Czołgi

Czołg s´redni PzKpfw. IV

Pz.Kpfw

IV

Ausf H

z 12. Dywizji Czołgo´w
SS „Hitlerjugend”.

Czołg s´redni PzKpfw. IV Ausf. F1

Geneza

czołgu

PzKpfw.

IV

sie˛ga

1934 r., kiedy to Heereswaffenamt sfor-
mułował wymagania takt.-techn. dla tzw.
czołgu dla dowo´dco´w bataliono´w (Batail-
lonsführerwagen, BW). Miał on dyspono-
wac´ wiez˙a˛ z działem kal. 75 mm, 1 km
w kadłubie i miec´ mase˛ ok. 24 t. Pod
wzgle˛dem konstrukcji i osia˛go´w pojazd był
bardzo podobny do czołgu PzKpfw. III.
Jako pierwsza prace projektowe nad czoł-
giem BW podje˛ła firma Rheinmetall-Borsig
AG, kto´ra pod koniec 1934 r. przygotowała
drewniana˛ makiete˛ pojazdu oznaczonego

VK 2001 (Rh), a naste˛pnie zbudowała
kilka prototypo´w. Poddano je wszechstron-
nym pro´bom na poligonie w Kummersdor-
fie. Konkurencyjne prototypy czołgo´w po-
wstały nieco po´z´niej w firmach Friedrich
Krupp AG (VK 2001K) oraz Maschinen-
fabrik Augsburg-Nürnberg AG (VK 2002,
MAN). Po trwaja˛cych do 1936 r. bada-
niach prototypo´w do produkcji seryjnej
Urza˛d Uzbrojenia Armii wybrał konstrukcje˛
firmy F. Krupp AG.

Tak rozpocze˛ła sie˛ kariera czołgu

PzKpfw. IV – jedynego czołgu niemiec-

32

Obsługa techniczna czołgu PzKpfw. IV Ausf.
F1, front wschodni, 1941 r.

kiego produkowanego seryjnie przez cały
okres II wojny s´wiatowej. W firmach Krupp,
Vomag i Niebelungenwerke, kto´re były
gło´wnymi producentami czołgu, ukon´czo-
no ponad 8500 tych pojazdo´w.

Jednak pocza˛tki czołgu PzKpfw. IV były

bardzo trudne. Został on zaprojektowany
w 1935 r. w firmie F. Krupp AG w Essen.
Ponad cztery lata trwały prace projek-
towo-konstrukcyjne, badania prototypo´w,
pro´bna eksploatacja w jednostkach Wehr-
machtu, testy na poligonach i w wa-
runkach bojowych we wrzes´niu 1939 r.
w Polsce.

W okresie paz´dziernik 1937 r. – marzec

1938 r. w zakładzie Krupp-Gruson AG
w Magdeburgu wyprodukowano 35 czoł-
go´w PzKpfw. IV Ausf. A. Zastosowane
podwozie i układ jezdny pozostały bez
wie˛kszych zmian we wszystkich naste˛p-
nych wersjach. Stosunkowo małe koła
jezdne (po 8 z kaz˙dej strony kadłuba)
zgrupowane były w dwukołowe zespoły
tworza˛ce wo´zki amortyzowane po´łresora-
mi pio´rowymi. Go´rna˛ ga˛sienice˛ podtrzymy-
wały 4 rolki napinaja˛ce. Z przodu kadłuba,
po bokach, umieszczono pare˛ ko´ł nape˛do-
wych, a z tyłu pare˛ ko´ł napinaja˛cych ga˛-
sienice. Nape˛d, podobnie jak w czołgu
PzKpfw. III, stanowił 12-cylindrowy, gaz´-
nikowy, chłodzony ciecza˛ silnik rze˛dowy
Maybach HL 108 TR o mocy 250 KM
(184 kW). Umieszczono go nieco na pra-
wo od osi wzdłuz˙nej pojazdu, w tylnej
cze˛s´ci kadłuba. Po prawej stronie, nad
silnikiem znajdowały sie˛ dwa wentylatory
nawiewaja˛ce powietrze do przedziału sil-
nikowego. Pre˛dkos´c´ maks. po drogach
sie˛gała 32 km/h.

Gło´wne uzbrojenie czołgu stanowiła

umieszczona w obrotowej wiez˙y armata
7,5 cm KwK 37 L/24 kal. 75 mm długos´ci
lufy 1766,5 mm (23,5 kalibra). Przewoz˙ony
zapas amunicji kal. 75 mm wynosił 120
(122) naboje. W wiez˙y znajdował sie˛ takz˙e
km

Rheinmetall-Borsig

MG34

kal.

7,92 mm. Drugi km tego typu zabudowany
był w przedniej, prawej cze˛s´ci kadłuba

i obsługiwał go radiotelegrafista. Zapas
amunicji do obu km wynosił 3000 szt. (20
magazynko´w po 150 naboi). Wiez˙a była
obracana za pomoca˛ silnika elektryczne-

go, do kto´rego pra˛d dostarczał generator.
Z kolei nape˛d generatora stanowił dwu-
cylindrowy, dwusuwowy silnik spalinowy
DKW P/6 o mocy 15 KM i pojemnos´ci
585 cm

3

. Wiez˙yczka dowo´dcy typu basz-

towego miała szes´c´ szczelin obserwacyj-
nych, osłonie˛tych szkłem pancernym.
Opancerzenie wiez˙y było zro´z˙nicowane:
przo´d 30 mm, boki 20 mm i tył 10 mm.
Z kolei opancerzenie kadłuba było znacz-
nie słabsze. Pancerz czołowy miał gru-
bos´c´ zaledwie 20 mm, a boczny i tylny
15 mm. Masa czołgu wynosiła 17,3 t.

Od kwietnia do paz´dziernika 1938 r.

w

produkcji

znajdowała

sie˛

wersja

PzKpfw. IV Ausf. B (zbudowano 42 lub
45 egz.). Najwaz˙niejsza˛ zmiana˛ było za-
stosowanie mocniejszego silnika Maybach
HL 120 TR o mocy 300 KM (221 kW).
Wspo´łdziałała z nim nowa, 6-biegowa
skrzynia przekładniowa ZF SSG 76.
Wzmocnienie opancerzenia kadłuba (płyta

33

Czołg PzKpfw. IV Ausf. D z dodatkowymi płytami opancerzenia na przedniej i bocznych cze˛s´ciach
kadłuba.

czołowa 28 mm, boki 20 mm, tył i spo´d
15 mm) spowodowało wzrost masy czołgu
do 17,7 t. Ponadto zmieniono konstrukcje˛
przedniej cze˛s´ci kadłuba, usuwaja˛c km.
W jego miejscu była dodatkowa szczelina
obserwacyjna radiotelegrafisty. Drobne
zmiany wprowadzono w konstrukcji wie-
z˙y, modyfikuja˛c szczeliny obserwacyjne
w cze˛s´ci przedniej i w bocznych drzwiach,
dodaja˛c na stropie peryskop i instaluja˛c
nowa˛, lepiej opancerzona˛ wiez˙yczke˛ do-
wo´dcy. Zapas przewoz˙onej amunicji został
zmniejszony do 80 naboi do armaty i 2700
naboi do km.

Kolejna wersja PzKpfw. IV Ausf. C (140

egz.), wytwarzana od wrzes´nia 1938 r. do
sierpnia 1939 r., nieznacznie ro´z˙niła sie˛ od
poprzedniej. Wprowadzono opancerzenie
lufy km, a pod armata˛ umieszczono odboj-
nice˛ chronia˛ca˛ antene˛ przed uszkodze-
niem podczas obrotu wiez˙y (antena była
odginana). W cze˛s´ci czołgo´w tej wersji
montowano nowy silnik Maybach HK 120
TRM. Był to 12-cylindrowy, chłodzony
ciecza˛ silnik gaz´nikowy. Stanowił nape˛d

wszystkich

kolejnych

wersji

czołgu

PzKpfw. IV.

Według pogla˛do´w dowo´dztwa Wehrma-

chtu z połowy lat 30., podstawowym typem
czołgu s´redniego miał byc´ PzKpfw. III,
a czołg PzKpfw. IV miał byc´ czołgiem
wsparcia. Nie przewidywano jego maso-
wej produkcji. Gdy pod koniec 1938 r.
zakon´czono gło´wne dostawy dla batalio-
no´w i pułko´w pancernych, produkcje˛ tego
czołgu ograniczono. W efekcie w 1939 r.
zbudowano tylko 45 czołgo´w PzKpfw. IV.
Z drugiej strony, w 1939 r., wbrew potocz-
nemu mniemaniu kształtowanemu przez
propagande˛, moce wytwo´rcze niemieckie-
go przemysłu stalowego i hutniczego były
dosyc´ ograniczone i nie był on w stanie
jednoczes´nie produkowac´ czterech typo´w
czołgo´w (PzKpfw. I, PzKpfw. II, PzKpfw.
III i PzKpfw. IV) w wie˛kszej liczbie. Dlatego
m.in. od 1 wrzes´nia 1939 r. do 31 marca
1940 r. dostarczono do dywizji pancernych
tylko 46 czołgo´w PzKpfw. III i 12 (!) czoł-
go´w PzKpfw. IV. Podkres´lic´ trzeba ponad-
to, z˙e w s´wietle dos´wiadczen´ kampanii

34

Kolumna czołgo´w PzKpfw. IV Ausf. D holuja˛cych przyczepy z dwoma beczkami paliwa i wyposa-
z˙eniem do pokonywania przeszko´d wodnych po dnie.

w Polsce we wrzes´niu 1939 r. Dowo´dztwo
Wojsk La˛dowych (OKH) nie naciskało zby-
tnio na przyspieszenie tempa wymiany
sprze˛tu w jednostkach pancernych. Praw-
dopodobnie Niemcy zakładali, z˙e zaro´wno
w przypadku ataku w kierunku na zacho´d,
jak i na wscho´d, masa czołgo´w PzKpfw.
I i PzKpfw. II, wspieranych przez bombow-
ce nurkuja˛ce Junkers Ju 87, poradzi sobie
z kaz˙dym przeciwnikiem.

Prace projektowo-badawcze nad udos-

konaleniem czołgu PzKpfw. IV jednak kon-
tynuowano. Pod koniec wrzes´nia 1939 r.
w zakładach F. Krupp AG w Essen oraz
w zakładach stalowych i hutniczych w Bo-
chum

rozpocze˛to

produkcje˛

czołgo´w

PzKpfw. IV Ausf. D. Do maja 1941 r. linie
produkcyjne opus´ciło 229 czołgo´w, choc´
pierwotnie

planowano

wyprodukowac´

w szes´ciu seriach 688 wozo´w. Czołgi tej
wersji ponownie otrzymały przedni, zabu-
dowany w kadłubie km. Kształt płyty czo-

łowej był taki sam jak w wersji A, tzn.
prawa cze˛s´c´, przed stanowiskiem radiote-
legrafisty, była cofnie˛ta, a w załamaniu, od
strony siedziska kierowcy, umieszczono
dodatkowy otwo´r strzelecki. Armata osa-
dzona była w jarzmie zewne˛trznym. W la-
tach 1940–1941 do pancerza czołowego
mocowano zaczepami dodatkowe płyty
pancerne grubos´ci 20 mm, podobnie jak
w opisanych wczes´niej czołgach PzKpfw.
III. W 1941 r. produkowano wariant tropi-
kalny (Tp), posiadaja˛cy dodatkowe otwory
wentylacyjne w pancerzu nad przedziałem
silnikowym. W latach 1942–1943 cze˛s´c´
remontowanych czołgo´w PzKpfw. IV Ausf.
D otrzymała długolufowe działa 7,5 cm
KwK 40 L/43 kal. 75 mm, bardziej skutecz-
ne w pojedynkach ogniowych z czołgami
sowieckimi.

Kolejna wersja PzKpfw. IV Ausf. E

(223 egz.) była produkowana od wrzes´nia
1940 r, do kwietnia 1941 r., a wie˛c ro´wno-

35

Załoga czołgu PzKpfw. IV Ausf. E z 11. DPanc. podczas kro´tkiej przerwy w działaniach bojowych,
Bałkany, 1941 r. Uwage˛ zwraca dodatkowe opancerzenie przedniej cze˛s´ci kadłuba oraz odbojnice
anteny pod lufa˛ działa.

legle z wersja˛ D. Na podstawie dos´wiad-
czen´ frontowych z Polski postanowiono
wzmocnic´ opancerzenie kadłuba. W przy-
padku płyty czołowej osia˛gne˛ło ono gru-
bos´c´ 60 mm (30 mm kadłub + 30 mm
dodatkowa płyta pancerna). Z kolei opan-
cerzenie boko´w kadłuba zwie˛kszono do
40 mm (20 mm kadłub + 20 mm dodat-
kowa płyta pancerna). Mechanizm arma-
ty chroniony był pancerzem grubos´ci
35–37 mm.

Opancerzenie wiez˙y,

tyłu

i spodu kadłuba pozostało bez zmian. Ka-
dłubowy km MG34 montowany był w jarz-
mie kulistym Kugelblende 30. Wzmocnie-
nie opancerzenia spowodowało wzrost
masy czołgu do 21 t. Na wiez˙y montowano
nowy typ wiez˙yczki dowo´dcy o wzmoc-
nionym pancerzu oraz zmieniono usytuo-
wanie wentylatora. Na tylnej s´cianie wiez˙y
moz˙na było załoz˙yc´ zasobnik na narze˛-
dzia, cze˛s´ci zamienne i dodatkowe wypo-
saz˙enie. Zmiany w podwoziu obejmowały
uproszczenie konstrukcji koła nape˛dowe-

go i nowy typ ko´łek podtrzymuja˛cych ga˛-
sienice.

Ostatnia˛ produkowana˛ seryjnie wersja˛

z kro´tkolufowa˛ armata˛ kal. 75 mm był
czołg PzKpfw. IV Ausf. F. Wytwarzano go
od kwietnia 1941 r. do marca 1942 r.
(ła˛cznie 462 egz.). Znacznie wzmocniono
opancerzenie czołgu. Grubos´c´ pancerza
czołowego wzrosła do 50 mm, a boko´w
kadłuba i wiez˙y do 30 mm. Ro´wniez˙ przed-
nia cze˛s´c´ wiez˙y i jarzmo działa miały pan-
cerz grubos´ci 50 mm. Przednia cze˛s´c´ kad-
łuba mogła byc´ dodatkowo chroniona
nakładanymi płytami pancernymi grubos´ci
30 mm. Spowodowało to wzrost masy
pojazdu do 22,3 t. Niezbe˛dne stało sie˛
takz˙e wprowadzenie zmian w układzie jez-
dnym. Najistotniejsza˛ z nich było zastoso-
wanie nowego typu ga˛sienic o szerokos´ci
zwie˛kszonej do 400 mm (w poprzednich
wersjach

ga˛sienice

miały

szerokos´c´

380 mm). Dzie˛ki temu poprawiły sie˛ moz˙-
liwos´ci poruszania sie˛ pojazdu w terenie,

36

Czołg PzKpfw. IV Ausf. E na dziedzin´cu fabrycznym.

poniewaz˙ zmniejszył sie˛ nacisk jednostko-
wy na grunt. Zmiana ga˛sienic wymusiła
modyfikacje˛ ko´ł nape˛dowych i napinaja˛-
cych. Ponownie, jak w wersjach B i C,
wprowadzono prosta˛ płyte˛ czołowa˛ pan-
cerza, lecz umieszczono w niej, w jarzmie
kulistym Kugelblende 50, standardowy km
MG34. Na wiez˙y montowano juz˙ na liniach
produkcyjnych, a nie w warunkach polo-
wych lub podczas remonto´w, jak było do-
tychczas, dodatkowy pojemnik na cze˛s´ci
zamienne i narze˛dzia. Wprowadzono dwu-
cze˛s´ciowe drzwi boczne w wiez˙y. Na pły-
cie tylnej pancerza zainstalowano zmienio-
ny tłumik oraz opancerzony zasobnik na
s´wiece dymne. W celu polepszenia cyr-
kulacji powietrza na go´rnej płycie pancer-
nej umieszczono dodatkowe otwory wen-
tylacyjne

i

ruchome

osłony

wloto´w

powietrza

do

przedziału

silnikowego.

Czołg posiadał takz˙e nowy tłumik dla do-
datkowego silnika z układu obrotowego
wiez˙y, s´wiatła pozycyjne typu Notek i s´wia-
tła hamulcowe.

Produkcje˛ czołgo´w PzKpfw. IV Ausf.

F prowadzono w zakładach firmy F. Krupp
AG w Magdeburgu oraz w zakładach Vog-
tländische Maschinenfabrik AG (Vomag)
w Plauen. Cena czołgu (bez uzbrojenia)
wynosiła 103 462 RM (Reichsmark).

Dos´wiadczenia walk w 1941 r. na fron-

cie wschodnim i w Afryce Płn. wymusiły
podje˛cie przez Urza˛d Uzbrojenia decyzji
o konstrukcji nowej, długolufowej armaty
kal. 75 mm, kto´ra miała stanowic´ gło´wne
uzbrojenie czołgu PzKpfw. IV. Działo kro´t-
kolufowe kal. 75 mm okazało sie˛ niesku-
teczne nie tylko podczas pojedynko´w og-
niowych z radzieckimi czołgami T-34
i KW-1, ale nawet z brytyjskimi A 12 Matil-
da Mk II. Wystrzelony z niego pocisk miał
stosunkowo mała˛ pre˛dkos´c´ pocz. i nie był
w stanie przebic´ pancerza czołgo´w prze-
ciwnika z wie˛kszej odległos´ci.

Urza˛d Uzbrojenia zamo´wił 18 listopada

1941 r. projekt nowego działa w firmie
F. Krupp AG, kto´ra miała wspo´łpracowac´
z zakładami Rheinmetall-Borsig AG. Nowa
armata otrzymała oznaczenie 7,5 cm KwK
40 L/43 i miała lufe˛ długos´ci 3218 mm.
Pre˛dkos´c´ pocz. wystrzelonego z niej po-
cisku wzrosła, w poro´wnaniu z działem
kro´tkolufowym kal. 75 mm, 450 m/s do
990 m/s, a donos´nos´c´ zwie˛kszyła sie˛
z 6500 m do 8100 m (oczywis´cie pojedynki
czołgo´w zwykle nie toczyły sie˛ na dystan-
sie wie˛kszym niz˙ 1000–1500 m). Pocisk
przeciwpancerny podkalibrowy PzGr 40
wystrzelony z nowego działa przebijał
ustawiona˛ pod ka˛tem 90

o

płyte˛ pancerna˛

37

Czołg PzKpfw. IV Ausf. G z szerszymi ga˛sienicami tzw. zimowymi (Wintergleisketten) z dodat-
kowymi osłonami wiez˙y, front wschodni, zima 1943/1944.

grubos´ci 87 mm z odległos´ci 1000 m.
Produkcje˛ nowej broni rozpocze˛to w mar-
cu 1942 r.

Czołgi uzbrojone w długolufowa˛ armate˛

kal. 75 mm otrzymały oznaczenie PzKpfw.
IV Ausf. F2, natomiast czołgi z armata˛
kro´tkolufowa˛– PzKpfw. IV Ausf. F1. Czołg
Ausf. F2 otrzymał nowy typ celownika Tur-
mzielfernrohr TZF 5f (w starszych wers-
jach stosowano celownik TZF 5b), a jego
masa wzrosła do 23,6 t. Zapas przewoz˙o-
nej amunicji wynosił 87 naboi. Czołg
PzKpfw. IV Ausf. F2 był konstrukcja˛przejs´-
ciowa˛ – wyprodukowano go w okresie
marzec–lipiec 1942 r. w liczbie zaledwie
175 egz. Dos´wiadczenia zebrane podczas
jego projektowania, pro´b i eksploatacji zo-
stały wykorzystane przy produkcji czołgu
PzKpfw. IV Ausf. G. Był to pierwszy czołg
niemiecki rzeczywis´cie produkowany ma-
sowo. Od maja 1942 r. do czerwca 1943 r.
linie produkcyjne zakłado´w Krupp-Gruson,
Vomag i Nibelungen (Steyr-Daimler-Puch)
opus´ciło 1687 pojazdo´w.

Wersja PzKpfw. IV Ausf. G ro´z˙niła sie˛

od wersji PzKpfw. IV Ausf. F2 jedynie

szczego´łami. Zmieniono konstrukcje˛ m.in.
hamulca wylotowego armaty, włazo´w kie-
rowcy i strzelca-radiotelegrafisty. Na cze˛-
s´ci czołgo´w montowano dodatkowe ekra-
ny pancerne (Schürzen) chronia˛ce boki
kadłuba i dolna˛ cze˛s´c´ wiez˙y. W ostatnich
seriach produkcyjnych lufa armaty miała
długos´c´ 48 kalibro´w, a na przedniej cze˛s´ci
kadłuba umieszczono dodatkowe płyty
pancerne grubos´ci 30 mm.

Naste˛pna˛ produkowana˛ masowo wersja˛

był PzKpfw. IV Ausf. H. Od maja 1943 r.
do lutego 1944 r. linie montaz˙owe w za-
kładach F. Krupp, Vomag i Nibelungen-
werk opus´ciły 2322 wozy bojowe tego ty-
pu.

Nalez˙y

podkres´lic´,

z˙e

była

to

wytwarzana w najwie˛kszej liczbie przez
przemysł niemiecki podczas II wojny s´wia-
towej wersja jakiegokolwiek czołgu.

Czołg PzKpfw. IV Ausf. H był bardzo

podobny do wersji G – uzbrojony w działo
7,5 cm KwK 40 L/48 kal. 75 mm, o nieco
dłuz˙szej lufie niz˙ wersja KwK 40 L/43,
i 2 km MG34. Zrezygnowano z odbojnika
pod lufa˛, chronia˛cego antene˛ przed uszko-
dzeniem podczas obrotu wiez˙y, poniewaz˙

38

Czołg PzKpfw. IV Ausf. H z doskonale widocznymi osłonami dodatkowymi kadłuba (Schürzen)
i wiez˙y. Widac´ tłumik z kon´co´wka˛ rury wydechowej i osłone˛ wentylatora przed wiez˙yczka˛ dowo´dcy.
Kadłub czołgu pokryty jest pasta˛ antymagnetyczna˛ (Zimmerit).

antene˛ przeniesiono na lewa˛ strone˛ z tyłu
kadłuba. Opancerzenie było standardowo
wzmocnione przez zawieszane na wysie˛g-
nikach płyty pancerne grubos´ci 5 mm (po´-
z´niej 8 mm). Po bokach kadłuba umiesz-
czano pionowo 6 sekcji płyt pancernych,
natomiast wiez˙e˛ osłaniały z trzech stron
blachy wyprofilowane. Zadaniem dodatko-
wego opancerzenia była ochrona przed
pociskami z głowicami kumulacyjnymi.
Podczas przewoz˙enia czołgo´w koleja˛ ek-
rany zdejmowano. Nowa skrzynia biego´w
typu ZF SSG 77, taka sama jak w czoł-
gach PzKpfw. III, miała szes´c´ przełoz˙en´
dla jazdy do przodu i jedno do tyłu. Wie-
z˙yczka dowo´dcy ponownie miała klape˛ je-
dnocze˛s´ciowa˛, do kto´rej dodano sko´rzana˛
wkładke˛ amortyzuja˛ca˛. Podstawe˛ wiez˙y-
czki wzmocniono dodatkowym piers´cie-
niem pancernym i montowano podstawe˛
plot. dla km MG34. Pancerz stropu wiez˙y
pogrubiono z 15 mm do 18 mm.

W podwoziu zmodyfikowano koła nape˛-

dowe i napinaja˛ce oraz ko´łka podtrzymu-

ja˛ce ga˛sienice. Kadłub z boko´w i od dołu
oraz boczne powierzchnie wiez˙y pokrywa-
no specjalna˛ powłoka˛ ochronna˛ (Zimme-
rit). Masa czołgu wzrosła do 25 t.

Ostatnia wersja – PzKpfw. IV Ausf. J

była produkowana seryjnie od lutego
1944 r. do kwietnia 1945 r. w zakładach
Nibelungen w St. Valentin. Ukon´czono ła˛-
cznie 3150 wozo´w. W stosunku do po-
przedniej uproszczono konstrukcje˛ i tech-
nologie˛ produkcji. Najwaz˙niejsza˛ zmiana˛
była rezygnacja z montaz˙u dodatkowego
silnika spalinowego i układu nape˛du elek-
trycznego wiez˙y. Zamiast tych urza˛dzen´
instalowano dodatkowy zbiornik paliwa
o pojemnos´ci 189 dm

3

. W ten sposo´b

czołg mo´gł przewozic´ w czterech zbior-
nikach 659 dm

3

paliwa (ze wzgle˛do´w bez-

pieczen´stwa nie zalecano napełniania ich
do maksimum). Dzie˛ki temu zasie˛g czołgu
w terenie zwie˛kszył sie˛ ze 139 km do
210 km (na drogach do 320 km). Wiez˙a
musiała byc´ obracana przez załoge˛ re˛cz-
nie. Widoczna˛ zmiana˛ zewne˛trzna˛ było

39

Czołg PzKpfw. IV Ausf. H w malowaniu maskuja˛cym z dodatkowymi osłonami pancernymi kadłuba
i wiez˙y. Pojazd wyprodukowano w Nibelungenwerk w styczniu 1944 r.

zasta˛pienie ekrano´w z płyt pancernych
osłonami z siatki metalowej (tzw. Thoma-
-Schürzen). Wpłyne˛ło to na zmniejszenie
masy czołgu do 25 t. Uproszczono kon-
strukcje˛ włazo´w w wiez˙y i zrezygnowano
z bocznych kadłubowych szczelin obser-
wacyjnych kierowcy.

W 1945 r. planowano dalszy rozwo´j

czołgu PzKpfw. IV, przewiduja˛c instalowa-
nie wiez˙y czołgu PzKpfw. V „Panther”
z armata˛ 7,5 cm KwK 42 L/70 lub tzw.
Schmallturm z dziełem 7,5 cm KwK 44/1
kal. 75 mm.

W 1942 r. pewna˛ liczbe˛ czołgo´w

PzKpfw. IV przygotowano do prowadzenia
działan´ bojowych w Afryce Płn. W tym celu
zwie˛kszono sprawnos´c´ systemu wentylacji
i chłodzenia. Dla ochrony przed piaskiem
oraz pyłem montowano dodatkowe, filco-
we wkładki filtruja˛ce na wlotach powietrza
do przedziału silnikowego. Czołg PzKpfw.
IV Tp (Tropen – tropikalny) wyposaz˙ono

ponadto w zaczepy do przewoz˙enia dodat-
kowych kanistro´w z woda˛ i paliwem.

W 1940 r., w ramach przygotowan´ do

inwazji na Anglie˛, kilkadziesia˛t czołgo´w
PzKpfw. IV przygotowano do pokonywania
przeszko´d wodnych po dnie. Zostały one
uz˙yte bojowo podczas ataku na ZSRR
22 czerwca 1941 r., kiedy to pokonały po
dnie graniczna˛ rzeke˛ Bug.

Podwozie czołgo´w PzKpfw. IV wykorzy-

stano do budowy wielu pojazdo´w wyspec-
jalizowanych, m.in. dział samobiez˙nych,
niszczycieli czołgo´w, samobiez˙nych dział
przeciwlotniczych, czołgo´w remontowo-
-ewakuacyjnych,

czołgo´w

mostowych,

czołgo´w dowodzenia, wozo´w obserwacyj-
nych artylerii i innych.

Czołgi PzKpfw. IV w barwach Wehrma-

chtu uczestniczyły we wszystkich opera-
cjach wojskowych III Rzeszy od zaje˛cia
czechosłowackiego

regionu

Sudeto´w

w 1938 r. po bitwe˛ o Berlin w 1945 r.

40

Czołg PzKpfw. IV Ausf. J z nowymi lz˙ejszymi osłonami bocznymi kadłuba w postaci metalowej
siatki na stalowej ramie (Drahtgeflecht-Schürzen).

Uczestniczyły w zaje˛ciu Czechosłowacji
15 marca 1939 r. W dniu ataku na Polske˛,
1 wrzes´nia 1939 r., Wehrmacht dyspono-
wał 211 czołgami PzKpfw. IV Ausf. A,
B i C. Były one przydzielone do ro´z˙nych
jednostek i uczestniczyły w walkach na
najwaz˙niejszych odcinkach frontu. Ogo´-
łem we wrzes´niu 1939 r. Niemcy stracili
w Polsce 19 czołgo´w PzKpfw. IV, a kilka-
nas´cie zostało uszkodzonych podczas
walk ze znacznie słabiej opancerzonymi
i uzbrojonymi polskimi czołgami 7TP i Vic-
kers.

W dniu rozpocze˛cia ataku na Belgie˛,

Holandie˛ i Francje˛ Wehrmacht posiadał
290 czołgo´w PzKpfw. IV oraz 20 czołgo´w
mostowych zbudowanych na podwoziu
PzKpfw. IV. Wie˛kszos´c´ z nich zgrupowano
w dywizjach pancernych wykonuja˛cych
gło´wne uderzenia. Armia francuska, wspo-
magana przez Brytyjski Korpus Ekspedy-
cyjny i dysponuja˛ca duz˙a˛ liczba˛ stosun-
kowo nowoczesnych czołgo´w, została
zaskoczona rozmachem niemieckiej ofen-
sywy i nie była w stanie stawic´ skutecz-
nego oporu. Dlatego tez˙ Niemcy stracili
w walkach zaledwie 30 czołgo´w PzKpfw.
IV, a kilkadziesia˛t zostało uszkodzonych.

W ramach przygotowan´ do inwazji na

Anglie˛ (operacja „Lew morski”) latem
1940 r. pewna˛ liczbe˛ czołgo´w PzKpfw. IV
przydzielono do 18. BPanc., przemiano-
wanej po´z´niej na 18. DPanc. Potwierdzo-
ne informacje o ich uz˙yciu bojowym po-
chodza˛ z 22 czerwca 1941 r., pierwszego
dnia operacji „Barbarossa”.

W dniu ataku na ZSRR armia niemiecka

dysponowała 439 czołgami PzKpfw. IV ro´-
z˙nych wersji, lecz pod koniec roku, na
skutek strat w walkach, ich liczba zmniej-
szyła sie˛ do 348. Okazało sie˛, z˙e nowe
czołgi sowieckie T-34/76, KW-1 i KW-2
zdecydowanie go´ruja˛ nad kaz˙dym typem
czołgu niemieckiego i nie daja˛ im z˙adnych
szans w bezpos´rednich pojedynkach og-
niowych. Całkowicie przestarzała była
zwłaszcza

kro´tkolufowa

armata

kal.

75 mm, stanowia˛ca gł. uzbrojenie czołgo´w
PzKpfw. IV. Wystrzelone z niej pociski,
o niewielkiej pre˛dkos´ci pocz., charaktery-
zowały sie˛ mała˛ przebijalnos´cia˛ pancerza
i stosunkowo niewielka˛ donos´nos´cia˛, co
uniemoz˙liwiało prowadzenie celnego i sku-
tecznego ognia. Sytuacja poprawiła sie˛
dopiero po przybyciu na front wiosna˛
1942 r. czołgo´w PzKpfw. IV Ausf. F2

41

P

rze

kr

o´

j

cz

ołgu

s´r

ed

n

ieg

o

P

zK

p

fw.

IV

A

u

sf

.

H

.

1

–

luf

a

d

zia

ła

,2

–

d

zi

a

ło,

3

–

o

słona

właz

u

,4

–

fo

te

ld

zi

a

łon

o

w

ego

,5

–

w

e

n

ty

la

to

ry

silnika,

6

–

b

lo

k

silnika,

7

–

tłum

ik

sp

a

lin,

8

–

ko

ło

n

a

p

in

a

ja

˛ce

,9

–

koło

jezdne

w

o´

zka

je

zd

ne

g

o

,

1

0

–

pr

ze

kł

a

d

n

ia

g

ło´

w

n

a

,

1

1

–

fo

te

l

m

ec

ha

nik

a

-k

ie

ro

wc

y,

12

–

p

ulp

it

ko

n

tr

o

lny

me

chan

ik

a

-k

ie

rowc

y,

1

3

–

koło

n

a

p

e˛d

o

w

e

.

42

Dane takt.-techn.

PzKpfw. IV Ausf. H

Załoga: 5

Masa: 25 t

Grubos´c´

pancerza:

do

60 mm

Wymiary: długos´c´ (ła˛cznie
z lufa˛ armaty) 7,02 m, dłu-
gos´c´ kadłuba 5,89 m, sze-
rokos´c´ 2,39 m, wysokos´c´
2,68 m

Nape˛d: 2-cylindrowy, chło-
dzony ciecza˛ silnik benzy-
nowy Maybach HL 120
TRM o mocy 300 KM
(221 kW)

Osia˛gi: maks. pre˛dkos´c´ po
drogach 38 km/h, maks. za-
sie˛g po drogach 200 km,
pokonywane

przeszkody:

brody 1,0 m, wzniesienia
60

o

, pionowe s´ciany 0,6 m,

rowy 2,20 m

Uzbrojenie:

armata

kal.

75 mm, 2 km kal. 7,92 mm

Czołg PzKpfw. IV Ausf. F2 po´z´nej serii produkcyjnej z dodatkowym
wyposaz˙eniem wysłany do Afryki Po´łnocnej, do Deutsche Afrika
Korps gen. Erwina Rommla. Wo´z w maskuja˛cym malowaniu pustyn-
nym. W charakterze dodatkowego opancerzenia przedniej cze˛s´ci
kadłuba wykorzystano duz˙e fragmenty ga˛sienic oraz ułoz˙ono worki
z piaskiem. Na s´rodkowej cze˛s´ci błotnika widac´ kanistry z woda˛,
oznaczone białymi krzyz˙ami. Na wiez˙y umieszczono siatke˛ mas-
kuja˛ca˛, kto´ra podczas postoju była układana jako namiot dla ochrony
przed pala˛cym słon´cem pustyni.

uzbrojonych w nowa˛ długolufowa˛ armate˛
KwK 40 kal. 75 mm. Duz˙o czołgo´w
PzKpfw. IV Wehrmacht stracił w bitwie
stalingradzkiej, niemniej w połowie 1943 r.
czołgi tego typu stanowiły podstawowe
uzbrojenie niemieckich wojsk pancernych.
Podczas operacji „Zitadelle” (bitwa na Łu-
ku Kurskim) w lipcu 1943 r. ponad 40%
niemieckich czołgo´w w niej uczestnicza˛-
cych stanowiły PzKpfw. IV.

Swoje walory bojowe czołgi PzKpfw. IV

wykazały w latach 1941–1943 w Afryce
Płn., walcza˛c w ramach Deutsches Afrika
Korps z czołgami brytyjskimi, a po´z´niej
amerykan´skimi. Podkres´lic´ nalez˙y fakt, z˙e
wozy PzKpfw. IV doskonale spisywały sie˛
nie tylko w operacjach zaczepnych, ale
zwłaszcza w walkach obronnych, gdy
przewaga liczebna wojsk anglo-amerykan´-
skich od przełomu 1942/1943 stała sie˛
bardzo wyraz´na.

W 1944 r. czołgi PzKpfw. IV dywizji

pancernych Wehrmachtu i Waffen SS

uczestniczyły w cie˛z˙kich walkach obron-
nych na froncie wschodnim, we Włoszech,
w Normandii, brały udział w tłumieniu
powstania w Warszawie, w walkach na
We˛grzech. W 1945 r. wykorzystywano je
m.in. podczas obrony Wiednia i Berlina.
10 kwietnia 1945 r. w jednostkach pierw-
szego rzutu znajdowało sie˛ jeszcze 505
czołgo´w PzKpfw. IV Ausf. H i J oraz kolej-
ne 150 w Armii Rezerwowej.

Pewna˛ liczbe˛ czołgo´w PzKpfw. IV Niem-

cy sprzedali pan´stwom sojuszniczym: We˛-
grom (52 egz.), Rumunii (ok. 100 egz.),
Bułgarii (46 egz.), Finlandii (15 egz.). Nie-
znana˛ dokładnie (kilkanas´cie sztuk) liczbe˛
czołgo´w PzKpfw. IV Niemcy dostarczyli
armii tzw. Niezalez˙nego Pan´stwa Chorwa-
ckiego i Hiszpanii. Ten drugi kraj w latach
60. sprzedał posiadane czołgi PzKpfw. IV
Syrii, kto´ra była ostatnim ich uz˙ytkowni-
kiem. Syryjczycy uz˙yli swoich czołgo´w
w walkach z armia˛ izraelska˛ podczas woj-
ny szes´ciodniowej (5–10 czerwca 1967 r.).

43