Metody terapii pedagogicznej
 METODA RUCHU ROZWIJAJ
CEGO Weroniki Sherborne
1. Założenia metody Ruchu Rozwijającego
Weronika Sherborne w latach sześćdziesiątych wypracowała system
ćwiczeń, który ma zastosowanie we wspomaganiu i stymulowaniu
prawidłowego rozwoju dzieci i korygowaniu jego zaburzeń rozwoju
emocjonalnego, umysłowego, ruchowego i fizycznego. Ćwiczenia te wywodzą
się ze szkoły Rudolfa Labana i doświadczeń własnych. Znane są pod nazwą
Ruch Rozwijający. Nazwa ta wyraża główną ideę metody: posługiwanie się
ruchem jako narzędziem wspomagania rozwoju psychoruchowego dziecka
i terapii tego rozwoju. Genialność metody Weroniki Sherborne polega na jej
prostocie i naturalności. Ruch rozwijający wywodzi się z naturalnych potrzeb
dziecka, które są zaspakajane w kontakcie z dorosłymi w trakcie tak zwanego
 baraszkowania .
Podstawowe założenia metody Weroniki Sherborne to rozwijanie przez
ruch:
świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego;
świadomości przestrzeni i działania w niej;
dzielenia przestrzeni z innymi ludz
mi i nawiązywanie z nimi
bliskiego kontaktu.
Udział w ćwiczeniach metodą Weroniki Sherborne ma na celu stworzyć
dziecku okazję do poznania własnego ciała, usprawnienia motoryki, poczucia
swojej siły, sprawności i w związku z tym możliwości ruchowych.
Ponieważ dzięki temu zaczyna mieć ono zaufanie do siebie, zyskuje też
poczucie bezpieczeństwa. Podczas ćwiczeń ruchowych dziecko może poznać
przestrzeń, w której się znajduje, przestaje być ona dla niego groz
na, czuje się
w niej bezpieczniej, staje się bardziej aktywne, przejawia większą inicjatywę,
może być twórcze. W przestrzeni spotyka drugiego człowieka, uczy się
współpracować z jednym partnerem w parach najpierw, potem w trójkątach,
a wreszcie z całą grupą. Podczas kontaktu z drugim człowiekiem uczy się
opiekować drugą osobą.
2. Stosowanie metody Weroniki Sherborne w Polsce
Metoda Ruchu Rozwijającego jest upowszechniana w Polsce od przełomu lat
siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Była ona w Polsce kilkakrotnie
prezentowana przez Weronikę Sherborne i jej uczniów: Annę Leonard  nie
żyjącą już dyrektorkę  szkoły życia w Londynie oraz George`a Hilla  byłego
dyrektora centrum rehabilitacji dla dorosłych osób upośledzonych w Bristolu.
Z metodą mieli okazję także zapoznać się polscy specjaliści w czasie pobytu
w Wielkiej Brytanii ( m.in. Maria Przasnyska, Marta Bogdanowicz).
Metoda jest wykorzystywana w Polsce w placówkach oświatowych i służby
zdrowia dla dzieci zdrowych i z różnymi zaburzeniami rozwoju:
dzieci upośledzonych w rozwoju
dzieci autystycznych
dzieci z wczesnym mózgowym porażeniem dziecięcym
dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi i zaburzeniami
zachowania
dzieci głuchych i niewidomych
dzieci z domów dziecka
3. Organizacja ćwiczeń i grup zajęciowych
Projektując zajęcia metodą Weroniki Sherborne, warto pamiętać, że maja
one pomóc dziecku w poznaniu siebie, w zdobyciu do siebie zaufania, w
poznaniu innych i nauczeniu się ufania im, a dalej  poprzez nabywanie
pewności siebie i wiary we własne możliwości  w nauczeniu się aktywnego
i twórczego życia.
Pomagamy dziecku w tym, mając do dyspozycji przede wszystkim ruch
i możliwość bliskiego, fizycznego kontaktu z drugim człowiekiem.
Dzieje się to w sposób naturalny, tak jak naturalnie i spontanicznie robią to
małe dzieci w kontaktach ze swoimi rodzicami, tuląc się do nich, gdy czują się
zagrożone, lub podskakując z radości, gdy się cieszą.
Zarówno projektując, jak i prowadząc zajęcia, należy pamiętać
o obowiązujących zasadach, którymi powinna kierować się osoba prowadząca.
 Oto wskazania dla terapeuty:
Uczestniczenie w zajęciach jest dobrowolne ( możesz dziecko
zachęcać)
Postaraj się nawiązać kontakt z dzieckiem ( wzrokiem, dotykiem)
Zajęcia powinny być dla dziecka przyjemne i dawać radość
z aktywności ruchowej
Bierz udział we wszystkich ćwiczeniach  baw się
Przestrzegaj praw dziecka do swobodnej, własnej decyzji
Zauważaj i stymuluj aktywność dziecka, daj mu szansę na działanie
twórcze
Miej poczucie humoru
Nie krytykuj dziecka
Chwal dziecko nie za efekt, co za jego starania i wysiłek
Unikaj stwarzania sytuacji rywalizujących
Rozszerzaj krąg doświadczeń społecznych dziecka
Większość, szczególnie początkowych ćwiczeń, prowadz
na
podłodze
Zaczynaj od ćwiczeń prostych, stopniowo je utrudniając
Zmniejszaj udział swojej inicjatywy na rzecz coraz aktywniejszego
udziału dziecka
Proponuj na przemian ćwiczenia dynamiczne i relaksacyjne
Miej zawsze na uwadze samopoczucie dziecka
Ucz dzieci zarówno używania siły, jak i zachowania delikatności
i opiekuńczości w stosunku do drugiej osoby
We wszystkich ćwiczeniach dbaj o to, aby dziecko znalazło się także
w pozycji dominującej
Zaplanuj początek ćwiczeń tak, aby zawierał propozycję ćwiczeń -
spotkań dających poczucie bezpieczeństwa, oparcia i bliskiego
kontaktu
Na zakończenia zajęć proponuj ćwiczenia wyciszające, uspokajające
Planowane zajęcia prowadzone metodą Ruchu Rozwijającego muszą
uwzględniać prawidłowości rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka oraz
rozwoju procesu grupowego, a także możliwości i ograniczenia psychofizyczne
dzieci, wynikające z zaburzeń ich rozwoju. Program zajęć dla całej grupy
powinien uwzględniać zarówno potrzeby grupy, jak i indywidualne potrzeby
dzieci.
W niektórych przypadkach konieczne jest prowadzenie zajęć
indywidualnych. Ich planowanie jest oparte na wcześniejszej, wstępnej
diagnozie dziecka i wynika z potrzeb i ograniczeń rozwojowych dziecka.
Zajęcia z wykorzystaniem metody Weroniki Sherborne można
z powodzeniem stosować jako oddziaływania indywidualne, jednakże z uwagi
na wartość, jaką dla rozwoju społecznego dziecka niesie możliwość kontaktu
z innymi osobami, zdecydowanie zachęcać należy do prowadzenia ich w formie
zajęć grupowych.
Aby dziecko swobodnie i bezpiecznie czuło się w grupie, nie może ona
być zbyt liczna. Najbardziej komfortowe warunki zapewnia grupa licząca 6  14
dzieci, ale w przypadku oddziaływań profilaktycznych liczebność grupy może
wynosić około 25  28 dzieci. Wiek nie jest ograniczony: mogą to być dzieci
w wieku niemowlęcym, jak i dorośli.
Najczęściej jednak pracuje się z dziećmi w wieku przedszkolnym,
i szkolnym. Dobrze jest, gdy każdemu dziecku można zapewnić starszego lub
dorosłego partnera. Rolę partnerów dzieci młodszych z powodzeniem mogą
pełnić dzieci starsze.
Dla celów terapeutycznych zajęcia winny odbywać się systematycznie,
minimum raz w tygodniu, lepiej gdy odbywają się częściej.
Czas trwania zajęć prowadzonych metodą Ruchu Rozwijającego zależy od
samopoczucia i zainteresowań dzieci oraz od ich możliwości rozwojowych,
najczęściej około 1 godziny ( albo krócej).
Należy również zadbać o odpowiednie warunki lokalowe: przestrzeń,
odpowiednie podłoże ( najlepiej parkiet), świeże powietrze. Zajęcia mogą
odbywać się wszędzie, w każdych warunkach, ponieważ nie wymagają żadnych
urządzeń czy pomocy do ćwiczeń. W niektórych sytuacjach mogą być jednak
pomocne materace lub koce; szczególnie, gdy zajęcia prowadzi się z dziećmi ze
znacznym kalectwem. Wszyscy uczestnicy ćwiczeń powinni mieć ubranie
zapewniające im pełną swobodę ruchów, najlepiej, gdy ćwiczą boso, bo daje to
im najlepszy kontakt z podłogą i poczucie oparcia o nią.
Metodę Weroniki Sherborne można zaliczyć do niewerbalnych treningów
interpersonalnych. Zajęcia w grupie są szansą na zdobywanie i wzbogacanie
doświadczeń społecznych. Mogą pomóc dzieciom w nauce bycia z innymi,
czerpania satysfakcji z różnych form kontaktów społecznych.
4. Rodzaje ćwiczeń
W programie ćwiczeń ruchowych Weronika Sherborne wyróżnia następujące
grupy ćwiczeń wspomagających rozwój dziecka:
Ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała:
Wyczuwanie brzucha, pleców, pośladków
Wyczuwanie nóg w ruchu i siedząc
Wyczuwanie łokci
Wyczuwanie twarzy
Wyczuwanie całego ciała
Ćwiczenia pozwalające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa
w otoczeniu:
Ćwiczenia indywidualne
Ćwiczenia w parach
Ćwiczenia w grupie
Ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracy z partnerem
i z grupą:
Ćwiczenia  z w parach
Ćwiczenia  przeciwko w parach
Ćwiczenia  razem w parach
Ćwiczenia  razem w grupie
Ćwiczenia twórcze
5. Zastosowanie metody Ruchu Rozwijającego
Metoda Weroniki Sherborne jest metodą ogromnie uniwersalną, o wielu
możliwościach jej stosowania. Jest ono skuteczna jako metoda terapeutyczna,
daje się też z powodzeniem wykorzystać w profilaktyce, może być pomocna w
poszerzaniu doświadczeń psychologicznych i społecznych osób
zainteresowanych własnym rozwojem.
Jako metoda terapii znajduje zastosowanie w pracy z dziećmi z zaburzeniami
rozwoju psychoruchowego, a więc przede wszystkim w przypadkach
upośledzenia umysłowego. Również dla dzieci z tzw. normą intelektualną,
przejawiających zaburzenia w zakresie sfery emocjonalnej i społecznej, zajęcia
Ruchu Rozwijającego są bardzo wskazane.
Metoda ta bywa wykorzystywana jako wstępny etap dla innych zajęć
terapeutycznych, np. dla dzieci mających trudności w czytaniu i pisaniu, z
dysleksją, dysgrafią, dysortografią, czy jako część programu terapii
psychologiczno-logopedycznej dzieci jąkających się lub psychoterapii dzieci
nerwicowych.
Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne to nowy sposób
wspomagający i stymulujący rozwój fizyczny i emocjonalny dziecka.
To program nastawiony na rozwijanie takich cech, jak poczucie własnej
wartości i pewności siebie, poczucie własnej wartości i pewności siebie,
poczucie bezpieczeństwa, odpowiedzialność, wrażliwość, umiejętność
nawiązywania kontaktów z drugą osobą. to metoda szczególnie przydatna
w pracy z dziećmi nadpobudliwymi, agresywnymi czy lękliwymi.
Jako metoda wspomagająca rozwój, a więc stymulująca go, wyrównująca
opóz
nienia rozwojowe, jest bardzo przydatna w pracy z dziećmi przebywającymi
w instytucjach wychowania zbiorowego.
Metoda Weroniki Sherborne może być w zakresie profilaktyki dobrą formą
pomocy dzieciom, młodzieży, dorosłym w różnych sytuacjach trudnych.
Zapobiega powstawaniu zaburzeń, jeśli włączymy ją w program:
Przygotowania dziecka, które rozpocznie edukację przedszkolną
Przygotowania dziecka rozpoczynającego naukę w szkole
Zajęć integrujących grupę przedszkolną i klasę szkolną
Przygotowania rodzin adopcyjnych i zastępczych do przyjęcia
dziecka
i jego pobytu w rodzinie
Przygotowania młodych małżeństw do pełnienia roli rodziców
Metoda Ruchu Rozwijającego może też służyć jako sposób osiągania
odprężenia:
W zajęciach odprężająco - relaksacyjnych w trakcie zajęć szkolnych
lub przedszkolnych
W zajęciach relaksacyjnych dla rodziców
Inną z możliwości wykorzystania metody W. Sherborne w pracy
z dorosłymi jest prowadzenie tego typu zajęć w celu stworzenia w grupie,
z którą zamierzamy pracować, atmosfery wzajemnego zaufania, poczucia
bezpieczeństwa i relaksu.
Rozważając możliwości zastosowania metody Ruchu Rozwijającego, warto
myśleć o tej metodzie jako o sposobie działania, dającym szansę na prawidłowy
rozwój dziecka i poprawę funkcjonowania dziecka i rodziny.
Może ona być stosowana jako pełny cykl zajęć, ale również można
sensownie wykorzystywać niektóre z jej elementów, wspomagając w ten sposób
innego rodzaju działania terapeutyczne.
6. Korzyści wynikające ze stosowania metody Weroniki Sherborne
Efektywność zajęć prowadzonych metodą Weroniki Sherborne można
sprawdzić specjalnie opracowaną skalą, mającą umożliwić w miarę obiektywne
spojrzenie na możliwości modyfikowania zachowań czy postaw. Skala taką nie
da się jednak zmierzyć tych uczuć, przeżyć, nastrojów, które mogą być istotne i
które niejednokrotnie są tez głównymi  korzyściami , jakie człowiek w tego
rodzaju zajęciach osiąga dla siebie, a o których nie zawsze może czy chce
mówić. Szczególnie trudno jest uzyskać takie informacje od dziecka, które
jeszcze nie potrafi być świadomym czy nazywać tego, co się w nim dzieje.
Każdy człowiek może służyć drugiemu pomocą, wsparciem, jeśli pozwoli
sobie na korzystanie ze swoich własnych  pokładów uczuć, otworzy się
naprawdę na drugiego człowieka, będzie po prostu i prawdziwie sobą. Nie jest
to odkrycie, ale stara prawda o terapii. To, co najbardziej może pomóc drugiemu
człowiekowi, jest w nas. Metoda Weroniki Sherborne pozwala to dokładnie
zobaczyć i  odkryć .
Oto lista potrzeb człowieka, których realizacja jest możliwa poprzez
metodę Ruchu Rozwijającego: bliskości fizycznej drugiego człowieka
poczucia bezpieczeństwa rozluz
nienia, relaksu, rozładowania napięcia
 dawania i  brania akceptacji samego siebie poczucia partnerstwa
poczucia siły i własnej wartości bliskiego kontaktu z innymi ludz
mi
poczucia własnej energii satysfakcji związanej z wysiłkiem fizycznym
mobilizacji do pokonywania trudności, do sprawdzania się w trudnej sytuacji
poznania swojego ciała odkrywania własnych możliwości
odczucia energii własnej i energii drugiego człowieka spontaniczności
zaufania do siebie i innych więzi z grupą pewności siebie
doznawania przyjemności, radości, zabawy akceptacji swojego ciała
ZAA

CZNIK
I. Ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała:
Wyczuwanie brzucha, pleców, pośladków
Wyczuwanie nóg w ruchu i siedząc
Wyczuwanie łokci
Wyczuwanie twarzy
Wyczuwanie całego ciała
Ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała oraz umiejętności
kontrolowania go składają się z etapów: wyczuwania własnego ciała, następnie
nazywanie części ciała, a przez to utrwala się wiedza o naszym ciele. Do
najważniejszych części ciała, których poznanie i opanowanie powinno nastąpić
jak najwcześniej, należą stopy, kolana, uda, nogi. Są one filarami naszego ciała.
Kontrola jest więc potrzebna do pełnej równowagi ciała.
Wyczuwanie brzucha, pleców, pośladków:
- leżenie na plecach; - leżenie na brzuchu; - ślizganie się w kółko na
brzuchu, to samo na plecach; - siedząc-przeciąganie kolejno nóg (ręce oparte
wzdłuż boków); - siedząc: a)kręcenie się na pośladkach w kółko, b)przewrót na
plecy; - siedząc- przyciąganie kolan, chowanie głowy, rozprostowywanie się do
pozycji leżącej; - czołganie się na brzuchu do przodu, z wyciąganiem
i zginaniem na przemian rąk i nóg; - czołganie się na plecach do przodu
z wyciąganiem i zginaniem na przemian rąk i nóg.
Wyczuwanie nóg i rąk:
a) wyczuwanie kolan siedząc: - podciąganie kolan do siadu skulonego;
- pchanie kolan do siadu prostego (pokonując opór); -w siadzie prostym-
rozcieranie i poklepywanie kolan; - stukanie kolanem o kolano;
- maszerowanie i bieganie z podnoszeniem wysoko kolan.
b) wyczuwanie nóg (w ruchu): - chodzenie, bieganie na  sztywnych nogach;
- chodzenie, bieganie na miękkich ( gumowych ) nogach.
c) wyczuwanie nóg- siedząc (nogi wyprostowane): - dotykanie palcami stóp
podłogi; - uderzanie o podłogę piętami; -uderzanie o podłogę całą stopą
(szybko i wolno).
d) wyczuwanie łokci- siedząc (kolana zgięte): - dotykanie łokciami kolan;
- dotykanie prawym łokciem lewego kolana i odwrotnie;
Wyczuwanie twarzy:
-siedzenie w kole: - wytrzeszczanie oczu ( duże oczy ) i mrużenie oczu;
- zabawne miny.
Wyczuwanie całego ciała:
-leżenie na plecach; - turlanie się (mięśnie naprężone i rozluz
nione);
-leżenie z rękami wzdłuż ciała (napinanie i rozluz
nianie mięśni).
II. Ćwiczenia pozwalające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa
w otoczeniu:
Ćwiczenia indywidualne
Ćwiczenia w parach
Ćwiczenia w grupie
Ćwiczenia te dając pewność w działaniu pomagają w nawiązywaniu kontaktu z
innymi. Dzięki nim poznajemy otoczenie, którego nie obawiamy się już i
czujemy się w nim swobodnie. Cechą charakterystyczną tej grupy ćwiczeń jest
ich wykonywanie na podłodze.
Ćwiczenia indywidualne:
- leżenie na plecach lub brzuchu (mięśnie rozluz
nione), są one często
stosowane jako odpoczynek po trudnych ćwiczeniach, odprężenie po
napięciach wewnętrznych, jako wycofanie się z ćwiczeń.
Ćwiczenia w parach:
- jedna osoba robi mostek, a druga obchodzi ją na czworakach, przechodzi pod,
przez, nad, dokoła itp.
Ćwiczenia w grupie- pozwalają nauczyć się współpracy w grupie,
współdziałania z innymi:
- grupa tworzy tunel- reszta czołga się pod tunelem na plecach, brzuchu itp.
III. Ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracy z partnerem
i z grupą:
Ćwiczenia  z w parach
Ćwiczenia  przeciwko w parach
Ćwiczenia  razem w parach
Ćwiczenia  razem w grupie
Ćwiczenia te polegają na zdobywaniu i wymianie wspólnych doświadczeń
podczas sesji ruchowych. Pozytywny rezultat zależy od stopnia zaawansowania
i zaangażowania ćwiczących. Partner  bierny jest pod opieką osoby aktywnej.
Te ćwiczenia pozwalają poznać swą siłę fizyczną, dają możliwość przeżycia
wspólnego wysiłku fizycznego podczas pchania i stawiania oporu. Rozwijają i
uczą koncentracji, zwracania uwagi na osobę, z którą współdziała się w czasie
ćwiczeń.
Ćwiczenia  z w parach (partner  aktywny i partner  bierny ):
- pozycja siedząca: ćwiczący siedzi, opierając się plecami o partnera (nogi
ugięte w kolanach)
a) pcha plecami partnera, starając się pokonać jego opór (zmiana ról),
b) pozycja jak wyżej- kładzenie się na przemian plecami na partnera z
unoszeniem bioder.
- Pozycja stojąca (tyłem): ćwiczący delikatnie kładzie się na plecach
partnera, a ten stara się częściowo przyjąć ten ciężar.
- Pozycja stojąca (tyłem): całkowite przyjęcie ciężaru, tak aby
współćwiczący mógł oderwać nogi od podłoża.
- Ciągnięcie za kostki ćwiczącego, leżącego na brzuchu lub na plecach.
- Ciągnięcie za przeguby rąk lub łokcie ćwiczącego leżącego na plecach.
- Kołysanie: pozycja siedząca, tworzenie  fotelika dla ćwiczącego
 pasywnego i obejmowanie go, łagodnie kołysząc do przodu.
- Kołysanie w różnych kierunkach: obejmujemy jedną ręką partnera, drugą
opieramy z tyłu o podłogę.  Opiekujący się musi cały swój ciężar
przenieść na rękę opartą z tyłu.
- Przyjęcie całego ciężaru ciała partnera: ćwiczący aktywny w klęku
podpartym  pasywny kładzie się dowolnie,  aktywny porusza się po sali
w różnych kierunkach.
- Prowadzenie  ślepca : ćwiczący zamyka oczy i jest oprowadzany (wymaga
zaufania do  przewodnika oraz zdecydowania i pewności siebie osoby
aktywnej)
Ćwiczenia  przeciwko w parach
-  Skała : ćwiczący staje stabilnie w rozkroku podpartym lub siedzi mocno
podparty o podłoże  współćwiczący próbuje przesunąć  skałę , pchając
lub ciągnąc w różnych kierunkach.
-  Worek : to samo ćwiczenie ze współćwiczącym leżącym na brzuchu,
a także próbowanie przewrócenia współćwiczącego na drugą stronę
-  Paczka : dziecko zwija się w kłębek, a współćwiczący usiłuje  rozwiązać
paczkę , ciągnąc za nogi i ręce.
Ćwiczenia  razem w parach (obydwaj partnerzy  aktywni ).
- Partnerzy siedzą złączeni plecami, po czym wstają, nie odrywając się od
siebie, napierając na siebie plecami tak, aby obydwaj powstali.
- Kołysanie się: siedząc przodem do siebie z lekko zgiętymi nogami,
ćwiczący trzymają się za ręce lub przeguby, na zmianę kładą się na plecy
i są przeciągani przez partnera.
- Równowaga: stojąc do siebie twarzą i trzymając się za ręce, ćwiczący
odchylają się i przechodzą do siadu, a następnie razem wstają.
Ćwiczenia  razem w grupie
.
W tych ćwiczeniach uczestniczą trzy lub więcej osób. Ćwiczenia wymagają
dobrego współdziałania,  zgrania partnerów. Wszyscy pracują razem jako
grupa.
- Kołysanie: dwóch ćwiczących siedzi naprzeciwko, pomiędzy nimi trzeci,
kolana lekko ugięte i rozsunięte, ręce wyciągnięte do przodu, ćwiczący
w środku jest kołysany na boki przez partnerów.
- Ćwiczenia skoczne: dwóch współćwiczących wspomaga osobę skaczącą,
trzymając ją za dłonie i łokcie.
- Huśtanie: dwóch współćwiczących huśta trzeciego partnera.
IV. Ćwiczenia twórcze:
Ćwiczenia twórcze pozwalają nawiązać i pogłębić stosunki międzyludzkie,
poznać sytuacje, których ćwiczący nie doświadczyłby ze względu na swoje
fizyczne lub psychiczne ułomności. To działania, które powinny być dostępne
każdemu, dając możliwość uwolnienia się od wewnętrznych napięć
i niepokojów. W trakcie zajęć każde dziecko może być twórcą w stopniu, w
jakim sobie życzy. Szczególnym rodzajem ćwiczeń twórczych godnych
polecenia w pracy z małymi dziećmi są ćwiczenia przy muzyce w formie tańca.
Opracowała: Katarzyna Wodnicka-Sałacińska
Literatura:
1. Sherborne W.,Ruch rozwijający dla dzieci, Warszawa 2003.
2. Marta Bogdanowicz, Bożena Kisiel, Maria Przasnyska, Metoda Weroniki Sherborne
w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka, Warszawa 1992.