

uzbrojeniem w postaci armaty 76,2 mm i
pancerzem grubości do 45 mm. W efekcie
ostatecznego dopracowania czołgu T-32 powstał
projekt nowego czołgu średniego, który otrzymał
nazwą T-34.

19 grudnia 1939 roku, opierając się

tylko na rysunkach projektu i nie czekając na

zbudowanie oraz próby pierwszego prototypu,
Komitet Obrony ZSRR podjął decyzje, o przyjęciu
przyszłego czołgu do uzbrojenia jednostek
pancernych Armii Radzieckiej.

W

końcu

stycznia

roku

1940

ukończono budowę, dwóch pierwszych czołgów
T-34; w początkach lutego ruszyły one zasypaną
śniegiem drogą w kierunku Moskwy. W jednym z
nich jechał sam Koszki. W Moskwie czołg
prezentowano najwyższym czynnikom rządowym
i wojskowym.

Ostatecznie

czołg

zatwierdzono

i

skierowano

do

seryjnej

produkcji.

Przygotowaniami do jej uruchomienia zajęli się
najbliżsi współpracownicy Koszkina, który chory,
po kilkumiesięcznym pobycie w szpitalu, zmarł
26 września 1940 roku.

Czołg T-34 był więc dziełem całego

zespołu inżynierów i techników, kierowanych

Czołg T-34 z armatą Ł-11 i wieżą odlewaną

Główny

konstruktor

czołgu

T-34

i

jego

najbliżsi

współpracownicy.

Od lewej: inż. M.
I. Koszkin, A. A.
Morozow i N. A.
Kuczerenko

przez głównego konstruktora M. I. Koszkina.
Najbliższymi jego współpracownikami byli inż. A.
A.

Morozow,

długoletni,

doświadczony

konstruktor czołgów, który zajmował się przede
wszystkim mechanizmami transmisji czołgu T-34,
N. A. Kuczerenko i M. T. Tarszinow, którzy
opracowali formę kadłuba i jego płyt pancernych,
J. I. Baran, A. I. Szpajchler, A. A. Małosztanow,
P. P. Wasilew i wielu innych.

W chwili wyprodukowania pierwszego

wozu i przez długi czas potem czołg T-34 pod
każdym niemal wzglądem przewyższał ówczesne
konstrukcje zagraniczne, nie tylko w klasie
czołgów średnich, ale i ciężkich. Wyróżniał się
spośród innych typów racjonalnie ukształtowanym
pancerzem wieży i kadłuba o płytach pochylonych
pod dużym kątem, co znacznie zwiększało
odporność na przebicie pociskami artyleryjskimi.
Uzbrojenie czołgu — armata 76,2 mm o dość
długiej lufie i znacznej prędkości, początkowej
pocisku, było nowością w wozie tej klasy.
Zastosowanie

silnika

wysokoprężnego

(dieslowskiego), pracującego na trudno zapalnym
paliwie, zmniejszało niebezpieczeństwo powstania
pożaru i znacznie zwiększało zasiąg działania czołgu
w porównaniu z zasięgiem wozów wyposażonych w
silniki gaźnikowe. Niezależne zawieszenie czołgu
pozwalało na szybką jazdę nawet w nierównym
terenie i na osiąganie stosunkowo dużych prędkości
średnich, a szerokie gąsienice zapewniały niewielki
nacisk jednostkowy na grunt, dając możliwość
swobodnego pokonywania bezdroży. Konstrukcja
czołgu umożliwiała wreszcie szybką wielkoseryjną
produkcją oraz stwarzała warunki do sprawnego
wykonywania remontów bieżących w polu siłami
samej tylko załogi lub też pierwszorzutowych
pododdziałów remontowych.

W wyniku rozpoczętej w czerwcu 1940

roku seryjnej produkcji T-34 do końca roku halę
fabryczną opuściło 115 wozów. W następnym roku
produkcję rozwinięto na szerszą skalę, podjęły ją
również inne zakłady, tak że w pierwszym półroczu
1941 zbudowano łącznie 1110 czołgów.

ROZWÓJ CZOŁGU T-34

W II WOJNIE ŚWIATOWEJ

22 czerwca 1941 roku, w chwili

najazdu

hitlerowskiego

na

ZSRR,

wojska

radzieckich

okręgów

przygranicznych

dysponowały 967 czołgami T-34. Już od
pierwszych dni walk nowy czołg wykazał
niezbicie wielką wartość bojową. Ogromnie
zaskoczył Niemców, którzy nie mieli o nim
żadnych wiadomości i nie byli przygotowani do
takiego spotkania. Zasadniczy sprzęt niemieckich
dywizji pancernych, czołgi PzKpfw III, z
armatami kalibru 37 i częściowo 50 mm, oraz
nieco cięższe, traktowane jako wozy wsparcia,
'PzKpfw IV z armatami 75 mm o krótkiej lufie i
niewielkiej prędkości początkowe pocisku, nie
mogły być równorzędnym przeciwnikiem czołgu

T-34. W pojedynkach ogniowych działa czołgów
niemieckich nie były w stanie przebić pancerza wozu
radzieckiego z normalnych dystansów, natomiast
armata czołgu T-34 niszczyła wozy bojowe Wroga na
maksymalnych odległościach strzału bezwzględnego.
Jeden z twórców hitlerowskich wojsk pancernych
gen. Guderian pisze w swoich wspomnieniach: „W
walce z czołgami T-34 nasza ówczesna broń
przeciwpancerna okazywała się skuteczna tylko w
wyjątkowo pomyślnych warunkach". Inny hitlerowski
generał, E. Schneider, dodaje: „Rosyjskie czołgi T-34
(...) pokazały przyzwyczajonym do zwycięstw
niemieckim czołgistom swoją wyższość uzbrojenia,
pancerza i manewrowości. Czołg T-34 wzbudził
sensację !"

Czołg T-34 model z roku
1941 z armatą F-34 wzoru
1940

Czołg T-34 model z roku
1942

ze

wszystkimi

ulepszeniami z tego okresu.
Takie wozy otrzymał w 1943
r. 1 pułk czołgów; jeden z
tych czołgów stoi dziś na
dziedzińcu Muzeum Wojska
Polskiego w Warszawie

Czołg T-34 model z roku 1942
z

wieżą

spawaną

z

dodatkowymi

ekranami

pancernymi na wieży; koła
nośne

z

wewnętrzną

amortyzacją

Ponieważ w walce z T-34 i KW

ówczesne niemieckie armaty przeciwpancerne
okazały się tak samo nieskuteczne jak i czołgi
PzKpfw III i IV, do zwalczania tych radzieckich
czołgów Niemcy

zaczęli

stosować

armaty

przeciwlotnicze 88 mm. Dla dział mniejszego
kalibru opracowali specjalne przeciwpancerne
pociski kumulacyjne i podkalibrowe. Czołg T-34
uzyskał tak wysoką opinię wroga, że zdobyte
wozy Niemcy poddali szczegółowym próbom.
„Spośród

wszystkich

zdobycznych

czołgów

specjalnie wyróżniają się czołgi T-34, rozwijające
rekordową szybkość 54 km na godziną... Rosjanie
zbudowali czołgi, które znacznie przewyższają
nasze wozy i wozy naszych przeciwników. Jest to
najlepszy z dotychczasowych znanych czołgów
świata".

Taką

konkluzją

zakończył

swe

sprawozdanie

Komendant

doświadczalnego

ośrodka badawczego sprzętu pancernego w
Kummersdorf (Kraftfahrver-suchstelle des OKH,
Wa Prűf. 6), podległego zarządowi uzbrojenia:
Wehrmachtu.

Frontowi

dowódcy

wojsk

niemieckich, które z chwilą pojawiania się
czołgów T-34 często ogarniała panika, zażądali po
prostu

skopiowania

wozu

i

uruchomienia

produkcji przez własny przemysł. Z wielu
względów technicznych było to niemożliwe,
sprzeciwił się zresztą temu sam Hitler, wobec
czego Niemcy do walki z czołgami T-34 musieli
opracować nowy typ czołgu ciężkiego i średniego
w jak najkrótszym czasie.

Początkowe sukcesy wroga zmusiły

jednak rząd radziecki do podjęcia decyzji
o ewakuowaniu na dalekie zaplecze, na Ural,
wielu zakładów przemysłowych, w tym i
fabryk produkujących czołgi. Odbiło się to
oczywiście także na szybkości i ilości produkcji.
Budowane od tego czasu wozy różniły się pod
pewnymi wzglądami od maszyn pierwszych serii.
Aby

więc

przyspieszyć

i

uprościć

cykl

produkcyjny,

opracowano

technologie,

wytwarzania wież odlewanych. Zamiast armaty
76,2 mm wz. 1939 (Ł11) zastosowano armatą tego
samego kalibru, wz. 1940 (F-34), o dłuższej lufie i
nieco lepszych osiągach. W 1941 r. na niewielkiej
doświadczalnej serii prototypowej czołgów T-34
ustawiono 57 mm armatę ZlS-4 o jeszcze dłuższej
lufie i większej prędkości początkowej pocisku,
specjalnie przystosowaną do zwalczania pojazdów
pancernych. Okazało się jednak, że rozwiązanie
takie nie rekompensuje; zmniejszenia kalibru,
wobec czego w następnych seriach powrócono
do działa 76,2mm.

Konstruktorzy prowadzili nieustanną

modernizację

wozu

w

myśl

wskazówek

użytkowników i wymagań frontu. Mówiąc o
szeregu

ulepszeń,

należy

wymienić

nowe

gąsienice z ogniwami bogato użebrowanymi,
zwiększającymi przyczepność do podłoża, koła
nośne

z wewnętrzną amortyzacją, których

konstrukcja wymagała znacznie mniejszych ilości
trudno dostępnego kauczuku. Osłona pancerna
oporopowrotników armaty otrzymała inny kształt,
zmieniono konstrukcje, pokrywy włazu mechanika
kierowcy oraz jego przyrządów obserwacyjnych.
Przedni karabin maszynowy, umieszczony w
kadłubie, osłonięto dodatkowym opancerzeniem,
zmieniono kształt włazu w tylnej płycie kadłuba.
Poważnym ulepszeniem, znacznie ułatwiającym
dowodzenie jednostkami pancernymi w toku
walki, było wyposażenie wszystkich czołgów w
radiostacje

nadawczo-odbiorcze;

ulepszono

również przyrządy obserwacyjne i celownicze.

Aby dodatkowo zabezpieczyć czołg w

wypadku bezpośredniego trafienia pociskiem
artyleryjskim, pewne serie wozów już w fabryce
otrzymywały

dodatkowe

ekrany

pancerne,

przyspawane na przedzie kadłuba i na wieży.
Później takie ekrany pancerne doczepiano także
bezpośrednio

Jedna z pierwszych
odmian czołgu T-34 z
nową sześciograniastą
wieżą,

jeszcze

bez

wieżyczki
obserwacyjnej

CZOŁG ŚREDNI T-34 W WERSJI Z 1942 ROKU

Czołg T-34 z roku 1943, model z wszystkimi modyfikacjami z lot 1941-1942. Ta odmiana wozu
ustawiona jest jako pomnik na cokole w Studzienkach.

w jednostkach frontowych. Poszczególne serie
czołgów, nawet pochodzące z jednego okresu,
różniły się wieloma detalami, zależnie od
możliwości

technologicznych

zakładów

produkujących czołgi.

Za

opracowanie

czołgu

T-34

przyznano w 1942 roku inż. M. I Koszkinowi
(pośmiertnie), A. A. Morózowowi i N. A.
Kuczerence wysoką nagrodę państwowa,
pierwszego stopnia. W tym czasie powstał też
projekt zmodernizowanego wozu T-34M, w
którym zastosowano podwozie, podobne do
podwozia czołgu KW, również na wałkach
skrętnych, oraz zmieniono kształt pancerza
kadłuba i wieży. Ta odmiana czołgu, jako
odrębny wariant, nie weszła do produkcji
seryjnej. Do budowy następnych ulepszonych
modeli czołgu T-34 wykorzystano jedynie
sześciograniastą wieżę, bardziej dogodną do
masowej produkcji.

Pierwszych

takich

czołgów,

nazywanych często T-34 wz. 1942/1943,
użyto już podczas operacji stalingradzkiej.
Czołgi te miały kadłuby wykonane systemem
automatycznego spawania, zbiorniki paliwa o
większej

pojemności

oraz

dodatkowe

zewnętrzne zbiorniki. Taka ilość paliwa
stwarzała możliwość osiągnięcia większego
zasięgu działania. Zimą 1942/1943 r. ta
odmiana

T-34

otrzymała

wieżyczkę

obserwacyjną dowódcy czołgu, polepszającą

warunki obserwacji i ułatwiającą prowadzenie
wałki.

Czołg

wyposażono

także

w

pięciobiegową skrzynię przekładniową oraz
zmodyfikowaną konstrukcję sprzęgła głównego,
co w efekcie znacznie poprawiło właściwości
trakcyjne wozu i umożliwiło lepsze
wykorzystanie

mocy

silnika.

Jednoczesne

zastosowanie nowych filtrów powietrznych i
udoskonalonego systemu smarowania bardzo
wpłynęło

na

przedłużanie

przebiegów

międzynaprawczych i żywotności silnika. Za
dokonanie tej modernizacji zespół w składzie:
P. P. Wasiliew, A. W. Kolesnikow, A. A.
Małosztanow, M. I. Tarszinow, B. N. Czerniak,
A. I. Szpajchler i W, G. Matjuchin otrzymał
następną z kolei nagrodę państwową.

Niemcy, chcąc za wszelką cenę

dorównać

Związkowi

Radzieckiemu

w

dziedzinie

jakości

sprzętu

pancernego,

opracowali

nowe

typy

czołgów;

średni

„Panther” z armatą 75 mm i pancerzem grubości
40-100 mm oraz ciężki „Tiger” z armatą 88 mm
i opancerzeniem sięgającym 60-100 mm. Działa
tych wozów miały bardzo długie lufy i wielkie
prędkości początkowe pocisków.

W Związku Radzieckim wiedziano o

planowaniu przez Niemców wielkiej letniej
ofensywy w roku 1943, szykowanej w celu
odzyskania utraconej inicjatywy strategicznej.
Konstruktorzy radzieccy stanęli więc przed
palącym

problemem

dostarczenia

armii

równorzędnego

sprzętu

pancernego

i

przeciwpancernego. Dostarczono nowe modele
czołgów,

dział

samobieżnych,

pocisków

przeciwpancernych. Przedstawiono także nowy
wariant czołgu T-34 — czołg T43 z zawieszeniem
na wałkach skrętnych oraz ze znacznie
pogrubionym pancerzem: przód i boki wieży miały
płyty grubości 90 mm, kadłub 75 mm, ale z tym
samym uzbrojeniem — armatą 76,2 mm, Z tego też
powodu wozu nie zatwierdzono do produkcji
seryjnej, postanowiono natomiast jeszcze raz poddać
modernizacji T-34, wyposażając go w armatę
większego kalibru. Był to najszybszy sposób
dostarczenia armii tak potrzebnego czołgu średniego
z silniejszym uzbrojeniem.

W drugiej połowie 1943 r. opracowano

większą wieżę, w której umieszczono armatę kalibru
85 mm, stanowiąca zmodernizowany wariant armaty
przeciwlotniczej wz. 1939, ze zmniejszonym
odrzutem. Ten nowy wariant wozu, nazwany T-34-
85, zatwierdzony został do produkcji seryjnej 15
grudnia 1943 r. Początkowo byt on przeznaczony
dla wyborowych jednostek, brygad pancernych
gwardii, lecz gdy uruchomiono produkcje na wielką
skale (w r. 1944 zbudowano ogółem ponad 11000
sztuk tych czołgów), stał się on standardowym
wozem we wszystkich jednostkach pancernych.
Opracowanie tej odmiany T-34 to zasługa zespołu
inżynierskiego kierowanego przez W. W. Kryłowa.

Na pierwszych seriach wozów ustawiono

armatę 85 mm konstrukcji gen. F. F. Pietrowa,
noszącą indeks D-5T (była ona również montowana
na pierwszych seriach czołgów IS 1). Później
zastosowano nieco inny wariant, ZiS S-53,
konstrukcji gen. Grabina.

Obie odmiany armaty miały prawie

identyczne osiągi balistyczne i pozwalały na
nawiązanie równorzędnej walki z nowymi czołgami
wroga. Z odległości 1000 m armata radziecka
przebijała bowiem 100 mm pancerz kadłuba i wieży
czołgu Tiger oraz wieży czołgu Panter. Nieznacznie
zwiększony ciężar czołgu T-34-85 nie wpłynął
ujemnie

na

jego

zwrotność

i

możliwość

pokonywania terenu; pod tym wzglądem wóz
radziecki

zawsze

górował

nad

czołgami

przeciwnika. Dzięki tym walorom T-34 do końca
wojny pozostał podstawowym czołgiem średnim
Armii Radzieckiej i przemierzył dalekie szlaki
bojowe, gromiąc i ścigając najeźdźcę aż do Berlina.

Zestawienie porównawcze sylwetek zasadniczych
odmian i wersji czołgu T-34 z lat 1940-1945

Czołg T-34-85 z roku 1943

OPIS
BUDOWY

T-34

Czołg T-34 składał się z następujących

zasadniczych elementów: pancernego kadłuba i
wieży, silnika, mechanizmów układu napędowego
(transmisji), przyrządów kierowania, podwozia
wraz z zawieszeniem, osprzętu i wyposażenia.

Ogólna

budowa

czołgu.

Kadłub

czołgu wykonany był z pancernych płyt
walcowanych, spawanych elektrycznie, jedynie
tylna górna płyta oraz pokrywy nad przedziałem
silnikowym umocowane były na śrubach w celu
uzyskania

możliwości

zdejmowania

ich

i

zapewnienia dogodnego dostępu do silnika i
transmisji podczas przeglądów czy napraw.
Wnętrze kadłuba podzielono na cztery przedziały:
kierowania, bojowy, silnikowy i transmisyjny.

W

przedziale

kierowania

(lub

mechanika-kierowcy}, pierwszym od przodu,
umieszczono dwa siedzenia z odchylonymi
oparciami, przeznaczone dla mechanika-kierowcy
i strzelca-radiotelegrafisty (obecnie nazywanego
strzelcem

pokładowym

lub

pomocnikiem

mechanika-kierowcy),

przyrządy

kierowania

czołgiem (pedał sprzęgła głównego, hamulca
nożnego, pedał podania paliwa, dwie dźwignie
sterujące sprzęgłami bocznymi oraz hamulcami i
dźwignia zmiany biegów), przyrządy kontrolne
pracy silnika i całej instalacji elektrycznej,
urządzenie sterujące otwieraniem i zamykaniem
żaluzji nad przedziałem silnikowym oraz dwie
butle ze sprężonym powietrzem, służąca do
awaryjnego rozruchu silnika. Tutaj tez znajdowała
się część amunicji oraz z prawej strony
radiostacja (początkowo tylko w czołgach
dowódców plutonów i kompanii lub wyższego

szczebla;

w

czołgach

T-34-85

radiostację

przeniesiono do wieży). W przedniej części górnej
płyty

pancerza

kadłuba

znajdował

się

właz

mechanika-kierowcy; na jego pokrywie umieszczono
trzy peryskopy obserwacyjne (od końca 1941 r.
pokrywę włazu zmieniono, wyposażając ją tylko w
dwa peryskopy z ruchomą osłoną pancerną). Z prawej
strony w płycie umieszczono karabin maszynowy DT
(później DTM) przedniego strzelca, z polem ostrzału
w poziomie na 24˚ i w pionie 6 + 12˚ (w czołgach
budowanych od 1942 roku dodano dodatkową osłonkę
pancerną na jarzmo km). Pod nogami strzelca
usytuowany był w dnie kadłuba właz awaryjny
(czasem zwany desantowym), umożliwiający załodze
opuszczenie unieruchomionego czołgu, nawet pod
ogniem przeciwnika. Przedział mechanika-kierowcy
nie był odgrodzony od następnego przedziału żadną
ścianką.

W środkowej części kadłuba znajdował się

przedział bojowy. Na jego dnie i po bokach rozłożono
główną część amunicji armatniej pewna jej ilość
znajdowała się w specjalnych uchwytach, pozostała
część ułożona była w skrzyniach-pojemnikach. Na
bokach kadłuba umieszczono też zbiorniki z paliwem
oraz elementy zawieszenia, po dnie przebiegały cięgła
sterowania silnikiem i transmisją. Przedział bojowy
nakryty był od góry wieżą umieszczoną na łożysku.
W wieży – początkowo dwuosobowej spawanej z
płyt walcowanych, później odlewanej, następnie od r.
1942 sześciograniastej odlewanej, a wreszcie od
końca 1943 r. trzyosobowej również odlewanej -
umieszczono zasadnicze uzbrojenie czołgu - armatę
76,2 mm (później 85 mm) sprzężonej z karabinem
maszynowym

DT

(lub

OTM),

przyrządy

obserwacyjne i celownicza, część zapasu amunicji
armatniej i do km. Były tu też siedzenia dla załogi
— dowódcy (początkowo w czołgach z armatą
76,2

mm

spełniającego

również

funkcję

celowniczego), ładowniczego i (w czołgach T-34-
85)

celowniczego,

nazywanego

obecnie

działonowym. Wieża obracała się dokoła za
pomocą

specjalnego

mechanizmu

obrotu

napędzanego silnikiem elektrycznym; miała też
specjalny zamek, zapobiegający niepożądanemu,
swobodnemu

obrotowi.

W

pionie

armata

naprowadzona była na cel za pomocą ręcznego
mechanizmu podniesień, obsługiwanego przez
celowniczego.

Metalowa ścianka dzieliła przedział

bojowy od przedziału silnikowego. Umieszczony
był tu silnik dieslowski W-2 wraz z układami
paliwowymi, chłodzenia, smarowania oraz cztery
baterie akumulatorów.

W

przedziale

transmisyjnym

znajdowały się: sprzęgło główne z wentylatorem,
skrzynka przekładniowa, sprzęgła boczne z
hamulcami (służące do dokonywania skrętów
czołgiem i zatrzymywania go na miejscu),
elektryczny rozrusznik, przekładnie boczne i dwa
zbiorniki paliwa.

Uzbrojenie

czołgu.

Głównym

uzbrojeniem

czołgu

była

do

roku

1943

półautomatyczna armata 76,2 mm z zamkiem
klinowym. Początkowo zastosowano armatę Ł-11
wz. 1939 o lufie długości 30,5 kalibra (prędkość
początkowa pocisku 635 m/s); od połowy 1941 r.
zamieniono ją armatą tego samego kalibru - F-34
wz. 1940, znacznie jednak ulepszoną, o lufie
długości 41,2 kalibra. Wystrzeliwany z tej armaty
zwykły pocisk przeciwpancerny, o ciężarze 6,30
kG, miał prędkość początkową 662 m/s, a
na odległościach 500, 1000, 1500 i 2000 m
przebijał pancerz grubości odpowiednio 69, 61, 54
i 48 mm. Wprowadzony od roku 1943

przeciwpancerny pocisk podkalibrowy o ciężarze 3,04
kG osiągał prędkość początkową 965 m/s i na
odległościach 500 oraz 1000 m przebijał odpowiednio
pancerz grubości 92 i 58 mm. Natomiast zastosowana
od końca 1943 roku 85 mm półautomatyczna armata
S-53 wz. 1944, o lufie długości 51,5 kalibra, miała
następujące osiągi: zwykły pocisk przeciwpancerny o
ciężarze 9,20 kG miał prędkość początkową 792 m/s i
na odległościach 500, 1000, 1500, 2000 i 2500
przebijał odpowiednio 111, 102, 93, 85 i 78-
milimetrowy

pancerz.

Przeciwpancerny

pocisk

podkalibrowy o ciężarze 4,99 kG i prędkości
początkowej 1200 m/s na odległości 500 m przebijał
nawet 138-milimetrowy pancerz.

Armata

76,2

mm

miała

podwójne

urządzenie

spustowe,

ręczne

i

nożne

typu

mechanicznego; do armaty 85 mm zastosowano także
elektrycznie uruchamiany spust.

7,62

karabin

maszynowy

DT

(lub

późniejsza wersja zmodernizowana DTM), sprzężony
z armata oraz umieszczony w przedzie kadłuba, był
modelem pochodnym od szeroko znanego km DP
konstrukcji Diegtiarowa specjalnie przystosowanym
do

zabudowy

w

wozach

bojowych;

jego

szybkostrzelność

wynosiło

do

600

strz./min,

magazynek mieścił 60 do 63 nabojów.

Podwozie

czołgu.

Jedną

z

charakterystycznych cech czołgu było jego podwozie.
Mechanizm gąsienicowy składał się z pięciu par
podwójnych kół nośnych z bandażami gumowymi (w
pewnym okresie wojny, gdy brakowało kauczuku,
stosowano koła nośne z obrzeżem stalowym i
wewnętrzną amortyzacją — na tym rozwiązaniu
wzorowali się później Niemcy w ostatnich seriach
czołgów Tiger i Panther), stalowej gąsienicy, kół
napędowych i napinających. Koła wykonane były
jako odlewy lub systemem tłoczenia. Każde koło
miało niezależne zawieszenie poprzez wahacz na
pionowych sprężynach spiralnych, umieszczonych
wewnątrz kadłuba na jego bokach.

Widok ogólny kadłuba czołgu T-34; 1-
przednia, górna płyta pancerza, 2 - przednia
dolna płyta pancerza, 3 — wałek stopowy
łączący obie płyty, 4- właz mechanika-
kierowcy wraz z pokrywą, 5- pancerna
osłona

jarzma

przedniego

karabinu

maszynowego, 6- pokrywa otworu nad
mechanizmem napinającym, 7- gniazdo koła
napinającego, 8- otwór dla wahacza koła
przedniego, 9- otwór dla wahacza następnego
koła nośnego, 10- gniazda dla gumowych
ograniczników

skoku

wahacza,

11-

ograniczniki, 12- karter przekładni bocznej,
13- boczna pochyła płyta pancerna, 14-
pozioma płyta pancerna

INNE ODMIANY WOZU

POWOJENNY ROZWÓJ

T-34

W

toku

II

wojny

światowej

wyprodukowano w Związku Radzieckim ponad 40
000 czołgów T-34 różnych wersji. Między innymi
wyposażono czołg w miotacz ognia. Ten model,
zwany OT 34 (czołg T 34 z miotaczem ognia ATO
41 lub ATO 42), miał miotacz ognia wmontowany
w miejsce przedniego karabinu maszynowego i
100-litrowy zbiornik mieszanki palnej.

Czołg OT 34-85, który wszedł do akcji

w drugiej połowie wojny, miał zbiornik mieszanki
palnej o pojemności 200 l, co pozwalało na

oddanie do 20 „wystrzałów" ogniowych na odległość do
120 m. Czółgi wyposażone w miotacze ognia były
niezwykle groźnym i efektywnym środkiem walki,
zwłaszcza w czasie bojów o rejony gęsto zabudowane i
silnie umocnione.

Już w okresie przed II wojny światowej w

ZSRR

opracowano

kilka

modeli

trałów

przeciwminowych różnej konstrukcji, z przeznaczeniem
do zamontowania ich na czołgach, które w ten sposób
mogłyby sobie utorować drogę przez pola minowe.
Problem pokonywania zaminowanego terenu

Wieża spawana czołgu T 34: 1- pokrywa luku sygnalizacyjnego, 2- kadłub
przyrządu obserwacyjnego dowódcy, 3- pokrywa wentylatora, 4- otwór dla
peryskopu, 5- otwór dla celownika teleskopowego, 6- otwór dla armaty, 7- otwór
dla km sprzężonego z armatą, 8- osłona boczne-go przyrządu obserwacyjnego

Sześciograniasta wieża czołgu T 34 z r. 1943 bez wieżyczki obserwacyjnej
dowódcy: 1- otwór dla armaty i sprzężonego z nią karabinu ma-szynowego, 2-
zamek pokrywy włazu, 3- szczelina obserwacyjna, 4- otwór dla ustawienia
celownika peryskopowego PT-4-7, 5- pokrywa włazu, 6- pokrywa wentylatora,
7- uchwyty do podnoszenia wieży, 8- zawieszenie pokrywy włazu, 9- zaczep,
10- gumowy zderzak

Widok ogólny dwunastocylindrowego silnika dieslowskiego W-2-34,
stosowanego w czołgach T -34

Czołg T-34-85,
przystosowany
do
pokonywania
przeszkód
wodnych

po

dnie,

pod

powierzchnią
wody.

→

Czołg

T-34

model

1943

z

kołowym

trałem

przeciwminowym konstrukcji inż. A. P. Mugalewa

zarysował

się

szczególnie

wyraziście

podczas

pierwszych miesięcy wojny. Wówczas to oficer A. P.
Mugalew zaprojektował nowy trał, który z łatwością
można było doczepić do każdego prawie czołgu T 34,
nie zmniejszając jego manewrowości i zwrotności.
Trały tego typu, zwane PT 3, poczęto stosować szeroko
od roku 1942 na różnych frontach.

Ponadto w toku wojny czołg T 34 stał się

bazą dla budowy kilku typów dział samobieżnych i
pancernych, między innymi SU122, SU85 i SU100.
Ostatnie dwa typy odegrały poważna, rolę w
zwalczaniu czołgów niemieckich i zapewniały na polu
bitwy należyte wsparcie ogniowe dla czołgów
własnych.

Po drugiej wojnie światowej czołg T 34-85

przez długi okres czasu nie stracił na wartości bojowej.
Stał się standardowym sprzętem pancernym wszystkich
armii państw Układu Warszawskiego.

W latach pięćdziesiątych produkcję seryjną

czołgu T 34-85 uruchomiono z licencji także w Polsce i
Czechosłowacji, przy czym dokonano dość poważnej
modernizacji czołgu, znacznie podnoszące jego walory
bojowe. Spośród wielu zmian należy wymienić choćby
przystosowanie czołgu do pokonywania głębokich
przeszkód wodnych po dnie, pod powierzchnią wody.
Wprawdzie

już

podczas

II

wojny

światowej

prowizorycznie uszczelnione w jednostkach czołgi T
34 z powodzeniem forsowały duże i szerokie rzeki, jak
Dniestr, Południowy Bug, Wisłę, jednakże dopiero w
latach

pięćdziesiątych

opracowano

standardowe

zestawy i urządzenia, umożliwiające bezpieczną jazdę
pod wodą. Duża w tym zasługa także polskich
konstruktorów z różnych naukowych ośrodków
doświadczalnych.

Podwozie czołgu T 34-85 wykorzystane

zostało do budowy wielu typów specjalnych pojazdów
pancernych, takich jak pancerne ciągniki ewakuacyjne,
pancerne wozy pogotowia technicznego (wyposażone
w rozmaite urządzenia — wyciągarki, dźwigi, lemiesze
itp.), mosty samobieżne, ułatwiające innym czołgom
pokonywanie szerokich rowów, kanałów, rzek itp.
Ponadto opracowano także różne inne urządzenia
doczepne do czołgu T 34-85, pozwalające np. wojskom
inżynieryjno-saperskim na dokonywanie różnych prac
polowych pod ogniem przeciwnika; wymienić tu
należy takie urządzenia, jak spychacze, pługi itp.
Ponieważ tych udoskonaleń dokonywano w różnym
czasie, w różnych armiach, często tylko w niewielkich
seriach prototypowych, pokazujemy na fotografiach
tylko najbardziej typowe warianty, w których
udoskonalenia te zastosowano.

Pancerny ciągnik ewakuacyjny zbudowany na podwoziu
czołgu T 34, wyposażony w lemiesze i wyciągarkę o
dużej sile, używany w Wojsku Polskim

Czołg T 34-85 wyposażony w doczepny spychacz
umożliwiający

oczyszczanie

dróg

przejazdowych,

wykonanie okopu-ukrycia, torowanie przejść itp.

Czechosłowacki pancerny układacz mostów MT 34,
zbudowany na podwoziu czołgu T 34: Ciężar 32 T, załoga
2 ludzi. Rozkładany hydraulicznie most nożycowy o
nośności do 50 T umożliwia innym czołgom przejazd
przez przeszkody o szerokości do 16 m

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE

ODMIAN CZOŁGU T - 34

CZOŁG T 34, MODEL 1940
CIĘŻAR wozu gotowego do boju (z załogą, amunicją i
pełnymi zbiornikami): 26,3—26,5 T.
ZAŁOGA: 4 ludzi (dowódca-celowniczy, ładowniczy,
mechanik-kierowca, strzelec-radiotelegrafista).
WYMIARY: długość całkowita 5920 mm, szerokość
3000 mm, wysokość 2450 mm, prześwit 400
mm.
UZBROJENIE: w wieży armata 76,2 mm Ł 11 wz.
1939, sprzężona z karabinem maszynowym 7,62 mm OT,
w kadłubie 7,62 mm karabin maszynowy OT, napęd
wieży elektryczny, prędkość obrotu do 36°/s, kąty
podniesień armaty w bojowym położeniu wieży + 29° -
4°.

PRZYRZĄDY

CELOWNICZE

I

OBSERWACYJNE:

w

kadłubie

trzy

peryskopy

obserwacyjne mechanika-kierowcy i celownik km, w
wieży celownik teleskopowy TOD 6, panoramiczny
celownik peryskopowy PT 6 wz. 1940 lub PTK, dwa
peryskopy zwierciadlane.
JEDNOSTKA OGNIA: do działa 76-77 nabojów, do km
— czołgi z radiostacją: 2898—3906 nabojów, czołgi
bez radiostacji: 4725 nabojów.
PANCERZ: kadłub spawany z płyt walcowanych o
grubości — przód i boki 45 mm, tył 40—45 mm, góra i
dno 20 mm, wieża spawana z płyt walcowych o grubości
— przód i boki 45 mm, tył 40 mm, góra 16 mm, lub
odlewana o ścianach grubości — przód i boki 52 mm,
góra 20 mm.
NAPĘD: silnik dieslowski, 4-suwowy, widlasty, 12-
cylindrowy, W-2, pojemność 38 800 cm*, stopień
sprężenia 1:15, średnica cylindra 150 mm, skok tłoka
180-186 mm, moc 500 KM przy 1800 obr/min,
chłodzony cieczą.
PALIWO: zbiorniki zasadnicze 460 I, zbiorniki
dodatkowe 134 I.
TRANSMISJA: sprzęgło główne suche, wielotarczowe;
skrzynia przekładniowa mechaniczna 4 biegi do przodu i
1 wsteczny, mechanizmy skrętu — sprzęgła boczne z
hamulcami

taśmowymi,

przekładnie

boczne

jednostopniowe.
PODWOZIE: 5 par podwójnych kół nośnych z
bandażami gumowymi, zawieszone niezależnie na
wahaczach i resorach spiralnych, koła napinające z
przodu kadłuba, koła napędowe z tyłu, gąsienica
metalowa, jednosworzniowa z grzebieniem centralnym,
szerokość gąsienicy 500 mm (pierwsze serie wozów 550
mm), podziałka 170 mm, długość oporowa gąsienicy
3710 mm, rozsław środków gąsienic 2450 mm.
INSTALACJA ELEKTRYCZNA: jednoprzewodowa
12/24 V.
URZĄDZENIA

ŁĄCZNOŚCI:

wewnętrzne

—

czołgowy telefon wewnętrzny (Cztw) TPU-2 lub TPU-3,

zewnętrzne — radiostacja 71-TK-3, początkowo tylko na
czołgach dowódców plutonów i kompanii.
OSIĄGI: moc jednostkowa 19 KM/T, średni nacisk jednostkowy
na grunt O,64 kG/cm2, promień skrę-tu 7,70 m, prędkość
maksymalna po drodze 53,5 km/h, zasięg po drodze 300—400
km, w terenie 230—260 km, pokonywane przeszkody
wzniesienia 35°, rowy szerokości 2,50 m, ściany wysokości
0,90 m, brody głębokości 1,12 m.
CZOŁG T 34 MODEL 1941: dane jak w modelu poprzednim, z
wyjątkiem: 76,2 mm armata wz. 1940 (F-34); przyrządy
celownicze — celownik teleskopowy TOD 7, panoramiczny
celownik peryskopowy PT 7, łączność wewnętrzna Cztw TPU-4,
zewnętrzna — radiostacjo 9 R na wszystkich wozach.
CZOŁG T 34 MODEL 1942: z wieżą sześciograniastą; dane jak
pierwszy wariant czołgu, z wyjątkiem: ciężar 28—28,5 T,
uzbrojenie jak model 1941; jednostka ognia do działa 100
nabojów, do km 3600 nabojów, 25 granatów obronnych F1;
pancerz — płyty kadłuba pogrubione do 60 mm na przedzie i 45
mm na tyle, płyty wieży pogrubione do 60—70 mm na przedzie i
52 mm na bokach i tyle; paliwo — zbiorniki zasadnicze 540-540
l, zbiorniki dodatkowe (przewożone na zewnątrz wozu) 270 l;
transmisja — ostatnie serie wozów skrzynia przekładniowa
mechaniczna, pięć biegów do przodu i jeden wsteczny; wymiary
— długość całkowita 6750 mm, długość kadłuba 6070—4100
mm; osiągi — moc jednostkowa 17,5 KM/T, prędkość
maksymalna po drodze 55 km/h, zasięg po drodze 465 km, w
terenie 365 km, średni nacisk jednostkowy na grunt 0,72
kG/cm2.
CZOŁG T 34 MODEL 1943: dane jak model 1942 z
wyjątkiem: ciężar 30,9 — 31 T; wysokość 2600 mm; moc
jednostkowa 16,2—16,7 KM/T; średni nacisk jednostkowy na
grunt 0,83 kG/cm2; wieżyczka obserwacyjna dowódcy
czołgu.
CZOŁG T 34-85, MODEL 1944: dane jak poprzednie modele z
wyjątkiem: ciężar 32 T; załoga 5 ludzi (dowódca, działonowy,
ładowniczy, mechanik-kierowca i strzelec-radiotelegrafista);
uzbrojenie w wieży 85 mm armata D-5T (pierwsze serie) lub S-
53 (późniejsze serie) i sprzężony z nią 7,62 mm karabin
maszynowy DTM, w kadłubie 7,62 mm karabin maszynowy
DTM, etatowy 7,62 mm pistolet maszynowy; jednostka ognia —
do działa 56—60 nabojów, do km 1920 nabojów, 20—25
granatów obronnych F1, napęd wieży ręczny i elektryczny,
maksymalna prędkość obrotu wieży 17°/s; przyrządy celownicze
i obserwacyjne — 2 peryskopy mechanika-kierowcy, celownik
km, przegubowy celownik teleskopowy armaty, 3 peryskopy w
wieży,

wieżyczka

obserwacyjna

dowódcy,

szczeliny

obserwacyjne; pancerz-wieża odlewana o grubości płyt z przodu
do 75—90 mm, boków 75 mm, tyłu 60 mm i góry 20 mm,
paliwo — zbiorniki zasadnicze i dodatkowe 810 l; wymiary —
długość całkowita 8150 mm, wysokość 2720 mm; osiągi - nacisk
jednostkowo 15,6 KM/T, średni nacisk jednostkowy na grunt
0.85 kG/cm2, prędkość maksymalna po drodze 50—55 km/h,
zasięg 300 km.

Cztery tysiące pięćset czterdziesta ósma publikacja Wydawnictwa MON

Printed in Poland

A — przedział kierowania, B — przedział bojowy nakryty od góry wieżą obrotową, C — przedział silnikowy, D — przedział transmisyjny. 1 — mechanik-kierowca,
7 — strzelec karabinu maszynowego równocześnie radiotelegrafista, 3 — peryskopy obserwacyjne mechanika-kierowcy, 4 — tablice zegarów kontrolnych, 5 —
lewarki sterownicze mechanizmów skrętu (sprzęgieł bocznych i hamulców), 6 — pedały sterowania sprzęgłem głównym, hamulcem oraz
podania paliwa, dalej za nimi zapasowe magazynki z amunicją do karabinu maszynowego, 7 — butle ze sprężonym powietrzem do uruchamiania
silnika, 8 — przednia płyta pancerna i osłona przedniego karabinu maszynowego, 9 — przedni karabin maszynowy 7,62 mm DTM, 10 — przednie
zaczepy holownicze, 11 — dowódca czołgu, 12 — działonowy (celowniczy), 13 — ładowniczy (częściowo zasłonięty przez działonowego i dowódcę), 14 —
radiostacja umieszczona na bocznej ścianie wieży, 15 — elektryczny mechanizm obrotu wieży, 16 — wentylator, 17 — dźwignia mechanizmu pionowego
naprowadzania armaty na cel, 18 — celownik teleskopowy, 19 — lufa armaty 85 mm, 20 — obrotowy peryskop obserwacyjny ładowniczego, 21 — obrotowy
peryskop działonowego, 22 — antena radiostacji pokładowej, 23 — obrotowy peryskop dowódcy czołgu, 24 — wieżyczka obserwacyjno dowódcy czołgu ze
szczelinami zabezpieczonymi szkłem pancernym, 25 — boczne zbiorniki paliwa, 26 — sprężyna zawieszenia trzeciego koła nośnego, 27 — wahacz trzeciego
koła nośnego, 28 — amunicja armatnia (część na dnie przedziału bojowego gotowa do użycia, cześć ułożona w magazynach-pojemnikach), 29 - silnik W-2-34, 30 -
cześć chłodnicy wodnej silnika, 31 — bateria akumulatorów, 32 — wentylator, sprzęgło główne ora/ koło zamachowi" silnika, 33 — skrzynia przekładniowa, 34 —
rozrusznik elektryczny, 35 — mechanizmy skrętu, sprzęgła boczne, 36 — przekładnia boczna, 37 — koło napędowe, 38 — taśma gąsienicy (co drugie ogniwo z
grzebieniem), 39 — koło nośne z bandażem gumowym, 40 — koło napinające gąsienicę wraz z mechanizmem z mechanizmem napinającym