MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Elżbieta Worobik
Zakładanie pasieki 612[01].Z2.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr inż. Grzegorz Borsuk
dr n. wet. Marek W. Chmielewski
Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł
Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 612[01].Z2.04
 Zakładanie pasieki , zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu pszczelarz.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Zarys dziejów pszczelnictwa 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 14
4.1.3. Ćwiczenia 14
4.1.4. Sprawdzian postępów 15
4.2. Ule, pomieszczenia i sprzęt pasieczny 16
4.2.1. Materiał nauczania 16
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 22
4.2.3. Ćwiczenia 22
4.2.4. Sprawdzian postępów 24
4.3. Zasady pracy w pasiece 25
4.3.1. Materiał nauczania 25
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 28
4.3.3. Ćwiczenia 29
4.3.4. Sprawdzian postępów 30
4.4. UrzÄ…dzanie pasieki 31
4.4.1. Materiał nauczania 31
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 35
4.4.3. Ćwiczenia 36
4.4.4. Sprawdzian postępów 37
5. Sprawdzian osiągnięć ucznia 38
6. Literatura 43
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o zakładaniu pasieki.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
materiał nauczania, to wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
- zestaw zdań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści, ćwiczenia
pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności
praktyczne,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności
z zakresu tej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
Przy wyborze odpowiednich treści pomocny będzie nauczyciel, który wskaże Ci
potrzebne informacje dotyczące zakładania pasieki.
Z rozdziałem  Pytania sprawdzające możesz zapoznać się:
- przed przystąpieniem do rozdziału  Materiał nauczania  poznając przy tej okazji
wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści,
odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń,
- po zapoznaniu się z rozdziałem  Materiał nauczania , by sprawdzić stan swojej wiedzy,
która będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń.
Kolejny etap poznawania przez Ciebie materiału to wykonywanie ćwiczeń, których
celem jest uzupełnienie i utrwalenie informacji w zakładaniu pasieki.
Wykonując ćwiczenia przedstawione w poradniku lub zaproponowane przez
nauczyciela, będziesz poznawał materiał, dotyczący zakładania pasieki, między innymi na
podstawie informacji podanych w materiale nauczania i w instrukcjach ćwiczeń.
Po wykonaniu zaplanowanych ćwiczeń, sprawdz
poziom swoich postępów, wykonując
test  Sprawdzian postępów , zamieszczony zawsze po podrozdziale  Ćwiczenia. W tym
celu: przeczytaj pytania i odpowiedz na nie,
- podaj odpowiedz
wstawiajÄ…c X w podane miejsce,
- wpisz TAK, jeśli Twoja odpowiedz
na pytanie jest prawidłowa,
- wpisz NIE, jeśli Twoja odpowiedz
na pytanie jest niepoprawna.
Odpowiedzi NIE wskazują luki w Twojej wiedzy, informują Cię również jakich
elementów materiału nauczania jeszcze dobrze nie poznałeś. Oznacza to także powrót do
treści, które nie są dostatecznie opanowane.
Poznanie przez Ciebie wszystkich lub określonej części wiadomości zakładania pasieki
będzie stanowiło dla nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu
przyswojonych wiadomości i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży
się Zestawem testów zawierającym różnego rodzaju zadania. W rozdziale 5 tego poradnika
jest zamieszczony przykład takiego testu Zestaw zadań testowych, zawiera on:
- instrukcję, w której omówiono tok postępowania podczas przeprowadzania sprawdzianu,
- przykładową kartę odpowiedzi, w której, w wolnych miejscach wpisz odpowiedzi na
pytania  zadania. Będzie to stanowić dla Ciebie trening przed sprawdzianem
zaplanowanym przez nauczyciela.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
Moduł 612[01].Z2
Produkcja pszczelarska
612[01].Z2.01
Identyfikowanie stanów
biologicznych rodziny pszczelej
612[01].Z2.02
Kierowanie rozwojem rodzin
pszczelich wiosnÄ…
612[01].Z2.03
Rozpoznawanie chorób pszczół
612[01].Z2.04
Zakładanie pasieki
612[01].Z2.05 612[01].Z2.07
612[01].Z2.06
Prowadzenie pasieki wędrownej Prowadzenie wychowu matek
Prowadzenie różnych kierunków
pszczelich
produkcji pasiecznej
612[01].Z2.08 612[01].Z2.09
Przetwarzanie produktów pasiecznych
Przygotowanie pasieki
do zimowania
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- rozróżnić stadia rozwojowe czerwia pszczelego,
- dostrzegać zagrożenia związane z wykonywaną pracą,
- zastosować zasady ochrony środowiska,
- rozróżnić choroby niezakaz
ne czerwiu,
- rozpoznać choroby zakaz
ne czerwiu,
- rozpoznać pasożyty pszczół,
- charakteryzować naturalne i sztuczne pokarmy pszczół,
- określić topografię narządów i układów organizmu pszczoły,
- charakteryzować funkcjonowanie narządów, układów i całego organizmu pszczoły,
- określić funkcje ciała tłuszczowego w organizmie pszczoły,
- charakteryzować czynniki środowiska i ocenić ich wpływ na wzrost i rozwój zwierząt,
- ocenić wpływ właściwości gleby na rośliny i zwierzęta,
- określić rolę człowieka w kształtowaniu siedliska,
- określić wpływ poszczególnych składników pokarmowych na wzrost, rozwój zwierząt,
- określić czynniki klimatyczne i glebowe wpływające na zdrowie oraz produkcyjność
zwierzÄ…t,
- sporządzić schematy i proste rysunki techniczne,
- odczytać schematy oraz skorzystać z instrukcji i dokumentacji technicznej,
- zidentyfikować symbole literowe znajdujące się na sprzęcie rolniczym i pasiecznym,
- rozróżnić podstawowe materiały stosowane w technice rolniczej,
- określić właściwości stali, żeliwa, aluminium, miedzi, ołowiu, drewna, gumy, skóry,
i tworzyw sztucznych oraz ich przydatność w budowie narzędzi, maszyn, urządzeń
rolniczych i pasiecznych,
- pozyskać informacje na temat sposobu i warunków zakupu sprzętu rolniczego
i pasiecznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- rozróżnić kolejne okresy historii pszczelarstwa,
- określić kierunki rozwoju pszczelarstwa w Polsce i na świecie,
- wymienić pionierów postępu w pszczelarstwie,
- określić wpływ warunków środowiskowych na kierunki produkcji w pasiece,
- wyjaśnić potrzebę wielokierunkowej produkcji pasiecznej,
- rozpoznać typy uli i charakteryzować sprzęt pasieczny,
- określić cele, warunki i technikę przeprowadzania przeglądów rodzin pszczelich,
- charakteryzować rodzaje przeglądów,
- dobrać sprzęt do przeglądu rodzin pszczelich,
- przeprowadzić przeglądy rodzin pszczelich,
- określić zasady postępowania pszczelarza podczas pracy z pszczołami,
- dobrać i zastosować odzież ochronną oraz środki ochrony indywidualnej do pracy przy
pszczołach,
- przewidzieć i zapobiec zagrożeniom życia i zdrowia osób postronnych,
- zastosować zasady postępowania w przypadku pożądlenia, z uwzględnieniem wstrząsu
anafilaktycznego,
- dobrać typy uli do rodzaju gospodarki pasiecznej,
- zaplanować urządzanie pasieczyska,
- określić zasady nabywania pszczół,
- oszacować zasobność bazy pożytkowej,
- oszacować i ocenić wartość rodziny pszczelej,
- przesiedlić rodziny pszczele,
- zorganizować zaplecze gospodarcze pasieki,
- zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Zarys dziejów pszczelnictwa
4.1.1. Materiał nauczania
Najstarszy sposób wykorzystywania pracy pszczół polegał na obrabowywaniu ich gniazd,
ukrytych w spróchniałych drzewach czy szczelinach skał. Gniazdo dziko żyjących pszczół nie
łatwo było wyszukać; wymagało to prawdziwie myśliwskiego instynktu i cierpliwości
wprawnego tropiciela zwierząt. Zdobywanie miodu było pewną formą myślistwa.
Długi okres  polowania" na pszczoły i ich miód poprzedził pierwsze próby hodowli
pszczół, tak jak polowanie na zwierzęta poprzedziło ich udomowienie i hodowlę.
Najstarszy wizerunek człowieka dostającego się do gniazda pszczół wykryto w 1919 r.
w jednej z grot skalnych w Hiszpanii (rys. 1). Wiek malowidła o wykorzystywaniu pszczół
przez człowieka oceniono na 15 tysięcy lat. Ale łowy na pszczoły miały na pewno znacznie
starszą historię. Trzeba też dodać, że niezależnie od rozwoju hodowli pszczół wydzieranie
dzikim rojom plastrów zalanych miodem było dość rozpowszechnione jeszcze w początkach
XIX stulecia, a i dziÅ› nie jest ono obce ludom zamieszkujÄ…cym AzjÄ™ czy AfrykÄ™.
Rys. 1. Rysunek skalny z okresu paleolitu przedstawiajÄ…cy wybieranie miodu [wg Joirisza]
Wydobywanie plastrów z miodem z ukrytych i niedostępnych gniazd pszczelich nie było
rzeczą łatwą ani bezpieczną, a taka rabunkowa gospodarka szybko zmniejszała ilość pszczół,
które człowiek od niepamiętnych czasów uważał za pożyteczne. Zanim zajął się on hodowlą
pszczół, poznał też zapewne i wartość wosku.
Nasze wiadomości o hodowli pszczół sięgają okresu z przed 3 4 tysięcy lat. Wiadomości
pochodzące z egipskich papirusów dowodzą, że Egipcjanie cenili bardzo zarówno miód, jak
i wosk, znali wartość leczniczą miodu (rys. 2), a pszczoły hodowali powszechnie
w glinianych dzbanach wyrabianych specjalnie w tym celu Sprzed 3 tysięcy lat mamy
wiadomości o hodowli pszczół w Palestynie i Grecji. Zapalonymi hodowcami pszczół byli też
Rzymianie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Rys. 2. Wypiekanie kultowych ciasteczek miodowych w starożytnym Egipcie [wg J. Guderskiej]
W starożytności wosk był bardzo cenionym i poszukiwanym produktem. Używano go do
modelowania przy odlewach z metali, na pieczęcie, do wyrobu tabliczek, na których pisano
rylcem itp. Plastry z miodem pszczelim wchodziły w skład ofiar składanych bogom zarówno
przez Egipcjan, jak Greków i Rzymian. Miód był powszechnie używany do słodzenia potraw,
do wyrobu słodyczy, spożywano go wraz z lekami i ziołami, jakie znała medycyna
starożytnych. Duże zapotrzebowanie na produkty pasiek mogło zaspokoić tylko dobrze
rozwinięte pszczelarstwo.
Ule pierwotne
Wśród pierwotnych pomieszczeń dla pszczół można wyróżnić dwa rodzaje. Pierwszy
z nich to barcie, czyli sztuczne dziuple wydziane w żywych drzewach (rys. 3), drugi to ule
przenośne, czyli tak zwane domowe wyrabiane z materiałów takich jak wiklina, słoma, korek.
Rys 3. Barć naturalna  świepot [wg J. Guderskiej]
Nasze wiadomości o hodowli pszczół w starożytności dotyczą przeważnie uli
przenośnych. O hodowli pszczół w leśnych barciach wiemy bardzo niewiele. Być może, że
stopień i rodzaj zadrzewienia Egiptu, Grecji i dzisiejszych Włoch nie sprzyjał temu typowi
pierwotnej hodowli pszczół, warunki zaś klimatyczne pozwalały na trzymanie pszczół
w cienkich ulach przenośnych.
Pierwotne ule w Egipcie były to podłużne kosze plecione z wikliny i oblepiane mułem.
Ule takie układano jedne na drugich w stosy, które tworzyły pierwotną pasiekę.
Starożytni Grecy hodowali pszczoły w ulach o kształcie cylindrycznym, wyrabianych
z wikliny lub słomy ustawianych pionowo. Dennica i powała tych pierwotnych uli miały takie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
same rozmiary. Ule te były zaopatrzone u góry w rząd ruchomych listewek (snozy), do
których pszczoły przybudowywały plastry. Plastry wyjmowano z uli przez górny otwór.
Ule Rzymian były przeważnie plecione ze słomy, a kształt miały zbliżony do walca lub
dzwonu (takie ule wykryto w wykopaliskach Pompei), z góry przykrywane słomianymi
czapkami.
Po upadku Rzymu wynalazek grecki, umożliwiający wyjmowanie z ula pojedynczych
plastrów, poszedł na długie lata w zapomnienie. We wczesnym średniowieczu spotyka się na
terenie Europy poza barciami prymitywne ule przenośne, ale wyłącznie z budową
nieruchomÄ….
Na terenach zajmowanych pierwotnie przez Słowian pszczoły hodowano od czasów
najdawniejszych w barciach, czyli sztucznych dziuplach drążonych na pewnej wysokości
w rosnÄ…cych drzewach. Barcie sÄ… najstarszymi  ulami" pierwotnymi na terenie Polski, Rosji,
Białorusi, Czech, Słowacji, Serbii i Bułgarii, a także na znacznej części terenów
zajmowanych przez Niemców. Były to na tych terenach najstarsze pomieszczenia dla pszczół
bardzo typowe dla kultury Słowian, u których hodowla pszczół była niegdyś ściśle związana
z puszczą. Poza Słowianami bartnictwo uprawiane było przez Prusów, Litwinów, A
otyszów,
a także przez niektóre ludy skandynawskie.
Hodowla pszczół w barciach umieszczonych wysoko nad ziemią zaczęła być z czasem
coraz bardziej niedogodna, a w miarę zmniejszania się obszarów pierwotnych puszcz. coraz
częstszym zjawiskiem stało się przenoszenie pszczół w sąsiedztwo siedzib ludzkich.
Prototypem ula przenośnego była ścięta barć. Krokiem następnym było wyrabianie uli
w zasadzie zbliżonych do barci w grubych pniach drzew poprzednio już ściętych. Były to ule
 kłody.
Kłoda to ciężki ul przenośny o ścianach znacznej grubości (rys. 4a) Wnętrze wydłubane
w pniu drzewnym miało kształt zbliżony do barci; dostęp do gniazda umożliwiał odejmowany
zatwór (dłużnia) z grubej deski. Zewnętrznie kłoda mało różniła się od dziuplanki;
i w jednym i drugim przypadku był to okorowany pień drzewa. Dziuplanka miała jednak całe
wnętrze puste, a do gniazda pszczelego dostawano się przeważnie z góry po odjęciu powały.
Na terenie Niemiec północno zachodnich rozpowszechniły się ule ze słomy o kształcie
walców czy dzwonów koszki (rys. 4b), umieszczane na drewnianych podstawach.
W stepowych okolicach Ukrainy i Podola, gdzie warunki nie sprzyjały rozwojowi
bartnictwa, uzytkowano ule zwane dziuplankami, zrobione z wydrążonych pni drzew.
Ustawiano je przeważnie pionowo, rzadziej w pozycji leżącej.
Cechą charakterystyczną dla wszystkich typów przenośnych uli pierwotnych był kolisty
lub zbliżony do trójkątnego przekrój ich wnętrza. Ule o przekroju kwadratowym czy
prostokątnym zaczęto budować dopiero w połowie XVIII wieku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
 a
b
Rys. 4. Ule nierozbieralne: a) kłoda, b) kószka [wg J. Guderskiej]
Gospodarka pierwotna
O pierwotnej gospodarce pasiecznej w starożytnym Egipcie mamy wiadomości bardzo
skąpe. Ule z mułu nilowego miały budowę nieruchomą, tak że jedyny sposób uzyskania
miodu i wosku sprowadzał się do podrzynania dolnych części plastrów. Wiemy natomiast, że
Egipcjanie zdawali sobie sprawę ze znaczenia pożytków pszczelich, gdyż przed tysiącami lat
stosowali gospodarkę wędrowną przewożąc ule z pszczołami na barkach celem
wykorzystania obfitszych pożytków.
U starożytnych Greków gospodarka pasieczna stała na stosunkowo wysokim poziomie.
Zawdzięczając ruchomej budowie plastrów pszczelarz grecki miał łatwy wgląd do wnętrza
gniazda pszczelego. Ponadto budowa plastrów pozwalała na odbieranie czystego miodu bez
konieczności niszczenia gniazda, a także na ocenę zapasów zebranych przez pszczoły.
Według wiadomości zaczerpniętych z przechowanych dzieł pisarzy starożytnej Grecji
ówcześni hodowcy pszczół umieli dzielić roje, znali różnicę między matką a pszczołą
robotnicą, a także wiedzieli o tym, że rodzina pozbawiona matki może ją wyhodować
z młodej larwy rozwijającej się w zwykłej komórce.
Zbiory przepisów prawnych opracowanych przez wybitnych prawodawców greckich
brały pod uwagę też hodowlę pszczół. W prawodawstwie Solona była np. mowa o odległości,
jaka powinna być zachowana pomiędzy sąsiednimi pasiekami, co jest dowodem, że już wtedy
zdawano sobie sprawę, iż zbytnie zagęszczenie pasiek zmniejsza zbiory miodu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Gospodarka pasieczna Rzymian była ściśle oparta na wzorach greckich; używano uli ze
słomy zaopatrzonych w drewniane listewki znajdujące się w górnej części takiego
pomieszczenia. Wśród Rzymian hodowla pszczół była bardzo rozpowszechniona; wzmianki
o tym znajdujemy w pismach Pliniusza, Wergilego, Collumelli i innych.
Póz
niejsze nasze wiadomości o gospodarce pasiecznej różnych ludów zamieszkujących
teren Europy wyraz
nie świadczą o tym, że była ona o wiele bardziej prymitywna niż ta, jaką
znali starożytni.
Gospodarka bartna polegała prawie wyłącznie na zwabianiu rojów do przygotowanych
sztucznych dziupli i na odbieraniu pszczołom zapasów przez podrzynanie plastrów na dość
znacznej wysokości.
Przy gospodarce w różnego rodzaju ulach pierwotnych nie znano przez długie wieki
żadnych określonych metod. Najintensywniejsza praca pasiecznika trwała w okresie rójki.
Trzeba było dopilnowywać wyjścia rojów, aby móc je schwytać i osadzać w ulach. Roje
wychodziły bardzo licznie zwłaszcza z uli o małej pojemności, jakimi były kószki.
W określonych porach lata podrzynano plastry, pozostawiając pszczołom jako zapas zimowy
tę ilość miodu, która pozostała w górnej części gniazda.
Miód wybierany z barci czy z prymitywnych uli był przeważnie niezbyt czystym
produktem, gdyż w podrzynanych plastrach znajdował się czerw i pierzga. Odkładano część
plastrów z czystym miodem, aby uzyskać produkt lepszej jakości, a pozostałe ubijano
w beczkach, aby po spuszczeniu części miodu przetopić resztę na wosk. Miód  bity
przeznaczano na wyrób trunków miodowych.
Pierwotne formy gospodarki pasiecznej panowały powszechnie aż do połowy XIX wieku.
Liczne próby ulepszenia techniki hodowli, podejmowane przez wybitnych pszczelarzy, nie
wywierały wpływu na rzesze zacofanych bartników, którzy przeważnie gospodarowali tak,
jak ich dalecy przodkowie. A ponadto zmniejszanie się obfitych pożytków pszczelich
zmuszało pasieczników do stosowania sposobów, które miały na celu ograniczenie ilości
miodu spożywanego przez zimowane pszczoły. Toteż w wiekach póz
niejszych wśród
pasieczników wielu krajów rozpowszechniła się metoda wybijania (po głównym pożytku)
części rodzin pszczelich, przy użyciu dymu lub wrzącej wody. Wybijano większą część pni
najcięższych i najlżejszych, średnie pozostawiano na zimę. Całe gniazda po zabitych
pszczołach stawały się zdobyczą pszczelarza, a ubytek w stanie pasieki uzupełniały nowe roje
od pozostawionej części pni (rys. 5).
Rys 5. Wybębnianie [wg Guderska]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Badania naukowe
Liczni uczeni starożytności prowadzili badania nad życiem pszczół. Ojciec nauk
biologicznych Arystoteles prowadził systematyczne badania nad pszczołami trzymanymi
w ulu przystosowanym do różnych obserwacji. Interesował go rozwój pszczoły i budowa
plastrów, jakkolwiek był on przekonany, że wosk zbierają pszczoły z kwiatów. Wiele
trafnych spostrzeżeń Arystotelesa potwierdziły dopiero badania, jakie przeprowadzono
w XVII, a głównie w XVIII stuleciu.
W średniowieczu wiedza o pszczołach nie wzbogaciła się zupełnie, a pewna praktyczna
umiejętność hodowli pszczół, oparta była na wiadomościach o wiele skąpszych niż te, które
znane były już starożytnym Grekom. Mniemanie, że pszczoły rodzą się z padliny zwierzęcej,
które zrodziło się z legend starożytnego Egiptu, powtórzone przez niektórych pisarzy
rzymskich przetrwało aż do początku 18 stulecia. Błędny pogląd Arystotelesa co do
pochodzenia wosku został sprostowany dopiero po upływie 2 tysięcy lat.
Nowsze badania nad pszczołami zapoczątkował w połowie XVII wieku sławny biolog
holenderski Swammerdamm. Przy badaniu budowy pszczoły Swammerdamm posługiwał się
już prymitywnym mikroskopem, co mu pozwoliło na opisanie nie znanych przedtem
szczegółów anatomicznych. On to ustalił ostatecznie płeć matki, uważanej dotychczas za
 króla" pszczół, wyjaśnił organizację rodziny pszczelej i rolę, jaką odgrywa w niej matka.
W pierwszej połowie XVIII wieku, wielu ciekawych odkryć dokonał Reaumur. Stosując
już metody ściśle naukowe wyjaśnił on istotę rójki, opisał budowę plastrów, zimowlę pszczół
i wiele innych szczegółów z życia rodziny pszczelej.
Dla rozwoju nauki o pszczołach największe znaczenie miały wyniki badań
szwajcarskiego badacza Franciszka Hubera. Na podstawie długoletnich obserwacji Huber
ustalił, że matka pszczela spotyka się z trutniem w powietrzu, i to tylko raz w życiu, i że
składa ona dwa rodzaje jaj. Prześledził on rozwój pszczoły i wykazał różnice w oprzędzie
robotnicy i matki. Opisał szczegółowo przebieg budowy plastra, zaobserwował sposób, w jaki
pszczoły wentylują gniazdo, ustalił, że kit pszczeli zbierają pszczoły z pączków drzew.
Niezależnie od ogłaszanych wyników badań naukowców w tym okresie pojawiły się też
liczne prace pszczelarzy praktyków. Jednym z tych pszczelarzy był Piotr Prokopowicz.
W pasiekach swoich wprowadzał zupełnie nowe metody gospodarki oparte na długoletnich
doświadczeniach. Prowadził on systematyczne ważenie uli kontrolnych, celem ustalenia
zarówno przebiegu zbiorów, jak też spożycia przez pszczoły zapasów podczas zimowli.
Prowadził obserwacje nad nektarowaniem roślin. Nowością był stosowany przez
Prokopowicza siew roślin specjalnie dla pszczół, a także badania nad chorobami pszczół.
Pszczelarzem praktykiem o światowej sławie był Jan Dzierżon. Opracował i ogłosił
teorię w której omówił szczegółowo rolę matki pszczelej w rodzinie. Stwierdził, że tylko
matka unasienniona przez trutnia może znosić dwa rodzaje jaj. Opisał szczegółowo kopulację,
przechowywanie nasienia trutnia w zbiorniczku nasiennym matki. Stwierdził, że jaja składane
przez matki mogą być zapłodnione lub niezapłodnione i że to decyduje o płci rozwijających
się z nich osobników. Z jaj zapłodnionych rozwijają się osobniki żeńskie, z jaj
niezapłodnionych trutnie. Dzierżon stwierdził, że w rodzinie pszczelej pozbawionej matki
czerwią pszczoły trutówki.
Wyniki badań Dzierżona położyły podwaliny pod naszą dzisiejszą wiedzę o pszczołach.
Dopiero one umożliwiły nadanie kierunku selekcji w pszczelarstwie i wychowowi matek
pszczelich o wybitnych i pożądanych cechach.
Doskonalenie uli i sprzętu pasiecznego
Równolegle ze stopniowym pogłębianiem się wiedzy o pszczołach, co umożliwiało
człowiekowi kierowanie ich życiem, postępowało doskonalenie się uli oraz sprzętu
używanego w gospodarce pasiecznej. Dwie te drogi, którymi szedł rozwój pszczelarstwie,
początkowo wiązały się ze sobą, gdyż dla zbadania życia pszczół niezbędne było przede
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
wszystkim uruchomienie plastrów pszczelich; bez tego nie można było zajrzeć do gniazda
pszczół i obserwować ich pracy. Tak więc najwybitniejsi badacze pszczół byli równocześnie
konstruktorami pierwszych udoskonalonych uli.
Grecki wynalazek listewek umieszczonych w górnej części ula, co pozwalało na
wyjmowanie pojedynczych plastrów, uległ zapomnieniu na przeciąg blisko dwudziestu
wieków, a pszczoły hodowano bądz
w barciach, bÄ…dz
w różnego typu ulach nierozbieralnych.
O pierwszych próbach zastosowania do uli pewnego rodzaju ramek są dość niejasne
wzmianki z drugiej połowy XVII wieku. Jednakże dopiero Huber budując swój ul
obserwacyjny wpadł na pomysł oprawienia plastrów pszczelich w oddzielne drewniane ramy.
Za twórcę ula rozbieralnego, umożliwiającego wgląd do gniazda, łatwe tworzenie
odkładów, zapobieganie rójce i wychów matek uważany jest ks. Jan Dzierżon (1811 1906).
Skonstruował on ul szafkowy  snozowy. Snozy czyli listewki (odpowiednik górnej beleczki
ramek) służyły pszczołom do odciągania plastrów, zaś pszczelarzowi do w miarę swobodnego
wglÄ…du i manipulacji plastrami.
Pierwsze ramki powstałe przez dobudowanie do snozy pozostałych elementów bocznych
i dolnego zastosował w ulu Dzierżona Berlepsch (1815 1877) w roku 1852, zaś niezależnie
od niego w Ameryce  L. Langstroth.
W Polsce Jan Dolinowski (1814 1875) wzorując się na snozowym ulu Dzierżona i na ulu
Hubera skonstruował własny ul, który stał się pierwotypem ula otwieranego od góry.
Duże zasługi w kształtowaniu nowoczesnych form pomieszczeń dla pszczół odniósł
również Joachim Litawor Chreptowicz (1729 1812) opisał ul leżak składający się z dwóch
"półkuli" oraz stojak słomiany składany.
Krzysztof Kluk (1739 1796) zalecał ul słomiany w kształcie walca, składający się z dwóch
lub większej liczby części. Ul ten w okresie letnim, w miarę przybywania pszczół, można było
powiększać albo od tyłu albo od przodu.
Mikołaj Witwicki (1780 1853) skonstruował słomiany ul dzwonowy. Ul ten pozwalał na
dobry rozwój wiosenny pszczół, a ponieważ mógł być w miarę potrzeby zwiększany lub zmiejszany,
można było przez zwiększenie pojemności zapobiegać rójce.
Teofil Ciesielski (1846 1926) skonstruował ul słowiański, wcześniej określany mianem  ula
Towarzystwa . Ul ten można jeszcze spotkać na terenie Polski.
Kazimierz Lewicki (1847 1902) skonstruował ul, który był rozpowszechniony
w centralnej Polsce i Rosji. Po modyfikacji uzyskał formę ula warszawskiego zwykłego.
Stanisław Brzósko (1871  1963) modyfikując ul warszawski zwykły skonstruował ul
warszawski poszerzony o wymiarach ramek 300x435 mm.
Ule ramowe były jeszcze ulepszane i modyfikowane, zanim przybrały dzisiejszą formę.
Ale już ich prototypy były o wiele dogodniejsze w obsłudze niż ule dotychczas używane.
Oprawienie w ramkę plastra pszczelego umożliwiło dowolne poszerzanie i zwężanie gniazd,
kontrolę zapasów zebranych przez pszczoły, kontrolę czerwienia matki, ułatwiło dzielenie
rodzin i wiele innych czynności stosowanych w dzisiejszej gospodarce pasiecznej.
Pełne jednak wykorzystanie ula ramowego umożliwił wynalazek miodarki, przyrządu,
który pozwalał na wydobycie miodu z plastrów bez konieczności ich niszczenia. Pierwszy
model miodarki przedstawił w roku 1865 na zjez
dzie pszczelarzy niemieckich i austriackich
SÅ‚owak, Franciszek Hruszka.
W krótkim czasie miodarka stała się niezbędnym sprzętem w pasiece, a równocześnie
zaczęła wchodzić w coraz częstsze użycie węza. Na kilka lat przed ogłoszeniem wynalazku
miodarki pszczelarz niemiecki Mehring, wykonał formę drewnianą, która umożliwiła
odlewanie z wosku, pszczelego ścian środkowych plastrów z denkami komórek pszczelich.
Formę drewnianą Mehring zamienił wkrótce na metalową, a ta stała się wzorem dla różnego
rodzaju pras do wyrobu węzy, używanych do dziś przez pszczelarzy. Dalszy postęp
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
w wyrobie węzy to walce do jej wyrobu, a następnie cały zestaw maszyn do mechanicznej
produkcji węzy.
Zastosowanie węzy miało duży wpływ na ulepszenie techniki pszczelarskiej,
przyspieszało budowę plastrów przez pszczoły, powodowało mniejsze zużycie pokarmu przez
budującą rodzinę pszczelą, a równocześnie zmuszało ją do budowy plastrów o komórkach
pszczelich.
Wraz z szybkim postępem techniki datującym się od ostatnich lat 19 stulecia zarówno
miodarka, jak i sprzęt do wyrobu węzy ulegał dalszemu doskonaleniu. Równocześnie
konstruowano nowe praktyczne modele innych niezbędnych narzędzi pszczelarskich, jak:
podkurzacz, siatka, dłuto pasieczne, podkarmiaczki, sprzęt do hodowli matek i wiele innych.
Narzędzia te ułatwiły pracę pszczelarza i skutecznie zastąpiły prymitywne garnczki
z dymiącym próchnem, sitka, którymi jeszcze niedawno pszczelarze osłaniali twarze,
 rzeziczki" służące do podrzynania plastrów, czy też kosze, do których zbierano roje.
Najważniejsze jednak etapy postępu techniki pszczelarskiej  to: ul ramowy, wynalazek węzy
i miodarki.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest barć?
2. Czym różni się kłoda od barci?
3. Jaka jest różnica między kłodą stojakiem a kłodą leżakiem?
4. Co to jest kószka i bezdenek? Jakich materiałów używano do ich wyrobu?
5. Różnice między ulem rozbieralnym a nierozbieralnym?
6. Co to jest snoza?
7. Kto był konstruktorem ula książkowego ? Do jakich celów ul ten był wykorzystywany?
8. Kto jest twórcą ula rozbieralnego?
9. Czym wyróżnił się ks. Jan Dierżon?
10. Kto udoskonalił i na czym polegało usprawnienie ula snozowego Dzierżona?
11. Kto skonstruował i zastosował praktycznie ramkę?
12. Czym wyróżnił się Jan Dolinowski?
13. Na czym polegały zasługi L.Chreptowicza, K. Kluka, M.Witwickiego, T.Ciesielskiego
i K. Lewickiego?
14. Kto skonstruował ul słowiański?
15. Kto stworzył pierwotyp ula warszawskiego?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznawanie uli nierozbieralnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć rysunki i przez
rocza różnych uli nierozbieralnych,
2) narysować ule nierozbieralne,
3) określić dla każdego ula nierozbieralnego charakterystyczne cechy w budowie, które
należy wpisać w tabeli,
4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Typy uli Dostęp do Teren
Lp. Materiał Pojemność ula
nierozbieralnych gniazda występowania
1. Kószka
2. Barć
3. KÅ‚oda stojak
4. Kłoda leżak
5. Bezdenek
6. Bartniaczek
Wyposażenie stanowiska pracy:
- rysunki i foliogramy uli nierozbieralnych,
- eksponaty uli nierozbieralnych,
- rzutnik.
Ćwiczenie 2
Rozpoznawanie okresów w historii pszczelarstwa.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem dydaktycznym, dotyczącym okresów w dziejach
pszczelarstwa,
2) odszukać w dostarczonej przez nauczyciela literaturze dodatkowych informacji na temat
okresów w dziejach pszczelarstwa,
3) opracować charakterystyki kolejnych okresów w historii pszczelarstwa,
4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- foliogramy z okresami historii pszczelarstwa,
- rzutnik pisma.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić charakterystyczne cechy kolejnych okresów w historii
pszczelarstwa? ðð ðð
2) określić charakterystyczne cechy w budowie barci, kłody i bezdenka?
ðð ðð
3) rozróżnić ule rozbieralne od nierozbieralnych?
ðð ðð
4) określić zasługi ks. Jana Dzierżona?
ðð ðð
5) wymienić pierwszych konstruktorów uli ramowych?
ðð ðð
6) opisać podbieranie miodu z barci?
ðð ðð
7) wyjaśnić terminy: bartnictwo, pasiecznictwo i pszczelarstwo?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.2. Ule, pomieszczenia i sprzęt pasieczny
4.2.1. Materiał nauczania
Zrozumienie biologii rodziny pszczelej, jej wymagań w poszczególnych okresach
rozwojowych jest podstawą do przemyśleń na temat konstruowania takich pomieszczeń, które
umożliwiają pszczołom optymalne warunki bytowe, zaś pszczelarzowi ułatwią pracę
i wpłynął na zwiększenie produkcyjności pasieki.
Dobry ul powinien skutecznie chronić pszczoły przed wpływem niekorzystnych
warunków atmosferycznych, szczególnie w okresie intensywnego czerwienia matek. Zatem
powinien być zbudowany z materiałów o niskim współczynniku przewodnictwa cieplnego.
Musi być szczelny, oraz umożliwiać regulację pojemności gniazda w zależności od stanu
biologicznego rodziny pszczelej. Konstrukcja ula powinna zapewniać swobodną regulację
wentylacji jego wnętrza, umożliwiać przeprowadzanie wszelkiego rodzaju zabiegów
sanitarno weterynaryjnych w zależności od specjalizacji pasieki (hodowla matek,
pozyskiwanie mleczka pszczelego, propolisu czy pyłku kwiatowego), powinien ułatwiać
pracę i zapewniać optymalne warunki niezbędne do realizacji zadań produkcyjnych.
Wymiary gniazd i ramek różnych typów uli nie są przypadkowe lecz są wynikiem
długoletnich obserwacji rodziny pszczelej i warunków środowiskowych, w których rodzina
przebywa. Zróżnicowane klimatycznie i pod względem obfitości nektaru i pyłku tereny Polski
wymagają indywidualnego podejścia do wyboru najwłaściwszego typu ula. W okolicach
o słabych pożytkach nektarowo  pyłkowych zalecany jest zwykle ul o mniejszych
wymiarach ramek. W okolicach o bogatych, ciągłych pożytkach, polecana jest ramka większa
lub ul wielokondygnacyjny. Podstawą tych stwierdzeń jest analiza możliwości rozwojowych
rodziny pszczelej w danych warunkach środowiskowych. W analizie tej niezbędne jest
określenie maksymalnej ilości plastrów potrzebnych na:
rozwinięcie maksymalnego czerwienia matek,
pomieszczenie stałego zapasu miodu (6  7 kg na rodzinę),
pomieszczenie niezbędnego zapasu pierzgi,
zapewnienie miejsca dla wygryzających się pszczół,
zapewnienie powierzchni do przeróbki nektaru i magazynowania miodu towarowego.
Maksymalną nieśność, matki uzyskują na przełomie czerwca i lipca znosząc około
2.200 jaj na dobę. W czasie 21 dni rozwoju pszczoły robotnicy, matka złoży (21 x 2.200)
około 46.200 jaj. Jeden decymetr kwadratowy plastra zawiera obustronnie 800 komórek,
zatem czerw zajmie powierzchnię (46.200 : 800) około 58 dcm2.
StaÅ‚y zapas miodu rodziny pszczelej nie powinien spadać poniżej 6 kg miodu. Jeden dm²
plastra mieści około 300 g miodu dojrzałego. Dla pomieszczenia tych zapasów niezbędna jest
powierzchnia 20 dm² (6 000 g : 300 g).
Jedna żerująca larwa pszczela zużywa pół komórki pierzgi. Pierzgą odżywiają się
również pszczoły ulowe (karmicielki i woszczarki). Część pierzgi stanowi rezerwę na okres
złych warunków pogodowych (gdy pszczoły nie wylatują po wziątek). Dlatego przyjmuje się
taką ilość pierzgi, która jest niezbędna dla wyżywienia larw z 14 dni czerwienia matki
(2.200 x 14 = 30.800 : 2) czyli 15.400 komórek. Pierzga nie jest rozmieszczana zwarcie na
plastrze dlatego przyjmuje się nieco większą powierzchnię dla pomieszczenia tych zapasów,
okoÅ‚o 25 dm².
Przeciętna dobowa nieśność matki jest niższa od maksymalnej. Określa się ją na 1.500 do
1.700 jaj na dobÄ™.
Jeden dm² plastra obustronnie mieÅ›ci na swojej powierzchni 220 pszczół, zatem dla
zapewnienia niezbędnej powierzchni do pomieszczenia młodych pszczół konieczna jest
powierzchnia 235 270 dm² plastra.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Świeży nakrop składany jest przez pszczoły na trzykrotnie większej powierzchni niż
miód dojrzaÅ‚y (na okoÅ‚o 9 dm² na 1 kg przybytku). Zasklepiony miód zajmuje powierzchniÄ™
3 dm² na 1 kg swojej masy. W konsekwencji przeciÄ™tna powierzchnia plastra niezbÄ™dna do
pomieszczenia 1 kg przybytku dziennego wynosi okoÅ‚o 4,5 5,5 dm². NiezbÄ™dna powierzchnia
plastrów gniazda do zapewnienia normalnej egzystencji rodziny pszczelej wyniesie 103 dm².
Taką pojemność gniazda powinien zapewnić dobry ul.
Drewno
Do budowy uli wykorzystuje się suche drewno gatunków miękkich, najczęściej sosny
i jodły, zaś z liściastych: lipy, wierzby, topoli, osiki. Drewno twarde (dąb, jesion, wiąz, buk,
brzoza modrzew) nie nadaje siÄ™ do wyrobu uli.
Ciężar właściwy drewna wykorzystywanego do budowy uli powinien wynosić od 0,45 do
0,5.g na cmł. Materiał przeznaczony do konstruowania uli powinien być zdrowy, bez
większych śladów pochodzenia grzybowego (czerwona smugowatość lub silna sinizna), nie
powinien być stoczony przez owady i pozbawiony sęków powyżej 40 mm (dopuszczalne są
sęki zdrowe, dobrze zrośnięte z drewnem).
Wilgotność drewna nie powinna przekraczać 15 16%. Suche drewno odznacza się
niskim współczynnikiem przewodnictwa cieplnego (0,02 0,14). W miarę wzrostu wilgotności
współczynnik wzrasta.
Płyty pilśniowe
W sprzedaży :znajdują się płyty twarde i płyty miękkie. Płyty twarde o grubości 2,5; 3,2;
4,0; 5,0 mm, płyty miękkie porowate grubości 9,5; 12,5; 19,0 mm.
Współczynnik przewodnictwa cieplnego płyt twardych zbliżony jest do drewna i wynosi
0.14, płyt miękkich wynosi zaledwie 0,04.
Ciężar 1 m² pÅ‚yty twardej przy gruboÅ›ci 5 mm = 4,5 kg, 3,2 mm = 3 kg. PÅ‚yty twarde
pomimo tendencji do wchłaniania wilgoci i odkształcania się na grubość, przy dobrej ich
konserwacji mogą zastąpić drewno.
Płyty pilśniowe miękkie z uwagi na trudności w obróbce i mniejszą wytrzymałość na
działanie mechaniczne nie nadają się do konstruowania uli. Z uwagi jednak na bardzo niski
współczynnik przewodnictwa cieplnego stanowią dobry materiał izolacyjny.
Ule z płyt pilśniowych z wiązaną konstrukcją szkieletową z drewna są tanie, łatwe
w wykonaniu ciepłe suche i lekkie.
SÅ‚oma, trzcina, sitowie
Materiały te z uwagi na bardzo niski (0,04 0,05) współczynnik przewodnictwa ciepła
stanowią dobry materiał budowlany. Konstruowanie uli z tych materiałów wymaga jednak
dość znacznych nakładów pracy ręcznej i dodatkowego oprzyrządowania w postaci prawideł
i pras do wyrobu mat. A
atwo dostępny i tani materiał stwarza możliwości budowy uli we
własnym zakresie. Mankamentem uli słomianych jest trudność w przeprowadzaniu
odkażania, zaś ściany narażone są na uszkodzenia przez gryzonie.
Styropian
Styropian jest materiałem syntetycznym charakteryzującym się wyjątkowo niskim
współczynnikiem przewodnictwa cieplnego (0,025), lekki i dający się odpowiednio
modelować w specjalnych prasach, byłby idealnym materiałem do seryjnej produkcji lekkich,
ciepłych i suchych uli. Mankamentem tego tworzywa jest jego kruchość. Ule wykonane ze
styropianu i używane na terenie Polski są cenione w pasiekach wędrownych, wymagają
jednak dodatkowych zabezpieczeń powierzchni narażonych na działanie mechaniczne.
Styropian jest szeroko stosowany jako materiał izolacyjny. Wartość materiałów
izolacyjnych uzależniona jest od:
zdolności przepuszczania ciepła (im mniejsza tym materiał lepszy) czyli od
współczynnika przewodnictwa cieplnego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
 zdolności wchłaniania wilgoci z powietrza, czyli higroskopijności (im słabsze
wchłanianie tym materiał lepszy),
stopnia osiadania (zbijania siÄ™) czyli wytwarzania z biegiem czasu na skutek tendencji do
osiadania wolnych przestrzeni pozbawionych wypełnienia (im mniejsza tendencja do
zmiany struktury tym materiał przydatniejszy),
podatności do zagnieżdżania się gryzoni.
Materiały nie spełniające tych uwarunkowań są mało przydatne, gdyż na ogół chętnie
przyjmują wilgoć, zwiększając przewodnictwo cieplne. Woda posiada bowiem bardzo wysoki
współczynnik przewodnictwa cieplnego = 0,5. Zatem w przypadku stosowania gorszych
materiałów izolacyjnych należy zadbać o to by ściany były na tyle szczelne i dobrze
zakonserwowane aby uniemożliwiały przenikanie wilgoci do warstwy izolacyjnej. (Tabela 1)
przedstawia charakterystykę przewodnictwa cieplnego najczęściej stosowanych materiałów
izolacyjnych.
Tabela 1 Przewodnictwo cieplne materiałów izolacyjnych [wg M. Janiszewskiego]
Przydatność Nazwa materiału Współczynnik przewodnictwa
materiału cieplnego I
bardzo duża styropian 0,025
duża płyta pilśniowa porowata 0,04
wata odpadowa 0,037
pakuły (wyczesaki) 0,037  0,041
filce (różne) 0,031 0,05
paz
dzierze lniane lub konopn 0,04  0,06
mech 0,04
słoma prosta 0,04  0,05
średnia sieczka słomiana
0,04  0,05 0,05  0,10
wełna drzewna
0,05  0,06
liście suche
0,06
sitowie
mała trociny
0,05  0,07 0,10
wióry drzewne
0,04
plewy i słoma z kłosami
Ogólne zasady budowy uli
Mając pełne rozeznanie w charakterze pożytków okolicy i znając właściwości materiałów
budulcowych oraz ich dostępność możemy przystąpić do wyboru typu i samodzielnego
wykonania ula.
W pracy konstrukcyjnej należy pamiętać o kilku podstawowych, niezależnych od typu
ula wymogach, których dotrzymanie zapewni prawidłowe funkcjonowanie poszczególnych
zespołów ula, a rodzinie pszczelej właściwe warunki rozwoju.
W nowoczesnym ulu rozbieralnym wyróżnia się:
korpus gniazdowy,
korpus nadstawkowy,
dennicÄ™,
daszek,
stojak.
Do wyposażenia ula należy: komplet ramek, deski przegrodowe (2 szt.), beleczki
powałkowe, maty lub poduszki względnie ocieplacze górne i boczne z płyty porowatej,
wkładka wylotkowa i mostek przedwylotkowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Deski przegrodowe nie powinny sięgać dna ula, należy zapewnić pszczołom przestrzeń
wolną, około 1 cm, między dolną krawędzią deski a dennicą.
Beleczki powałkowe wstawiane między ramki powinny zapewniać latem odstęp między
plastrami 12 mm zaÅ› zimÄ… 8 mm.
Rys. 6. Stałe niezmienne wymiary w ulu [wg.M. Janiszewski]
Odległość pomiędzy beleczkami bocznymi ramek a ścianami ula powinna wynosić
7,5 mm. Większe przestrzenie powodują zabudowywanie ich przez pszczoły plastrami
woszczyny, przy mniejszych od 4 mm pszczoły starają się zakitować je.
Odległość pomiędzy górną beleczką ramki gniazdowej a dolną beleczką ramki
nadstawkowej powinna wynosić l0 mm.
Odległość pomiędzy dennicą a dolną beleczką ramki gniazdowej nie powinna być
mniejsza niż 20mm.
Odległość pomiędzy środkowymi liniami ramek gniazdowych, latem powinna wynosić
37,5mm (rys. 6).
Szerokość beleczki ramkowej powinna być równa 25mm.
W użytkowaniu jednej pasieki powinny znajdować się ule jednego typu. Ułatwia to pracę
w pasiece (operacje dennicami, korpusami, ramkami i daszkami oraz pozostałym
wyposażeniem uli), walkę z chorobami i pasożytami. Dlatego staranność i dokładność
wykonania oraz powtarzalność wszystkich zespołów ula jest niezbędnie ważna.
Gospodarstwem pasiecznym określa się pasieczysko wraz z rodzinami pszczelimi
w ulach, wyposażenie pasieczyska oraz pracownię pszczelarską wraz ze sprzętem
pasiecznym.
Wyposażenie pasieczyska to bardzo często pomijany problem w gospodarce pasiecznej.
Dobrze wyposażone pasieczysko poza ogrodzeniem i umiarkowanym ocienieniem
(nasadzenia drzew i krzewów) powinno posiadać: poidło, topiarkę słoneczną do wosku oraz
wagę pasieczną ustawioną pod średniej siły rodziną pszczelą, w miejscu specjalnie do tego
celu zadaszonym (szeroki okap) lub w specjalnie skonstruowanej przewiewnej obudowie.
Ule powinny być mocne i szczelne oraz możliwie najlżejsze. Poza tym muszą zapewnić
dostatecznie dużą przestrzeń wentylacyjną i możliwość szybkiego uruchomienia urządzeń
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
wietrzących. Z zewnątrz powinny być gładkie, jednolitych wymiarów, bez wystających
i ruchomych części.
Wielkość pracowni pszczelarskiej uzależniona jest od wielkości i typu pasieki oraz
możliwości pszczelarza. Dobrze zaplanowana pracownia powinna mieć wydzielone oddzielne
pomieszczenia przeznaczone do:
1. przechowywania i dezynfekcji ramek z woszczynÄ…,
2. zbijania i drutowania ramek, wprawiania węzy i okresowych prac remontowych,
3. wirowania miodu i okresowego przechowywania wypełnionych miodem zestawów
ramek,
4. przechowywania zapasowych uli, daszków i nadstawek, rojnic i transportówek,
5. prac zwiÄ…zanych z wychowem matek pszczelich.
Drobne pasieki 10  20 pniowe posiadają zwykle jednoizbowe pomieszczenia, w których
wydzielone sektory spełniają podstawowe funkcje. W dużych pasiekach 60 i więcej pniowych
niezbędne jest wybudowanie domku lub dużej zestawianej z segmentów pracowni. Wszystkie
pomieszczenia powinny być szczelne co uniemożliwia przenikanie przez nieszczelności
pszczół do wnętrza. Dobre warunki pracy zapewni doprowadzenie do pracowni wody
i energii elektrycznej.
Gospodarka wędrowna z uwagi na ciągłe przemieszczanie się całej pasieki z pożytku na
pożytek wymaga dostosowania pracowni i uli do wymogów tego typu gospodarowania.
Zazwyczaj każda pasieka wędrowna posiada stałe miejsce postoju zimowego, w którym
znajdują się stałe budowle pasieczne.
Sprzęt pszczelarski
Podstawowym sprzętem pasiecznym, niezbędnym nawet do obsługi 2  3 rodzin
pszczelich sÄ…:
dłuto pasieczne,
podkurzacz,
siatka, ochronna na twarz.
Ponadto musimy pamiętać o tym, że każda pasieka musi być samowystarczalna pod tym
względem, gdyż pożyczanie narzędzi sprzyja rozprzestrzenianiu się groz
nych chorób pszczół.
Dlatego każdy pszczelarz musi liczyć się z nakładami związanymi z kompletowaniem
pełnego zestawu sprzętu pasiecznego.
Sprzęt i narzędzia pasieczne
Do prowadzenia pasieki niezbędny jest sprzęt pomocniczy. W zależności od potrzeb
i wykonywanych aktualnie prac w pasiece, sprzęt można podzielić na kilka grup.
W gospodarce pasiecznej wyróżnia się sprzęt przeznaczony do:
1. przeglÄ…du pni.
siatka ochronna na twarz,
dłuto pasieczne,
podkurzacz,
szczotka do zmiatania pszczół,
skrobaczki,
pojemnik na wodÄ™.
2. wtapiania węzy.
dziurkarka,
szablon do dziurkowania ramek,
drut do węzy,
wtapiacz elektryczny do węzy.
3. miodobrania.
miodarka,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
 stół do odsklepiania plastrów,
nóż lub widelec do odsklepiania plastrów,
cedzidło do miodu,
odstojnik do miodu,
naczynia lub beczki na miód,
transportówka na plastry lub wolne korpusy,
4. zbierania i osadzania roi.
Rojnica,
rozpylacz do wody,
pomost do osadzania roi.
5. karmienia pszczół.
podkarmiaczki,
kocioł do sporządzania syropu,
wiadra lub pojemniki na syrop,
lejek.
6. topienia wosku.
topiarka słoneczna i/lub elektryczna,
naczynie do klarowania wosku.
7. wychowu i wymiany matek.
izolatory z kraty odgrodowej,
łyżeczka do przekładania larw,
koreczki i miseczki matecznikowe,
ramki hodowlane,
klateczki do poddawania matek,
pałeczka do wyrobu miseczek matecznikowych,
Å‚az
nia wodna do topienia wosku,
przybory do znakowania matek,
uliki weselne,
inkubator,
izolatory.
8. zabiegów dezynfekcyjnych.
palnik gazowy,
kocioł do dezynfekcji w sodzie,
ubranie i sprzęt ochronny.
9. gospodarki wędrownej,
środek transportu,
pasy spinajÄ…ce,
urządzenie do załadunku i rozładunku rodzin pszczelich.
10. dodatkowego wyposażenia pasieki.
kraty odgrodowe, przegonki,
poławiacze pyłku,
przegonki,
prawidło do zbijania ramek,
wózek pasieczny,
nosiłki do uli,
rozluz
niacz do miodu wrzosowego
palnik spirytusowy,
wialnia do pyłku,
apteczka podręczna,
termometr.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym winien się charakteryzować dobry materiał na ul?
2. Od czego zależy wartość materiału izolacyjnego?
3. Jakie są stałe i niezmienne wymiary w ulu?
4. Czym charakteryzuje siÄ™ nowoczesny ul?
5. Jakie cechy posiada dobry ul?
6. W jaki sposób obliczyć maksymalną pojemność ula?
7. Jak oblicza siÄ™ maksymalne czerwienie matki?
8. Czym powinno się charakteryzować pasieczysko pod względem jego wyposażenia?
9. Do jakich celów wykorzystywana jest pracownia pszczelarska?
10. Czym powinna się charakteryzować dobrze zaplanowana pracownia pszczelarska?
11. W jaki podstawowy i niezbędny sprzęt pszczelarski powinna być wyposażona pasieka?
12. Jaki sprzęt potrzebny jest przy miodobraniu?
13. Jaki sprzęt wykorzystujemy przy wytopie wosku?
14. Jaki sprzęt potrzebny jest przy karmieniu pszczół?
15. Jakim sprzętem posługujemy się przy wychowie matek pszczelich?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznawanie rodzajów i typów uli.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć zaprezentowane typy uli,
2) oznaczyć typ ramki,
3) zmierzyć zewnętrzny wymiar ramki gniazdowej i nadstawkowej,
4) obliczyć powierzchnię plastra gniazdowego i nadstawkowego,
5) obliczyć ogólną powierzchnię plastrów w ulu,
6) obliczyć przeciętną pojemność ula zimą,
7) wpisać obliczenia do tabelki,
8) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Nazwa Typ Zewnętrzne Powierzchnia Ogólna Przeciętna
i typ ula ramki wymiary ramki plastra powierz pojemność ula
mm dcm2 chnia zimÄ…
plastrów
w ulu
dcm2
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
gniazdow
ej
nadstawo
wej
gniazdow
ego
nadstawo
wej
liczba
plastrów
Powierz
chnia
plastrów
Wyposażenie stanowiska pracy:
- różne typy i rodzaje uli,
- miara stolarska,
- ramki poszczególnych typów uli.
Ćwiczenie 2
Rozpoznawanie narzędzi i sprzętu pasiecznego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć zaprezentowany sprzęt pasieczny,
2) obejrzeć film przedstawiający specjalistyczny sprzęt pasieczny,
3) obejrzeć przez
rocza ilustrujące sprzęt pasieczny,
4) opracować krótki opis z podkreśleniem celu przydatności danego sprzętu,
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przez
rocza ilustrujące sprzęt pasieczny,
 sprzęt pasieczny,
 film przedstawiający specjalistyczny sprzęt pasieczny.
Ćwiczenie 3
Projektowanie i urzÄ…dzanie pasieczyska.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć miejsce na urządzenie pasieczyska,
2) zwrócić uwagę na oddalenie od drogi uczęszczanej przez ludzi,
3) zwrócić uwagę na zadrzewienie,
4) wykonać szkic pasieczyska na którym należy:
 określić miejsce na poidło,
 określić miejsce na topiarkę słoneczną,
 określić miejsce pracowni pasiecznej,
 określić rozstawienie uli,
 określić miejsce ula kontrolnego.
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 teren na pasieczysko,
 miara geodezyjna,
 linijka,
 ołówek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określać cechy dobrego ula?
ðð ðð
2) obliczać maksymalną pojemność ula?
ðð ðð
3) rozpoznać ule i sprzęt pasieczny?
ðð ðð
4) określać sprzęt potrzebny do miodobrania?
ðð ðð
5) charakteryzować ule kombinowane?
ðð ðð
6) wymieniać specjalistyczny sprzęt pasieczny?
ðð ðð
7) określać stałe i niezmienne wymiary w ulu?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.3. Zasady pracy w pasiece
4.3.1. Materiał nauczania
Zachowanie się pszczół zależy w znacznym stopniu od sposobu obchodzenia się z nimi.
Umiejętne postępowanie, wybór odpowiedniej pory na przegląd oraz wystrzeganie się
podczas pracy w pasiece wszystkiego, co może wywołać podrażnienie pszczół, zmniejsza
ujemne skutki niepokojenia ich podczas przeglądów.
Przystępując do pracy w pasiece pamiętać trzeba, że podrażnienie pszczół wywołują
następujące czynniki:
 ostre zapachy, jak np. zapach cebuli, czosnku, alkoholu, wody kolońskiej lub perfum, jak
również potu, zwłaszcza końskiego,
 odzież pracującego przy pszczołach sporządzona z włochatej tkaniny, a także praca
z gołą głową (pszczoły zaczepiają się pazurkami o szorstką tkaninę lub wplątują we
włosy),
 gwałtowne i szybkie ruchy przy chodzeniu po pasiece i podczas pracy w ulach,
 opędzanie się od pszczół zwiększa ich podrażnienie,
 potrÄ…canie ula,
 stukanie w ul,
 upuszczanie ramek lub narzędzi itd.,
 woń pszczelego jadu spowodowana przez gniecenie pszczół,
 zbyt silne podkurzanie pszczół, zwłaszcza gorącym dymem,
 podkurzanie rodzin głodujących, którym brak zapasów w gniez
dzie.
Po użądleniu w przypadkach wystąpienia objawów uczuleniowych, należy natychmiast
podać dwie tabletki wapnia. Środek ten obowiązkowo musi znajdować się w każdej apteczce
pszczelarza. W przypadku wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego poddać preparat
antyhistiaminowy. Osoby postronne uprzedzić poprzez umieszczenie na zewnątrz pasieczyska
tablicy ostrzegawczej z napisem  Uwaga pszczoły .
Należy pamiętać, że żądło zsuwa się paznokciem lub krawędzią dłutka, a nie chwytając za
woreczek jadowy. Chwycenie za woreczek powoduje wyciśnięcie wszystkiego jadu
w miejsce użądlenia.
Pszczoły są też specjalnie skłonne do żądlenia przed burzą. Najsilniejsze podrażnienie
pszczół następuje w przypadku, gdy przegląd dokonany w okresie bezpożytkowym
spowoduje rabunek.
Każdy przegląd ula powinien być wykonywany z wyraz
nie określonym celem,
wynikającym z wymagań planu hodowlanego. Zależnie od celu przeglądu może być
konieczne całkowite lub częściowe rozebranie gniazda. Przeglądy połączone z całkowitym
rozebraniem gniazda, tak zwane przeglądy główne, w zasadzie wykonywane są dwa razy do
roku, na wiosnÄ™ i w jesieni. W ciÄ…gu sezonu przeglÄ…dy takie przeprowadza siÄ™ tylko
wyjątkowo, w koniecznych i uzasadnionych przypadkach. Na ogół doświadczeni pszczelarze
starają się ograniczać do przeglądów częściowych, wyciągając potrzebne wnioski na
podstawie stanu skrajnych ramek bez rozbierania całego gniazda. Nie można przewidzieć
ilości potrzebnych przeglądów w ciągu sezonu w każdej rodzinie. Niektóre rodziny wymagają
przeglądów częstszych, inne rzadszych. W każdym razie bez wyraz
nej potrzeby gniazd nie
należy rozbierać.
Możność wykonywania przeglądów rodzin pszczelich uzależniona jest od temperatury
powietrza, stanu pogody, pory dnia i stanu pożytku. Na wiosnę i w jesieni można przeglądać
gniazda, w których znajduje się czerw, w ciepłe i ciche dni, przy temperaturze w cieniu nie
niższej niż 14°C. Rodziny, w których nie ma czerwiu, można przeglÄ…dać nawet przy 10°C.
W porze letniej podczas upałów, przy temperaturze powyżej 30°C, trzeba unikać przeglÄ…dania
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
gniazd w godzinach południowych. Podczas chłodnej lub wietrznej pogody, bezpośrednio po
deszczu lub podczas długotrwałej suszy, w okresie bezpożytkowym oraz przy raptownej
przerwie w pożytku pszczoły bywają zwykle silnie podrażnione. W tych warunkach, jeśli to
możliwe, wskazane jest odłożyć przegląd.
Przy cichej, ciepłej i słonecznej pogodzie oraz niewielkim pożytku można rozbierać
gniazdo w ciągu całego dnia i spokojnie pracować czasem nawet bez siatki, z ograniczonym
użyciem dymu. Najkorzystniej jest jednak w tych warunkach przeglądać ule w godzinach
przedpołudniowych, podczas silnego lotu pszczół, gdy większość lotnych pszczół znajduje się
poza ulem. W czasie trwania obfitego pożytku przegląda się gniazda i nadstawki (jeśli to jest
konieczne) tylko w godzinach przedwieczornych, aby nie przerywać pszczołom pracy i nie
obniżać zbioru miodu. W okresach pozbawionych pożytku przeglądy powinny być
wykonywane tylko wczesnym rankiem lub wieczorem, zmniejsza to do minimum możliwość
rabunku.
Pszczelarz powinien dobrze zorganizować przegląd, aby rodzinie pszczelej nie
przeszkadzać w pracy. Odpowiednich danych dostarczą mu notatki o wynikach poprzedniego
przeglądu, gdzie zapisano, kiedy odbył się ostatni przegląd, jaki był wówczas stan rodziny,
jakie zabiegi zostały wykonane i co powinno być wykonane przy przeglądzie następnym.
Przed przeglądem trzeba przygotować wszystkie materiały, narzędzia i sprzęt, które mogą być
potrzebne oraz ustalić kolejne czynności.
Przystępując do przeglądu trzeba starannie (mydłem bez zapachu) umyć ręce dla
usunięcia obcych zapachów. Natarcie rąk liśćmi melisy, mięty lub macierzanki wpływa na
pszczoły łagodząco.
Ze względów higienicznych oraz dla zabezpieczenia się przed żądleniem pszczół
pszczelarze używają podczas pracy w pasiece specjalną odzież ochronną. Składa się na nią
fartuch lub kombinezon i ochronna siatka na głowę. Na płaszcze robocze używa się materiału
jasnego, gładkiego, łatwego do prania. Płaszcz powinien być zapinany pod szyją, z rękawami
zaopatrzonymi w mankiety dobrze oblegajÄ…ce przeguby rÄ…k.
Mankiety rękawów płaszcza roboczego lub kombinezonu zapina się szczelnie. Jeżeli
pszczoła dostanie się do rękawa i zostanie tam przygnieciona, to bezwzględnie użądli. To
samo dotyczy nogawic długich spodni, które w kostce powinny być zapięte lub zawiązane.
Siatkę ochronną wkłada się na głowę osłaniając włosy i uszy, tak jednak, aby w razie
podrażnienia pszczół można ją było szybko opuścić na twarz. Przy odpowiednich warunkach
i łagodnych pszczołach można pracować z odsłoniętą twarzą. Użycie odzieży ochronnej daje
jednak poczucie bezpieczeństwa i umożliwia dokładne i spokojne wykonanie pracy.
Przed otworzeniem ula wpuszcza się przez wylot parę kłębów dymu, tak aby pszczoły
w ulu zaszumiały. Nie należy przy tym przysuwać kominka podkurzacza bezpośrednio do
wylotu ula, gdyż drażni to pszczoły. Po chwili, aby dać pszczołom czas na nabranie miodu do
wola, ostrożnie, bez wstrząsów zdejmuje się daszek i ewentualnie wyjmuje górne i boczne
ocieplenie (mata, poduszka).
Podczas przeglądu pnia trzeba stać z boku ula, z tej strony, gdzie znajduje się deska
odgrodowa. Pozwala to najwygodniej rozbierać gniazdo i przeglądać ramki. Jeżeli przy
przeglÄ…dzie pomaga druga osoba, to staje z drugiej strony ula lub z jego tylnej strony. Nie
wolno stawać przed wylotem ula, gdyż zakłóca to pracę pszczół.
Po zdjęciu ocieplenia ostrożnie rozsuwa się prostym końcem dłuta listewki powałkowe.
Przed wyjęciem ramki z ula odsuwa się ją od ramki sąsiedniej na odległość 18 20 mm
i wpuszcza w tak poszerzoną uliczkę niewielki kłąb dymu. Następnie, trzymając ramkę
oburącz za wąsy, ostrożnie podnosi się ją do góry. Podczas wyjmowania nadaje się ramce
położenie nieco skośne w stosunku do położenia pierwotnego.
Jeżeli ramka nie zostanie poruszona z miejsca i uliczka nie będzie rozszerzona, przy
wyjmowaniu plastra pszczoły siedzące na nim będą ocierać się o pszczoły siedzące na
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
plastrze sąsiednim. Wywoła to wzburzenie pszczół, a gdyby na plastrze w tym czasie znalazła
się matka, może być łatwo przygnieciona i uszkodzona. Skośne ustawienie ramki podczas
wyjmowania z ula chroni też pszczoły od przygniecenia pomiędzy boczną beleczką ramki
a ścianą ula. Pamiętać trzeba, że każda zgnieciona pszczoła może wywołać wzburzenie
rodziny pszczelej i utrudnić wykonanie przeglądu.
Ramkę wyjętą z ula należy trzymać pionowo. Z ramki trzymanej pochyło może
wypływać rzadki miód i wysypywać się nie ubite obnóże. Świeżo odbudowany plaster
obciążony miodem lub czerwiem może łatwo się wygiąć, a podczas upałów nawet wyłamać
się plaster z ramki. Podczas oglądania ramkę trzeba trzymać nad ulem, ażeby spadające z niej
pszczoły trafiły tylko do ula, a nie na ziemię, gdzie zarówno młode pszczoły, jak i matka
mogą łatwo zginąć.
Obejrzany plaster odstawia się z powrotem do ula, trzymając ją skośnie do płaszczyzny
ramek, i dosuwa do wolnej ściany. W podobny sposób przegląda się pozostałe ramki. Przy
ustawianiu ramek w ulu nie należy bez potrzeby odwracać ich i zmieniać kolejności.
Rozsuwanie i zsuwanie ramek, wyjmowanie ich z ula i wstawianie z powrotem do ula
powinno odbywać się spokojnie, bez gwałtownych ruchów, uderzeń i wstrząsów; dość jednak
szybko, aby nadmiernie nie przedłużać przeglądu. Trzeba przy tym uważać, żeby nie
rozlewać miodu, nie gnieść plastrów i czerwiu oraz nie rozgniatać pszczół. Wszystkie
przewidziane czynności powinny być wykonane w danym pniu za jednym razem, ażeby nie
zaszła potrzeba rozbierania gniazda powtórnie w tym samym dniu dla wykonania pewnych
czynności uzupełniających.
W celu wyszukania matki po odsunięciu ramek wypełnionych miodem wyjmuje się
pierwszą ramkę z czerwiem, patrząc jednocześnie na odsłoniętą powierzchnię następnej ramki
w ulu. Jeżeli na następnej ramce matki nie widać, ogląda się z obydwóch stron ramkę wyjętą,
a po obejrzeniu wstawia się do ula obok odsuniętych poprzednio ramek z miodem. Następnie
wyjmuje się drugą ramkę, patrząc jednocześnie na trzecią, i tak dalej, aż do odnalezienia
matki lub przejrzenia wszystkich ramek.
Przy wyszukiwaniu matki trzeba zwracać uwagę na zachowanie się pszczół. Gdy
posuwają się one zwartą masą w jednym kierunku, a przy tym unoszą odwłoki i szybko
trzepocą skrzydełkami, matka prawdopodobnie znajduje się w tej części ula, do której kierują
się pszczoły.
Szczególnie dużo trudności sprawia wyszukanie matki młodej, która jeszcze nie zaczęła
czerwić. Matki takie są bardzo ruchliwe i płochliwe; przy rozbieraniu gniazda schodzą zwykle
z plastrów i kryją się pomiędzy pszczołami i w zakątkach ula. Rodziny z matkami nie
czerwiącymi należy przeglądać szybko i możliwie bez użycia dymu, najlepiej rano lub przed
wieczorem, w godzinach, gdy matki nie wylatują na przegrę. Jeżeli podczas przeglądu młoda
matka wyleci z ula, należy przerwać pracę i pozostać na miejscu nie zmieniając pozycji. Po
upływie kilku minut matka zwykle wraca i wchodzi do ula. W takim przypadku ul trzeba
zamknąć i dalszą pracę odłożyć na dzień następny.
Przy łączeniu trzeba pamiętać, że rodzina pszczela jako całość biologiczna odnosi się
wrogo do pszczół innej rodziny. Pomyślny wynik łączenia w dużym stopniu zależeć będzie
od uwzględnienia tej właściwości pszczół i zastosowania sposobów, które zmniejszają
możliwość ścięcia matki oraz wzajemnego ścinania się pszczół.
Cechą, która umożliwia pszczołom rozpoznanie pszczół obcych, jest odrębny zapach
każdej rodziny pszczelej. Pszczoła, która nabierze zapachu obcej rodziny, jest przez nią
uznawana za swoją. Chcąc osiągnąć spokojne połączenie się dwóch rodzin, nadaje się im
sztucznie wspólny silny zapach, który przytłumia odrębne zapachy obydwu rodzin.
Przy łączeniu rodzin tylko jedna z nich powinna mieć matkę. Jeżeli obie rodziny mają
matki, to na 15 minut przed łączeniem usuwa się jedną z nich z ula. Gdy pszczoły poczują
osierocenie i zaczną okazywać niepokój, można dokonać połączenia rodzin. Osierocenie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
rodziny nie powinno jednak trwać zbyt dÅ‚ugo, gdyż pszczoÅ‚y mogÄ…·zaÅ‚ożyć mateczniki
ratunkowe, a wówczas łączenie rodzin będzie trudniejsze. Matki wadliwe po usunięciu z ula
należy zniszczyć.
Zwykle przyłącza się rodzinę bez matki do rodziny z matką. Jedynie gdy rodzina
osierocona jest znacznie silniejsza od rodziny z matkÄ…, gdy np. Å‚Ä…czy siÄ™ silny bezmatek
i rodzinkę z zapasową matką, postępuje się odwrotnie.
W celu zabezpieczenia matki przed ścięciem przez stare pszczoły dołączanej rodziny
zamyka się ją bezpośrednio przed łączeniem na 24 godziny w klateczce. Po upływie tego
czasu zwykle można już matkę wypuścić lub, po zalepieniu wyjścia z klateczki ciastem
miodowo cukrowym czy kawałeczkiem węzy, pozwolić, aby wypuściły ją same pszczoły.
A
ączenie rodzin pszczelich przeprowadza się zwykle wieczorem, po zakończeniu lotu
pszczół. W dzień można łączyć rodziny wczesną wiosną po głównym przeglądzie, latem zaś
tylko pnie stojÄ…ce obok siebie.
Zapobieganie rabunkom sprowadza się do przestrzegania następujących zasad:
 nie trzymać w pasiece rodzin osieroconych,
 nie utrzymywać rodzin słabych; gniazda zmniejszać odpowiednio do siły rodziny,
 skrupulatnie chronić przed rabunkiem małe rodzinki,
 dbać o całość i szczelność uli,
 w okresach bezpożytkowych zwężać wyloty na jedną, dwie pszczoły,
 nie stosować podkarmiania pszczół w ciągu dnia,
 podczas przeglądów pni nie rozlewać miodu lub syropu; pokarm przypadkowo rozlany na
ul zetrzeć mokrą szmatą, rozlany na ziemię przysypać ziemią,
 ramki wyjęte z ula podczas przeglądu przechowywać w szczelnie zamykanej
transportówce,
 przy przeglądzie pni w czasie bezpożytkowym możliwie szybko wykonywać niezbędne
zabiegi, przejrzaną część gniazda niezwłocznie przykrywać,
 chronić przed dostępem pszczół pomieszczenia, w których przechowywany jest miód
i woszczyna,
 nie zostawiać na toczku ramek lub naczyń w celu osuszenia ich przez pszczoły,
 w okresach bezpożytkowych przeglądać pnie tylko rano lub przed wieczorem, po
skończonym locie pszczół.
Stan i praca rodziny pszczelej zależy przede wszystkim od obecności płodnej i możliwie
młodej matki. Przez większą część roku sprawdzianem obecności i jakości matki jest
obecność, rodzaj i wygląd czerwiu. Czerw pszczeli zwarty i równomiernie koliście rozłożony
na plastrach jest dowodem, że w rodzinie znajduje się normalna, zdrowa matka. Czerw
nierównomiernie rozłożony (rozstrzelony), garbaty wskazuje na wadliwość matki. Brak
czerwiu w porze, gdy powinien on znajdować się w gniez
dzie, nasuwa podejrzenie
osierocenia rodziny.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie czynniki wywołują podrażnienie pszczół?
2. Kiedy przeprowadza się przeglądy całych rodzin?
3. Jakie zasady obowiÄ…zujÄ… przy wyszukiwaniu matek pszczelich?
4. O jakiej porze dnia przeprowadzamy Å‚Ä…czenie rodzin pszczelich?
5. Jak zapobiegamy rabunkom pszczół?
6. Co to sÄ… stany anormalne w rodzinie pszczelej?
7. Czy przeprowadzamy przeglÄ…d przed burzÄ…?
8. Jak powinien być ubrany pszczelarz idąc do pracy przy pszczołach?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
9. Dlaczego wiosną pszczelarz może pracować przy pszczołach bez siatki ochronnej?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobieranie środków ochrony indywidualnej do pracy przy pszczołach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać i obejrzeć strój pasieczny,
2) umyć ręce mydłem bezzapachowym lub zapachu melisy,
3) zwrócić uwagę na zapach swojego ubrania, jeżeli przesiąknięte jest dezodorantem to
zmienić,
4) założyć kombinezon, buty i siatkę ochronną,
5) narysować strój pasieczny,
6) opisać rysunek,
7) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- fartuch lub kombinezon,
- siatka ochronna,
- buty skórzane,
- mydło bezzapachowe,
- rękawice skórzane.
Ćwiczenie 2
Prowadzenie przeglądów rodzin pszczelich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) założyć strój pasieczny,
2) rozpalić podkurzacz i wprowadzić 3 4 kłęby dymu,
3) ustawić się z boku rodziny pszczelej,
4) otworzyć daszek i zdjąć ocieplenie górne,
5) wcisnąć ostrze dłuta pasiecznego miedzy zatwór a ostatnią ramkę i odsunąć zatwór,
6) wyjąć ostrożnie plaster pszczeli i trzymając pionowo nad gniazdem prowadzić
obserwacje,
7) zapisać w książce pasiecznej:
- ilość plastrów z czerwiem,
- szacunkową ilość zapasów,
- zauważoną matkę,
- ogólną ilość plastrów w gniez
dzie.
8) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- sprzęt do przeglądu rodzin pszczelich,
- strój pasieczny,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
- książka pasieczna.
Ćwiczenie 3
Udzielanie pierwszej pomocy osobie pożądlonej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć film o pierwszej pomocy osobie pożądlonej,
2) opisać typowe alergiczne objawy po użądleniu,
3) wypisać środki które można podać osobom po użądleniu,
4) usunąć żądło pszczoły po użądleniu używając podręczny sprzęt pasieczny,
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- film o pierwszej pomocy osobie pożądlonej,
- żywe pszczoły,
- środki neutralizujące jad pszczeli.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić czynniki wywołujące podrażnienie pszczół?
ðð ðð
2) przeprowadzać przeglądy rodzin pszczelich?
ðð ðð
3) dobierać środki ochrony indywidualnej do pracy przy pszczołach?
ðð ðð
4) udzielać pierwszej pomocy osobie pożądlonej.?
ðð ðð
5) wymienić stany anormalne w rodzinie pszczelej?
ðð ðð
6) określać porę dnia przeprowadzenia łączenia rodzin pszczelich?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.4. UrzÄ…dzanie pasieki
4.4.1 Materiał nauczania
Nowoczesna gospodarka pasieczna musi być nastawiona na wielokierunkową produkcję
i wykorzystywanie większej liczby pożytków niż dotychczas. Umożliwi to z pewnością
zastosowanie uli wielokorpusowych, które stanowią standard wyposażenia nowoczesnych
pasiek na świecie. Ich używanie pozwala na: prowadzenie wielokierunkowej produkcji
pasiecznej, wędrowanie z pszczołami oraz obniżenie pracochłonności.
Materiały tradycyjnie wykorzystywane w budowie uli wypierane są przez styropian,
piankę poliuretanową i płyty pilśniowe. Przy właściwym konserwowaniu tych materiałów ul
można wykorzystywać nawet 30 lat. W porównaniu z ulem drewnianym są one także
znacznie lżejsze. Warto jest więc pomyśleć o zastąpieniu tradycyjnych, ciężkich materiałów,
surowcami tanimi, lekkimi, o bardzo dobrych parametrach izolacyjnych. Przykładem dobrze
ilustrujÄ…cym aktualne trendy w budowie uli jest rozwiÄ…zanie, do szkieletu z listew,
wykonanych z drewna świerkowego (bardzo lekkie), z zewnątrz przybita jest twarda płyta
pilśniowa, porowatą stroną na zewnątrz. Ocieplenie ze wszystkich stron stanowi styropian.
Wnętrze ula wyłożono folią aluminiową. Jej zadanie polega na ochronie styropianu przed
zgryzaniem przez pszczoły oraz na odpromieniowaniu ciepła do wnętrza ula.
Jednak większość pasiek w Polsce wyposażona jest w ule leżaki lub kombinowane, które
często nie nadają się do intensywnej gospodarki pasiecznej. Są one ciężkie, często mają dwu
spadziste dachy i nogi przytwierdzone na stałe, co wyklucza w praktyce możliwość ich
przewożenia na pożytki. Dodatkowym mankamentem jest brak odpowiedniej wentylacji.
Wymiana uli lub tworzenie pasieki od podstaw, poprzedzone powinno być gruntowną analizą
dostępnych rozwiązań konstrukcyjnych. Trudno spełnić wszystkie wymogi stawiane
nowoczesnemu ulowi. Każdy pszczelarz próbuje osiągnąć kompromis pomiędzy tymi
wymaganiami a kosztem wykonania ula.
Decyzja założenia pasieki powinna być poprzedzona w miarę możliwości
przygotowaniem teoretycznym kandydata do zawodu pszczelarza oraz próbą bezpośredniego
kontaktu z pszczołami. Poza umiejętnością rozróżniania na plastrze pszczół robotnic, trutni,
matki, czerwiu, jaj, poszytego miodu, pierzgi oraz różnych rodzajów komórek plastra, będzie
to minimum "wtajemniczenia", które ułatwi potem dalsze prowadzenie pasieki przy pomocy
fachowej literatury, szkolenia, rad rutynowanych pszczelarzy i nagromadzonego
doświadczenia.
Niezależnie od własnego przygotowania należy przemyśleć sprawę lokalizacji pasieki
i zapewnienia jej warunków normalnej egzystencji. Nie nadaje się tu np. centrum ruchliwego
miasta z powodu zbyt dużej odległości dzielącej od pożytków, nie mówiąc już o spokoju dla
pszczół i bezpieczeństwie mieszkańców. Nie są wskazane również okolice rozwiniętych
ośrodków przemysłowych oraz hałaśliwych lub stale zadymionych fabryk, gdyż hałasy,
wstrząsy, wyziewy i obce zapachy drażnią pszczoły, utrudniają im pracę i mogą powodować
ich zatrucia. Musimy brać pod uwagę nawet wytwórnie słodyczy czy miodosytnie, gdzie
mogą być kłopoty związane z nalatywaniem rabujących pszczół i żądleniem załogi. Ponadto
trzeba unikać umieszczania pasiek tuż przy dużych zbiornikach wodnych (szeroka rzeka,
jezioro), jeżeli pożytki majdują się po ich drugiej stronie, gdyż przy przelotach, zwłaszcza
w czasie wiatrów czy nagłego deszczu, będą się tam pszczoły masowo topiły.
Co do klimatu, to na ogół nie ma warunków wyboru, ze względu na powiązania
mieszkaniowe, rodzinne, zawodowe itp. Trzeba sobie jednak zdawać sprawę z trudności, jakie
stwarza prowadzenie pasieki w bardziej surowym i zmiennym klimacie, o długiej zimie,
kapryśnej wiośnie czy dużej liczbie dni w sezonie nie sprzyjającym zbiorom. Im trudniejsze
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
są naturalne warunki chowu pszczół, tym wyraz
niej zaważy na wynikach każdy popełniony
błąd.
I wreszcie najważniejsza sprawa  baza pożytkowa w miejscu lokalizacji pasieki.
W ubogiej pod względem pożytków okolicy nie ma co liczyć na rozwój pasieki i dobre
zbiory. Lepiej więc zdecydować się na ustawienie jej dalej od miejsca zamieszkania
i niewygodę stałych dojazdów, niż mieć pszczoły pod ręką, ale wiecznie głodne. Poznanie
więc okolicy trzeba zacząć od solidnej oceny jej zasobów pożytkowych.
W przeciętnych warunkach klimatycznych Polski lot pszczół po nektar jest opłacalny,
gdy nie jest dłuższy niż 2 km, a tam, gdzie z reguły są gorsze warunki pogody, często panują
silne wiatry itp., nawet mniej niż 1,5 km. Koło o promieniu od 1,5 do 2 km zajmuje
powierzchnię od 706 do 1256 ha. Na tej powierzchni pszczoły powinny znalez
ć w ciągu roku
dostateczną ilość nektaru i pyłku, aby zapewnić sobie rozwój oraz zgromadzić nadwyżkę
miodu dla pszczelarza. Im bogatsza okolica, tym ta nadwyżka będzie większa.
Całoroczne zapotrzebowanie bytowe jednej rodziny pszczelej na miód wynosi około 90 kg.
Z tego około 20 25 kg zużywają pszczoły w kwietniu i maju, głównie na rozwój rodziny oraz
około 30 kg w czerwcu i 15 17 kg w lipcu na rozwój oraz energię zużytą na pracę (zbiór
wziątków, budowa plastrów, regulacja temperatury itp.). Na rozwój sierpniowy zużywają
dalsze 10 12 kg miodu. Najlepsza byłaby więc okolica, gdzie pożytek występowałby przez
cały sezon od wiosny do jesieni. Taki układ pożytków trafia się jednak bardzo rzadko. Na
ogół bywają okresowe niedobory lub nawet braki w dopływie nektaru i dlatego celowe jest
możliwie dokładne obliczenie zasobów pożytkowych oddzielnie dla okresu wiosennego,
letniego i jesieni. Przykład takiej oceny zawiera tabela 2. Robimy to mnożąc powierzchnię
zajmowaną przez określone rośliny nektarodajne występujące w zasięgu lotu pszczół
przyszłej pasieki przez ich jednostkową wydajność nektarową.
Tabela 2. Przykład orientacyjnej oceny zasobów pożytkowych okolicy w zasięgu 2 km od pasieki
Zasoby Całość
Wydaj
nektaro zasobów
ność Zasoby
Powierz we roÅ› (ok. 55%)
nektaro nektaru
Okres Rośliny chnia lin po jaką
wa roślin w całym
ha żytko pszczoły
z 1 ha okresi.e
wych mogÄ…
kg
kg zebrać
wierzba iwa 3,0 180,0 540
klon zwyczajny 0,5 200.0 100
drzewa 10.0 15,0 150 1825 1000
wiosna owocowe
mniszek (10%
zachwaszczenia
pastwiska) 45.0 22.5 1035
esparceta 9.0 80,0 720
rośliny łąkowe 45,0 25,0 1125
roślinność lasu
lato mieszanego 90.0 20,0 1800 6365 3500
lipa 35 szt. 70 (kgl 2450
roślinność szt.)
pastwiska 45.0 6.0 270
Póz
ne
4500 4500 2470
lato gryka 15.0 300.0
Ogółem zasoby nektaru w sezonie  kg 12690 6970
Zasoby w przeliczeniu na 1 ha powierzchni  kg 10
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Według rozeznania Oddziału Pszczelnictwa Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa
w Puławach, okolice o zasobach wynoszących 4 5 kg z 1 ha można uważać za średnio
bogate, o zasobach 6 i więcej kg za bogate.
Z tabeli 2 wynika, że oceniana okolica jest zasobna w rośliny pożytkowe i może
zapewnić dobry rozwój rodzin wiosną oraz zbiory miodu towarowego w ciągu lata. Zaznacza
się jednak brak pożytku rozwojowego jesienią, po przekwitnięciu gryki. Lukę tę trzeba będzie
wypełniać wędrówką na wrzosy czy seradelę, wysiewem roślin poplonowych lub przez
podkarmianie pszczół cukrem i nagromadzoną wiosną pierzgą.
W ocenie okolicy, oprócz znajomości zasobów pożytkowych, trzeba mieć rozeznanie
również w liczebności pni, które z tej bazy mają korzystać. Przyjmując przewidywaną
wydajność miodu towarowego na 25 kg z 1 pnia, ilość jaką łącznie z własnym
zapotrzebowaniem powinna zebrać każda rodzina wyniesie 115 kg. Nie wszystek jednak
miód, jakim okolica dysponuje, może być przez pszczoły zebrany. Część zbiorą inne owady,
część zmarnuje się w czasie deszczów czy suszy itp. W naszych warunkach pszczoły zbierają
przeciętnie 50 60% ogólnych zasobów, zależnie od klimatu i układu pogody w danym roku.
W podanym przykładzie (tab. 2) można zatem liczyć na ogólny zbiór miodu w ilości około
6970 kg. Ilość ta podzielona przez 115 na liczbę pni, jaką można przeciętnie w sezonie
utrzymać na analizowanym terenie.
Bardziej szczegółowe obliczenia robi się z rozbiciem na okresy sezonu. Dzieląc zasoby
wiosenne przez wiosenne zapotrzebowanie rodzin otrzymamy liczbę pni, jaką może wyżywić
okolica w kwietniu i maju (1000 : 20 = 50). Ale chcąc liczyć choćby na 5 kg miodu
towarowego z 1 ula wiosną, liczbę pni trzeba zmniejszyć do 40. W ten sam sposób
otrzymamy opłacalną liczbę pni na okres wczesnego lata przy wydajności 15 kg miodu
towarowego (3500 : 45 = 78) i przy wydajności miodu gryczanego 10 kg z 1 pnia (2470 : 27
= 91 pni).
Przy szczegółowym obliczaniu zasobów okazało się, że występują tu niedobory nie tylko
jesienią, ale i wiosną. Trzeba więc albo dostosować liczbę pni do najniższych pożytków, albo
przez poprawę wiosennej bazy pokarmowej (wędrówka, wysadzanie drzew nektaro
i pyłkodajnych, częściowe dokarmianie), liczyć na możliwość utrzymania takiego samego
stanu, jak latem. Każde zwiększenie liczby pni ustawionych na tym terenie wpłynie na
obniżenie wydajności rodzin w całej pasiece.
Na zmniejszenie wydajności mogą wpływać również pasieki sąsiednie. Każda z nich,
jeżeli znajduje się w odległości mniejszej niż 3 4 km od zakładanej, będzie w jakimś stopniu
z nią konkurowała, korzystając z części nektaru znajdującego się na terenie  zazębiania się
lotów obu pasiek. Należy wówczas brać pod uwagę stosunkowo mniejszą powierzchnię
pożytkową i odpowiednio do uszczuplonych zasobów miodu zmniejszyć planowaną obsadę
pni.
Przy okazji lustracji terenu i odwiedzania sąsiednich pasiek należy zwracać baczną
uwagę na ich stan zdrowotny. Najmniejsze podejrzenie (bardzo słabe loty niektórych pni,
przykre zapachy z uli, padanie pszczół przed wylotem, wzmianki samych pszczelarzy
o chorobie) należy zgłosić do powiatowego lekarza weterynarii. Tam też można otrzymać
szczegółowe dane o ewentualnej obecności i rozmieszczeniu chorób w powiecie czy gminie.
Założenie pasieki w okolicy nawiedzonej przez groz
niejsze choroby pszczół jest bardzo
ryzykowne. Leczenie chorych rodzin jest kosztowne i uciążliwe, a brak praktyki może
początkującemu pszczelarzowi utrudnić wczesne rozpoznanie choroby i doprowadzić do
straty wielu pni. Trzeba być szczególnie ostrożnym w stosunku do zgnilca złośliwego, kiślicy
i choroby roztoczowej, których nie powinno być przynajmniej w promieniu 5 km od miejsca
lokalizacji nowej pasieki.
Ważne kryterium doboru wielkości pasieki stanowi przygotowanie fachowe i staż
w zawodzie. Osoba początkująca, bez praktyki pszczelarskiej i doświadczenia, nie powinna
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
zakładać od razu dużej pasieki. Na początek wystarczy 10 15 pni. Dopiero w miarę
zdobywania znajomości zawodu liczbę tę można stopniowo powiększać. Natomiast długoletni
amator przechodzący na zawodowe prowadzenie pasieki może pozwolić sobie bez ryzyka od
razu na maksymalną dla jego warunków stawkę rodzin.
Ule z pszczołami powinny znajdować się możliwie najbliżej z
ródeł pożytku. Nie zawsze
jednak możliwe jest tam wydzielenie miejsca pod pasiekę. Poza tym, ze względu na wygodę
często przybliża się pasieczysko do budynków mieszkalnych czy gospodarskich (woda, prąd,
odległość od składu sprzętu itp.), korzystając np. z przydomowego sadu.
Pasieczysko powinno być bezwzględnie osłonięte od wiatrów, najlepiej nieco oddalonym
szpalerem drzew, niewysokim wzgórzem, budynkami itp.
Dobrze jeżeli mieści się na nieznacznym skłonie w kierunku południowym, południowo
wschodnim czy południowo zachodnim (szybsze tajenie śniegu, zapewniony spływ wody
opadowej, lepsze nagrzewanie ziemi). Nie nadają się na pasieczysko tereny położone
w zimnych i wilgotnych kotlinach, gdzie osiada mgła i spływa ochłodzone nocą powietrze,
oraz położone zbyt nisko, o wysokim poziomie wody gruntowej (jest tam zawsze zimniej,
rodziny gorzej rozwijają się i są słabsze). Nieodpowiednie są również miejsca zbyt silnie
nagrzewające się i pozbawione wszelkiego przewiewu, np. pod południową ścianą dużego
budynku, na ciasnym terenie otoczonym wysokim parkanem, murem czy zwartym
żywopłotem. Przegrzewanie się uli latem zmusza pszczoły do nadmiernej pracy związanej
z wentylacją ula i dodatkowego noszenia wody, przyspiesza wystąpienie rójki, a kontrastowo
odmienne warunki pasieczyska i terenów leżących poza nim są powodem ginięcia wielu
pszczół lotnych.
Pasieczysko należy otoczyć ogrodzeniem, np. z siatki drucianej oraz żywopłotem,
zamknięcie obiektu uchroni go przed niepowołanymi odwiedzinami. Jeżeli pasieka stoi bliżej
niż 10 m od drogi publicznej czy innego ruchliwego miejsca, powinna być od tej strony
osłonięta szczelnym płotem wysokości przynajmniej 2 m lub podobnie wysokim szpalerem
żywopłotu.
Żywopłoty jako uzupełnienie ogrodzenia pasieki są bardzo wskazane z wielu względów.
Stwarzają dodatkową, a przy siatce nawet jedyną osłonę od wiatrów i zadymek śnieżnych.
Stanowią nieraz trudną do przebycia, a przy tym bardzo trwałą przeszkodę i zawsze stanowią
estetyczne otoczenie pasieki. Przy tym dobrze dobrane rośliny żywopłotowe mogą dostarczyć
pszczołom sporych ilości nektaru i pyłku.
Wewnątrz ogrodzenia, na pasieczysku, sadzi się rośliny, które mogą zapewnić ulom lekki
cień od strony południowo zachodniej. Nadają się do tego jabłonie, wiśnie, robinia akacjowa,
wierzba iwa oraz wyższe, luz
ne krzewy. Nasadzenia powinny znajdować się w rozstawie na
tyle rzadkiej, by dawały tylko "plamy" cienia, nie zasłaniając całego pasieczyska. Drugim
zadaniem drzew jest ułatwienie pszczołom orientacji w ustaleniu położenia swego ula. Samo
pasieczysko najlepiej zadarnić i pielęgnować przez okresowe wykaszanie trawy.
Sposób rozmieszczenia uli powinien ułatwiać pszczołom odnajdywanie swego ula oraz
zapewniać dobre oświetlenie z lekkim cieniem w godzinach najsilniejszej operacji słonecznej.
Poza tym trzeba pszczołom zapewnić odpowiednie warunki do lotów, przed ulem powinna
znajdować się przynajmniej 1,5 2 metrowa wolna przestrzeń, umożliwiająca stopniowe
wzbijanie się pszczół w powietrze z mostków przedwylotowych i wygodne siadanie na nich
w drodze powrotnej.
Na pasieczysku, w miejscu dostępnym dla całej pasieki, zacisznym i dobrze
nagrzewanym przez słońce, umieszcza się poidło i topiarkę słoneczną. Poidło musi być stale
czynne, począwszy od pierwszego wiosennego oblotu pszczół, oraz zapewniać pszczołom
czystą, najlepiej bieżącą wodę Topiarkę słoneczną uruchamia się z chwilą rozpoczęcia
budowy w gniazdach, by mieć możliwość przetapiania każdego, najmniejszego nawet
skrawka wyłamanego suszu woskowego czy matecznika co zapewnia higienę w pasiece.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Niezbędnym sprzętem dobrze prowadzonej pasieki jest również waga pasieczna
ustawiona wraz z ulem kontrolnym pod szerokim daszkiem lub specjalnÄ…, przewiewnÄ…
obudową, która nie zmienia zbytnio mikroklimatu wokół pnia.
Zakładając pasiekę można zakupić:
same pszczoły (w postaci rojów),
pszczoły z ramkami, np. odkłady z matką lub rodziny przełożone do własnych uli,
rodziny wraz z ulami,
pasieki z całym wyposażeniem.
W każdym wypadku musimy zwrócić uwagę przede wszystkim na zdrowotność pszczół.
Dlatego zakupu należy dokonywać tylko w dobrze prowadzonej pasiece oraz w okolicy
wolnej od zaraz
liwych chorób pszczół i czerwiu.
Ul, do którego mamy zamiar przesiedlić rodzinę, należy zawczasu wyposażyć w zatwory,
maty, wkładkę wylotową itp. Przy dobrej organizacji pracy przełożenie gniazda można
wykonać szybciej niż przegląd rodziny. Ul z przesiedlaną rodziną odstawia się na 0,5 m
i obraca o 90°, żeby utrudnić wracajÄ…cym z pola zbieraczkom odszukanie dawnego wylotu,
a na jego miejsce ustawia siÄ™ natychmiast nowy ul. Teraz z odstawionej rodziny przenosi siÄ™
szybko plastry wraz z pszczołami nie zmieniając ich kolejności. Ewentualne oczyszczanie
beleczek powinno być wykonane w starym ulu. Ramki nie wymagające oczyszczenia można
przenosić po dwie. Gdy już całe gniazdo znajdzie się w nowym ulu, trzeba je ocieplić
i zamknąć, a resztki pszczół, które zostały na matach i ścianach, strząsnąć na pomost przed
wylotem. Gdyby pszczoły zwabione zapachem starego ula nalatywały, trzeba przenieść go
jeszcze dalej, odymić pszczoły lotne, a młode spryskać wodą, zmieść i przenieść przed wylot.
W ulach rozbieralnych lub przynajmniej z odejmowanym dnem resztki pszczół można
z pustego już ula po prostu wymieść przed wylot· ustawiajÄ…c pomost, by uÅ‚atwić im wejÅ›cie
do środka. Pusty ul należy zaraz zabrać i zabezpieczyć przed nalatywaniem przez szczelne
zamknięcie.
Trudniejsze i bardziej pracochłonne jest przenoszenie rodzin do uli innego typu. W celu
zmniejszenia nakładu pracy przenosi się tylko plastry z czerwiem, najlepszą więc porą
przesiedlania jest wiosna, kiedy w ulu jest go jeszcze mało. Ponieważ jednak praca przy
jednym ulu trwa dość długo, należy ją wykonać ciepłego i pogodnego dnia.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak oblicza się zasobność bazy pożytkowej?
2. Jakie jest zużycie pokarmu przez rodzinę pszczelą w roku w postaci miodu i pyłku?
3. Czym należy kierować się przy zakupie pszczół?
4. Co to jest baza pożytkowa, ul kontrolny, wziątek?
5. W jakim celu prowadzimy ul kontrolny?
6. W jaki sposób przesiedla się rodziny pszczele?
7. Jakie jest zapotrzebowanie na pokarm rodziny pszczelej w kwietniu i maju, w czerwcu,
w lipcu i sierpniu?
8. W jaki sposób ustawiamy ule na pasieczysku?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Obliczanie zasobności bazy pożytkowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić w promieniu 2 km od wskazanej pasieki bazę pożytkową,
2) obliczyć zasób bazy pożytkowej mnożąc powierzchnię zajmowaną przez określone
rośliny nektarodajne występujące w promieniu 2 km przez ich jednostkową wydajność
nektarowÄ…,
3) obliczyć ogólny zasób nektaru w sezonie,
4) obliczyć zasoby bazy pożytkowej w przeliczeniu na 1 ha,
5) wypełnić poniższą tabelkę,
6) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Okres Rośliny Zasoby Całość
Wydaj
nektaro Zasoby zasobów
ność
we roÅ› nektaru (ok. 55%)
Powierz nektaro
lin po w jakÄ…
chnia ha wa roślin
żytko całym pszczoły
z 1 ha
wych okresi.e mogÄ…
kg
kg zebrać
wiosna
lato
Póz
ne
lato
Ogółem zasoby nektaru w sezonie  kg
Zasoby w przeliczeniu na 1 ha powierzchni  kg
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kalendarz kwitnienia roślin,
- tabela z wydajnością nektarową roślin z 1 ha w kg,
- kalkulator.
Ćwiczenie 2
Określanie napszczelenia i zdrowotności pasiek.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić w promieniu 2 km od wskazanej pasieki bazę pożytkową, ilość rodzin
pszczelich,
2) określić na podstawie wyglądu stan higieniczny pasieki, zdrowotność pasiek,
3) obliczyć ogólny zasób nektaru w sezonie,
4) określić ilość rodzin jaką można w danym terenie utrzymać,
5) narysować rozmieszczenie konkurencyjnych pasiek,
6) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szkic okolicy w której planujemy zorganizować pasieczysko,
- kalendarz kwitnienia roślin,
- tabela z wydajnością nektarową roślin z 1 ha w kg,
- kalkulator.
Ćwiczenie 3
Przesiedlanie rodzin pszczelich.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować ul wyposażając go w: zatwory, maty, wkładkę wylotową,
2) odstawić ul z przesiedlanÄ… rodzinÄ… na 0,5 m i obrócić o 90°,
3) ustawić na miejsce odstawionego natychmiast nowy ul,
4) przenieść szybko z odstawionej rodziny plastry wraz z pszczołami nie zmieniając ich
kolejności,
5) ocieplić i zamknąć ul, a resztki pszczół, które zostały na matach i ścianach, strząsnąć na
pomost przed wylotem,
6) przygotować ul wyposażając go w: zatwory, maty, wkładkę wylotową, ramki woszczyny
i ewentualnie węzy,
7) odstawić ul z przesiedlaną rodziną do tyłu,
8) ustawić na miejsce odstawionego natychmiast nowy ul,
9) zmieść do nowego ula pszczoły z plastrów z czerwiem (ul za każdym razem należy
zakrywać) i przyciąć je do rozmiarów ramki nowego ula,
10) zabezpieczyć plaster z obu stron (najlepiej drucikiem) przed wysuwaniem się
z ramki,
11) ocieplić i zamknąć ul, a resztki pszczół, które zostały na matach i ścianach, strząsnąć na
pomost przed wylotem,
12) narysować przycinanie plastrów z czerwiem,
13) zaprezentować wyniki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 plansze i foliogramy przedstawiające przekładanie plastrów różnych typów uli,
 2 rodziny pszczele w różnych typach uli,
 2 puste ule o różnych typach z wyposażeniem,
 woszczyna,
 ramki z węzą.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wskazać miejsce na założenie zdrowego pasieczyska?
ðð ðð
2) szacować zasobność bazy pożytkowej?
ðð ðð
3) określić wartość rodziny pszczelej w różnych porach roku?
ðð ðð
4) prowadzić kontrolę zasobności bazy pożytkowej?
ðð ðð
5) urządzać poidło dla pszczół?
ðð ðð
6) ustawiać pnie na pasieczysku?
ðð ðð
7) przesiedlać rodziny pszczele?
ðð ðð
8) definiować pojęcia: baza pożytkowa, ul kontrolny, wziątek?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
 5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
4. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
5. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 30 minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Kupowane rodziny pszczele muszą być dostatecznie silne i zaopatrzone w pokarm. Ile
plastrów czerwiu o ramce dadanowskiej w maju powinien posiadać pień
a) 2 3.
b) 3 6.
c) 6 9.
d) 9 12.
2. Ul w którym poszerzanie gniazda odbywa się w poziomie i pionie określamy
a) kombinowanym.
b) leżakiem.
c) stojakiem.
d) wielokorpusowym.
3. Urządzenie to składa się ze szczelnie zamykanej płaskiej skrzynki zaopatrzonej
w podwójnie oszkloną pokrywę. Tym urządzeniem jest
a) odsiewacz do trutni.
b) poławiacz jadu.
c) podkarmiaczka ramkowa.
d) topiarka słoneczna.
4. Główny przegląd wiosenny przeprowadzamy w bezwietrzny, słoneczny dzień, gdy
temperatura powietrza w cieniu dojdzie do około
a) 10ºC.
b) 12ºC.
c) 15ºC.
d) 16ºC.
5. Który ze sprzętów powinien znalez
ć się na wyposażeniu pracowni do miodobrania?
a) cedzidło.
b) przegonka.
c) podkurzacz.
d) dekrystalizator.
6. Stanem normalnym jesieniÄ… jest
a) obecność czerwiu garbatego.
b) obecność trutni.
c) unasienniona matka.
d) obecność trutówek.
a. Wymiar zewnętrzny 435 x 300 mm posiada ramka ula
a) wielkopolskiego.
b) langstrotha.
c) warszawskiego.
d) dadanta.
8. Napszczeleniem określamy
a) zagÄ™szczenie rodzin pszczelich na 1 km².
b) uzupełnienie stanu liczbowego rodzin pszczelich.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
c) zagęszczenie rodzin pszczelich w pasiece.
d) wywóz pszczół na pożytek rzepakowy.
9. Przedstawiony na rysunku sprzęt wykorzystuje się przy pozyskiwaniu
a) mleczka pszczelego.
b) miodu wrzosowego.
c) obnóży pyłkowych.
d) kitu pszczelego.
10. Korpus gniazdowy ula oznaczony jest na rysunku obok literÄ…
a) A.
C
b) B.
c) C.
d) D.
B
D
A
a. Skrobaczki używa się do
a) oskrobywania górnych beleczek ramek.
b) oskrobywania i czyszczenia ścian ula.
c) odsklepiania plastrów z miodem.
d) zeskrobywania propolisu z kitołapek.
12. Który z przyrządów nie narusza normalnego trybu życia i pracy rodziny pszczelej
podczas odbioru plastrów z miodem?
a) podkurzacz.
b) transportówka.
c) przegonka.
d) rojołapka.
13. Rozluz
niacz do miodu jest niezbędny do pozyskiwania miodu
a) wrzosowego.
b) spadziowego.
c) gryczanego.
d) rzepakowego.
14. Obfity, kłębiasty i chłodny dym ze spalania w podkurzaczu otrzymuje się z
a) wiór sosnowych.
b) próchna wierzbowego.
c) wysuszonej huby.
d) młóta jabłkowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
15. Wymiar zewnętrzny 360 x 230 mm posiada ramka ula
a) wielkopolskiego.
b) Langstrotha.
c) ostrowskiej.
d) dadanta.
16. PrzyrzÄ…d pasieczny przedstawiony na rysunku to
a) dziurkacz do ramek.
b) igła do przyklejania opalitek.
c) łyżeczka do przekładania larw.
d) łyżeczka do wybierania mleczka.
17. Przyrząd posiadający szczeliny o szerokości 4,2 4,3 mm służy do
a. oddzielenia miodu od czerwiu.
b. wymiany matek pszczelich.
c. wyrównywania siły rodzin.
d. tworzenia odkładów.
18. Rysunek przedstawia
a) dziurkacz do ramek.
b) transportówkę.
c) rojołapkę.
d) nosiłki do uli.
19. Przegonkę można wykorzystać do pozyskiwania
a) matek pszczelich.
b) obnóży pyłkowych.
c) mleczka pszczelego.
d) miodu wrzosowego.
20. Wskaż materiał, który jest doskonałym materiałem na ocieplenie górne w ulu
a) liście suszonej paproci.
b) sieczka z żytniej słomy.
c) miękka płyta pilśniowa.
d) wióry sosnowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ...............................................................................
Zakładanie pasieki
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedzi Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
6. LITERATURA
1. Bornus, L (red.).: Encyklopedia Pszczelarska. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze
i Leśne, Warszawa 1989
2. Kostecki, R., Tomaszewska, B.: Choroby i szkodniki pszczół. PWRiL, Warszawa 1987
3. Marcinkowski J.: Jak prawidłowo prowadzić pasiekę. Wydawnictwo  Sądecki Bartnik ,
Nowy SÄ…cz 1997
4. Ostrowska W.: Gospodarka pasieczna. Wydawnictwo  SÄ…decki Bartnik , Nowy SÄ…cz
1998
5. Pałach S.: Kodeks dobrej praktyki produkcyjnej w pszczelarstwie. PZP, Warszawa 2005
6. Prabucki J. (red): Pszczelnictwo. Albatros, Szczecin 1998
7. Praca zbiorowa: Hodowla pszczół. PWRiL, Warszawa 1996
8. Skowronek W.: Rasy pszczoły miodnej. ISiK, Puławy 1997
Czasopisma:
 Pszczelarstwo
 Pszczelarz Polski
 Pasieka
 PrzeglÄ…d Pszczelarski
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43