Bożena Czwojdrak

Uniwersytet Śląski w Katowicach

Brzeźnica

Informację o urodzeniu się w 1415 r. w Brzeźnicy przyszłego dziejopisa podał anoni-
mowy autor jego Żywota

1

. Przez szereg lat identyfikowano go z Filipem Kallimachem,

ale ostatnie badania Marii Koczerskiej przekonująco podważyły tę hipotezę

2

. Badacz-

ka ta, jako autora wspomnianego dzieła, wskazała bliskiego współpracownika i kolegę
Jana Długosza – kanonika krakowskiego magistra Jakuba z Szadka, i teza ta wydaje się
ze wszech miar słuszna

3

.

Wspomnianą Brzeźnicę jako miejsce urodzenia Jana Długosza naukowcy identy-

fikują z miejscowością leżącą w ziemi sieradzkiej, chociaż w Żywocie brak takiej in-
formacji

4

. Miasto to lokował w 1265 r. książę sieradzki Leszek Czarny

5

, jednak osa-

da o takiej nazwie istniała już wcześniej, a dokument Leszka dotyczył lokacji nowej,

1

Vita Ioannis Dlugosch senioris canonici Cracoviensis, ed. M. Broże k, Varsoviae 1961, s. 27.

2

M.

B roże k,

Czy Filip Kallimach jest autorem Żywotu Jana Długosza?, „Zeszyty Naukowe UJ, Fi-

lologia” 1959, z. 5, s. 11-60; M. K o c ze r s k a, Kto jest autorem Żywotu Długosza?, [w:] Venerabi-
les, nobiles et honesti. Studia z dziejów społeczeństwa Polski średniowiecznej, red. A. R ad z i m i ń s k i,
A. Su p r u n i u k, J. Wro n i s ze w s k i, Toruń 1997, s. 507-520.

3

M.

K o c ze r s k a,

Kto jest autorem…, s. 518-520; F. K i r y k, Jakub z Szadka (ok. 1412-1487), [w:]

Polski słownik biograficzny (dalej: PSB), t. 10, Kraków–Warszawa 1960, s. 367; J. K r z y ż a n i a ko -
w a, Otoczenie intelektualne Jana Długosza, [w:] Jan Długosz w  pięćsetną rocznicę śmierci. Materia-
ły z sesji (Sandomierz 24-25 maja 1980 r.), red. F. K i r y k, Olsztyn 1983, s. 32. Maria Koczerska,
podsumowując swój wywód, stwierdziła, że w  zasadzie jedyną przeszkodą w  uznaniu Jakuba za
autora Żywota jest „fakt, iż nie znamy go jako pisarza”. Wątpliwości te rozwiewa Piotr Węcowski
(Mazowsze w Koronie. Propaganda i legitymizacja władzy Kazimierza Jagiellończyka na Mazowszu,
Kraków 2004, s. 213-220), który zwrócił uwagę na mało znany traktat prawniczy autorstwa Jakuba
z Szadka związany ze sporem o sukcesję mazowiecką. Poprzednio na ów traktat zwróciła uwagę Ewa
Maleczyńska, Książęce lenno mazowieckie, 1351-1526, Lwów 1929, s. 57.

4

M. B o b r z y ń s k i, S. Sm o l k a, Jan Długosz. Jego życie i stanowisko w piśmiennictwie, Kraków 1893,
s. 3.

5

Kodeks dyplomatyczny Polski (dalej: KDP), t. I, wyd. L. R z y s zc ze w s k i, A. Mu c z kow s k i, Warsza-
wa 1847, nr 51.

^ Żurek 'Klasztory'.indb 15

^ Żurek 'Klasztory'.indb 15

2017-03-24 15:13:13

2017-03-24 15:13:13

16

Bożena Czwojdrak

leżącej na terenie niedalekiego lasu miejscowości, którą zresztą wkrótce, już jako
książę krakowski, przeniósł nieopodal, nadając jej nazwę Nowa Brzeźnica. Część sta-
rej osady, lokowanej we wspomnianej dąbrowie, funkcjonowała jednak pod nazwą
Stara Brzeźnica i została z czasem wchłonięta albo przez nowo powstałe miasto albo
przez dalej istniejącą osadę o takiej samej nazwie

6

. Nowe miasto zostało lokowane na

prawie średzkim, a  wójtostwo książę uposażył dochodami ze Starej Brzeźnicy oraz
wsiami: Dworszowice, Dubidze i Kruplin

7

. W czasach Kazimierza Wielkiego, przed

1345 r., powstał tam zamek, na którym służył później ojciec dziejopisa. Zamek istniał
jeszcze w roku 1632, co odnotowano w lustracji

8

. Natomiast w XIX w. zaznaczono, że

po zamku kazimierzowskim została tylko nazwa ulicy Zamkowej. Do zniszczenia bu-
dowli przyczynił się być może potop szwedzki

9

. Trzeba jednak dodać, że ostatnie ba-

dania archeologiczne prowadzone pod nadzorem profesora Marcelego Antoniewicza
z Akademii Jana Długosza w Częstochowie i profesora Leszka Kajzera z Uniwersyte-
tu Łódzkiego doprowadziły najpewniej do zlokalizowania miejsca, gdzie stał zamek,
a nawet odnalezienia fragmentów murów

10

.

W  czasach kazimierzowskich Brzeźnica rozwijała się dosyć prężnie, władca

w 1344 r. nadał mieszkańcom przywilej zwalniający z płacenia cła na całym obszarze
Królestwa Polskiego, który w 1397 r. potwierdził Władysław Jagiełło

11

. Po przejęciu

władzy w Polsce przez Ludwika Węgierskiego nadał on swojemu bliskiemu współpra-
cownikowi, księciu opolskiemu Władysławowi, w lenno ziemię wieluńską oraz kilka

6

A.

O l c z a k,

Geneza miasta Brzeźnicy, „Rocznik Łódzki” 1961, t. 4, s. 118-121; Materiały do słownika

geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 roku, cz. I, opr. S. Z a j ąc z -
kow s k i, S. M. Z a j ąc z kow s k i, Łódź 1970, s. 31-32.

7

KDP I, nr 67.

8

W lustracji z XVI w. zamek był określany jako dwór na kopcu lub dwór (curia), w 1563 r. jako zamek.
Zachowany inwentarz starostwa brzeźnickiego wykazuje, że istotnie była to już niewielka budowla,
brak osób o funkcjach wojskowych może potwierdzać fakt przekształcenia zamku w dwór, Archi-
wum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej AGAD), Archiwum Skarbu Koronnego, dz. LVI,
sygn. B-2, k. 10-13, 65-66v, za udostępnienie materiałów inwentarzowych dziękuję dr. Karolowi
Nabiałkowi; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564-1565, cz. 1, wyd. A. To m c z a k,
Cz. O h r y z ko -W ł o d a r s k a, J. W ł o d a rc z y k, Bydgoszcz 1961, s. 68; L. K a j ze r, S. K o ł o d z i e j -
s k i, J. Sa l m, Leksykon zamków w Polsce, Warszawa 2001, s. 117; Słownik geograficzny Królestwa Pol-
skiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, red. F. Su l i m i e r s k i, W. Wa l e w s k i, Warszawa 1880, s. 411.

9

Zburzenia zamku (dworu?) brzeźnickiego w czasie najazdu szwedzkiego nie odnotowali wpraw-
dzie autorzy spisu zniszczeń z  tego okresu, acz walki o  niedaleki Działoszyn i  ciągłe przemarsze
wojsk szwedzkich w  tym rejonie pozwalają na postawienie takiej hipotezy. Zob. M. Nag i e l s k i,
K. K o s s a r ze c k i, Ł. Pr z y b y ł e k, A. Ha rat y m, Zniszczenia szwedzkie na terenie Korony w okresie
potopu 1655-1660, Warszawa 2015, s. 228-242.

10

E.

Kw i at kow s k a,

Częstochowski historyk odnalazł zamek, w którym urodził się Jan Długosz, „Ga-

zeta Wyborcza”, dodatek częstochowski, 07.07.2015, http://czestochowa.wyborcza.pl/czes
tochowa/1,35271,18314294,czestochowski-historyk-odnalazl-zamek-w-ktorym-urodzil-jan.html
(15.01.2016).

11

AGAD, perg. 597; Materiały do słownika…, s. 32.

^ Żurek 'Klasztory'.indb 16

^ Żurek 'Klasztory'.indb 16

2017-03-24 15:13:46

2017-03-24 15:13:46

17

Brzeźnica

zamków, a wśród nich Brzeźnicę. Wkrótce książę przeznaczył dziesięciny z okolicz-
nych wsi, m.in. Kruplina, Dubidz, Dworszowic i Brzeźnicy Starej, dla sprowadzonego
przez siebie zakonu paulinów, który osadził w Częstochowie

12

. W 1375 r. w Brzeźnicy

wybuchł pożar, który strawił wiele ważnych budynków, w związku z tym Elżbieta, kró-
lowa Węgier i Polski, zwolniła miasto na 10 lat z wszelkich opłat

13

. Podczas walk Wła-

dysława Jagiełły z księciem opolskim zamek i miasto Brzeźnica poddały się władcy
polskiemu, a ten wkrótce przekazał je Spytkowi z Melsztyna

14

. Rzecz to o tyle istotna,

że burgrabią brzeźnickim, a zatem człowiekiem, który z ramienia starosty zarządzał
tymże zamkiem, był ojciec Jana Długosza. Wspomniane burgrabstwo, wedle ukształ-
towanego od lat przekazu, miał otrzymać od króla po wzięciu do niewoli dwóch
rycerzy krzyżackich tuż po bitwie pod Grunwaldem. Trzeba od razu zaznaczyć, że
dziejopis nigdzie nie przydał swojemu ojcu tego urzędu, pisząc w swoich rocznikach
jedynie o  pojmaniu rycerzy krzyżackich przez dwóch polskich rycerzy

15

. Nagrodę

za ten czyn, którą miało być wspomniane burgrabstwo, do literatury wprowadziło
dwóch monografistów dziejopisa, Michał Bobrzyński i  Stanisław Smolka. Oni to,
opierając się na wzmiance z kwietnia 1411 r., która istotnie wspomina ojca Długo-
sza z taką godnością, wywiedli stąd tezę, iż ów otrzymał je za zasługi w bitwie grun-
waldzkiej, a zatem przynajmniej po lipcu 1410 r.

16

Tezę tę już dawno zakwestionował

Jerzy Sperka, zwracając uwagę na zachowany w Archiwum Akt Dawnych dokument
z 1399 r., wystawiony właśnie przez ojca naszego historyka, na którym ów widnieje
już z tytułem burgrabiego brzeźnickiego

17

. Z powodu trudności w ustaleniu, od kie-

dy ojciec Długosza dzierżył to burgrabstwo, nie można określić, kto mu je nadał, czy
jeszcze Władysław Jagiełło, czy Spytek z Melsztyna, w którego rękach w 1399 r. była
ta tenuta, czy może jeszcze wcześniej Władysław książę opolski, a następcy po prostu
pozostawili go na tym urzędzie, bo i takiej wersji wykluczyć nie można

18

. W każdym

z tych wypadków było to jednak wiele lat przed bitwą grunwaldzką.

12

Zbiór dokumentów zakonu OO. Paulinów w Polsce, z. 1: 1328-1464, opr. ks. J. Fi j a ł e k, Kraków 1938,

nr 14; J. Sp e r k a, Władysław książę opolski, wieluński, kujawski, dobrzyński, palatyn Węgier i namiest-
nik Polski (1326/1330 – 8 lub 18 maja 1401), Kraków 2012, s. 265.

13

AGAD, perg. 806.

14

J.

Sp e r k a,

Wojny króla Władysława Jagiełły z księciem opolskim Władysławem (1391-1396), Wodzi-

sław Śląski 2011, s. 40

15

Joa n n i s D l u go s s i,

Banderia prutenorum, ed. K. G ó r s k i, Varsoviae 1958, nr 41; tenże, Anna-

les seu Cronicae incliti Regni Poloniae (dalej: Annales), lib. X-XI, ed. J. Wy roz u m s k i et al., praef.
L. K o rc z a k, Varsoviae 1997, s. 116.

16

M. B o b r z y ń s k i, S. Sm o l k a, Jan Długosz…, s. 3-4.

17

J.

Sp e r k a,

Beneficjenci wielkiej wojny w kampanii letniej 1410 r. w ocenie Jana Długosza, [w:] Bitwa

pod Grunwaldem w historii i tradycji Polski i Litwy, red. J. R aj ma n, Kraków 2011 (Annales Universi-
tatis Pedagogicae Cracoviensis. Studia Historica, XI), s. 108.

18

Taką sugestię wysunął już Marceli Antoniewicz, O pochodzeniu rodziny Długoszów herbu Wienia-

wa – czyli tropy w poszukiwaniu przodków wielkiego historyka, [w:] Ecclesia. Regnum. Fontes. Studia
z dziejów średniowiecza, red. S. Gaw l a s i in., Warszawa 2014, s. 732-733.

^ Żurek 'Klasztory'.indb 17

^ Żurek 'Klasztory'.indb 17

2017-03-24 15:13:46

2017-03-24 15:13:46

18

Bożena Czwojdrak

Po śmierci Spytka z Melsztyna w bitwie nad Worsklą król zezwolił na wykupienie

tenuty brzeźnickiej swojemu podskarbiemu, Hinczce z  Roszkowic

19

. Ten najpew-

niej pozostawił ojca Jana Długosza na stanowisku burgrabiego. Marceli Antoniewicz
twierdzi wprawdzie, że po bitwie pod Grunwaldem ojciec dziejopisa miał wykupić
tenutę brzeźnicką, ale nie ma na to przekonujących dowodów

20

. Jeśli tak faktycznie

było, to nie trzymał jej długo, bowiem w 1416 r. była ona ponownie w rękach potom-
ków Hinczki z Roszkowic – braci Henryka i Jana Hinczy Rogowskich

21

. Najpewniej

ojciec Długosza nigdy nie był tenutariuszem, a jedynie pozostał burgrabią brzeźnic-
kim, z  którego to urzędu zrezygnował, dostając w  1421  r. nieporównywalne z  bur-
grabstwem starostwo nowokorczyńskie. Dzierżąc burgrabstwo brzeźnickie miesz-
kał zapewne z rodziną na zamku, stąd Brzeźnica jako miejsce urodzenia przyszłego
kronikarza.

Warto w  tym miejscu odnieść się także do nowej tezy o  pochodzeniu rodziny

Długoszów. Marceli Antoniewicz, prowadzący już od pewnego czasu badania nad
tym zagadnieniem, zasugerował ostatnio, że ich korzenie mogą pochodzić ze Śląska,
a nie – jak dotąd twierdzono – z Wielkopolski lub ziemi sandomierskiej czy wieluń-
skiej

22

. Teza ta nosi o tyle znamiona prawdopodobieństwa, że tenutariusze Brzeźnicy,

czyli Hinczka z Roszkowic, u którego burgrabią był ojciec Długosza, i jego synowie,
piszący się już z małopolskiego Rogowa, pochodzili ze Śląska, a z Długoszami byli
w dalekiej koligacji, co może, chociaż wcale nie musi, poświadczać takie stwierdze-
nie

23

. W źródłach są także uchwytne powiązania między Spytkiem z Melsztyna, który

19

Liber cancellarie Stanislai Ciolek. Ein Formelbuch der polonischen Königskanzlei aus der Zeit der hu-

sitischen Bewegung, Bd. II, hrsg. von J. Ca ro, Vien 1874, s. 151; B. Cz wo j d ra k, Rogowscy herbu
Działosza podskarbiowie królewscy. Studium z dziejów możnowładztwa w drugiej połowie XIV i w XV
wieku, Katowice 2002, s. 141.

20

M.

A n to n i e w i c z,

O pochodzeniu…, s. 732.

21

B.

Cz w o j d ra k,

Rogowscy…, s. 142.

22

M.

A n to n i e w i c z,

O pochodzeniu…, s. 718-734. Historyk ten zapowiedział niebawem obszerną

pracę pt. Pochodzenie, krąg rodzinny i związki Jana Długosza z ziemią wieluńską i pograniczem śląsko-
-małopolskim. Z tezami Marcelego Antoniewicza nie zgadza się Waldemar Bukowski, co zasygnali-
zował w swoim referacie: Krąg rodzinny Długosza, wygłoszonym 26 listopada 2015 na konferencji
Jan Długosz (1415-1480). Życie i dzieło, skłaniając się jednak do tezy sandomierskiej.

23

Znamy szereg wzajemnych kontaktów Rogowskich z Długoszami – m.in. poręczenia w sprawach

majątkowych czy też sprzedaż przez Jana Hinczę czynszu z  Rogowa właśnie Długoszowi w  celu
uposażenia przez tego ostatniego mansjonarzy sandomierskich. Wiadomo także, że Rogowscy byli
krewnymi Mężyków herbu Wadwicz, innej śląskiej rodziny, Hinczka z Roszkowic wraz z Hanuszem
Mężykiem byli najpewniej poprzez matkę przyrodnimi braćmi. Wiadomo ponadto, że Mężykowie
w późniejszym czasie skoligacili się z Długoszami poprzez drugą żonę Jana Długosza, burgrabiego
brzeźnickiego i ojca naszego dziejopisa, kuzynkę Rogowskich Annę Mężykównę. Zob. B. Cz w o j -
d ra k, Rogowscy…, s. 34; t aż, Powiązania genealogiczne Hanusza i Jana Mężyka z Dąbrowy herbu
Wadwicz z  Rogowskimi herbu Działosza i  Długoszami herbu Wieniawa, [w:] Społeczeństwo Polski
średniowiecznej. Zbiór studiów, t. 10, red. S. K. Ku c z y ń s k i, Warszawa 2004, s. 121-130; t aż, Mię-

^ Żurek 'Klasztory'.indb 18

^ Żurek 'Klasztory'.indb 18

2017-03-24 15:13:47

2017-03-24 15:13:47

19

Brzeźnica

miał również dobra na Śląsku, wcześniejszym tenutariuszem brzeźnickim, a później-
szymi Rogowskimi

24

. Zatem fakt, iż ojciec Jana Długosza został burgrabią w dobrach

brzeźnickich, będących wówczas najpewniej w rękach Melsztyńskiego, i utrzymał to
burgrabstwo za Hinczki z Roszkowic może (ale wcale nie musi) potwierdzać hipote-
zę o śląskim pochodzeniu Długoszów, a co za tym idzie uplasować ich przybycie do
ziemi wieluńskiej w czasach, gdy ziemia ta i okolice należały do księcia opolskiego
Władysława. Z  tym bowiem władcą należy wiązać migracje rycerstwa śląskiego na
tereny mu podległe, w tym m.in. na ziemię wieluńską i w jej najbliższe okolice

25

. Po

wojnach Władysława Jagiełły z Opolczykiem spora część Ślązaków, która przybyła do
Korony, poczęła przechodzić na stronę króla polskiego, jak rodziny Mężyków herbu
Wadwicz czy późniejszych Rogowskich herbu Działosza. Być może w podobny spo-
sób znaleźli się tam Długoszowie, jeśli oczywiście hipoteza Marcelego Antoniewicza
o śląskich korzeniach dziejopisa jest słuszna.

W  1415  r. w  Brzeźnicy nastąpiło najważniejsze dla nas wydarzenie  – przyszedł

na świat Jan Długosz

26

. Znamy rok tego wydarzenia, zapisany w Żywocie dziejopisa,

tajemnicą jednak pozostaje data dzienna, której autor tegoż nie uwzględnił. Nie zo-
stała ona także podana w innych źródłach, tym niemniej ostatnio popularyzatorskie
opracowania (poczynając od znanej wszystkim i niestety przyjmowanej bezkrytycz-
nie jako źródło informacji Wikipedii), zaczynają podawać jako pewnik, iż Jan Dłu-
gosz urodził się 1 grudnia

27

. Trudno powiedzieć, dlaczego taki akurat dzień i miesiąc

zostały przypisane urodzinom Długosza, w żadnym bowiem źródle, poczynając od
Żywotu, nie ma tej informacji. Dziejopis znał rok swoich urodzin, bowiem na kartach
Roczników podał w 1480 r., że przeżył 65 lat, nie wiadomo jednak, czy znał dokładną
datę tego wydarzenia, co nie było wówczas niczym dziwnym

28

. Wiek, jeśli była ku

dzy Śląskiem a Koroną. Salisze i Działosze w XIV i XV wieku, [w:] Rody na Śląsku, Rusi Czerwonej
i w Małopolsce. Średniowiecze i czasy nowożytne. Stan badań i nowe ustalenia, red. W. Z aw i t kow s k a,
A. Po b ó g -L e n a r tow i c z, Rzeszów 2010, s. 131-139; t aż, Jan Mężyk z Dąbrowy († 1437) – Ślązak
w służbie Korony, [w:] Szlachcic na Górnym Śląsku. Relacje między regionem i centrum w losach i ka-
rierach szlachty na Górnym Śląsku (XV-XX wiek), red. J. B r ň ov j a k, W. G o j n i c ze k, A. Z á ř i c ký,
Katowice–Ostrawa 2011, s. 329-336

24

B.

Cz w o j d ra k,

Rogowscy…, s. 23-35.

25

Zob. literaturę z przyp. 23 oraz J. Sp e r k a, Otoczenie Władysława Opolczyka w latach 1370-1401.

Studium o elicie władzy w relacjach z monarchą, Katowice 2006, s. 58 i nast.; B. Cz w o j d ra k, Młodo-
wiccy herbu Działosza. Przyczynek do dziejów szlachty w ziemi przemyskiej w XV wieku, [w:] Miesz-
czanie. Wasale. Zakonnicy, red. B. Śl i w i ń s k i, Malbork 2004 (Studia z Dziejów Średniowiecza, 10),
s. 47-60.

26

Wedle

Vita Ioannis Dlugosch…, s. 27.

27

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_D%C5%82ugosz (15.01.2016). Data ta w większości opraco-

wań popularyzatorskich zaczyna funkcjonować jako pewnik.

28

Annales XII, ed. J. Wy roz u m s k i, K. Bac z kow s k i et al., praef. K. Bac z kow s k i et al., Cracoviae

2005, s. 446.

^ Żurek 'Klasztory'.indb 19

^ Żurek 'Klasztory'.indb 19

2017-03-24 15:13:47

2017-03-24 15:13:47

20

Bożena Czwojdrak

temu potrzeba, określano najczęściej w przybliżeniu

29

. Dopóki jednak nie znajdziemy

dokładnego potwierdzenia istnienia w zapisach źródłowych daty urodzin Jana Dłu-
gosza, należy zdecydowanie odrzucić datę 1 grudnia, równie możliwą jak i  wszyst-
kie inne dni w ciągu roku. Przy okazji warto nadmienić, że tegoroczne (2015) uro-
czystości związane z rocznicą urodzin dziejopisa rozpoczęły się w Nowej Brzeźnicy
24 czerwca, czyli w uroczystość św. Jana Chrzciciela. Data inauguracji roku Długo-
szowego dokładnie w tym dniu nie oznacza jednak jej związków z hipotetyczną datą
urodzenia dziejopisa, a wynika z wezwania kościoła parafialnego w Brzeźnicy. Wątpić
jednak należy, aby Długosz urodził się dokładnie w dniu swojego patrona, tym bar-
dziej, że imię Jan nosili także i pozostali jego bracia

30

.

Młody Długosz, wkrótce po otrzymaniu przez ojca starostwa nowokorczyńskiego,

przeniósł się wraz z nim do Nowego Miasta Korczyna, które stało się jednym z jego
ulubionych miast. Wracał też często do innych miejsc, które znalazły się na jego dro-
dze życiowej, jak Wiślica, Kłobuck czy Sandomierz, pozostawiając tam swoje ślady
w  postaci rozmaitego rodzaju fundacji

31

. Brzeźnica natomiast nie odegrała chyba

w jego życiu większej roli i nie została nawet niewielkim wspomnieniem. Brak bo-
wiem odnotowanych pobytów Długosza w tym mieście, chociaż tenutę brzeźnicką
dzierżyli jego koligaci, Rogowscy herbu Działosza

32

. Nie ma także śladów jakiejkol-

wiek fundacji w  Brzeźnicy, którą można przypisywać dziejopisowi. Co ciekawe, to
właśnie któryś z Długoszów, ojciec albo brat Jana, ufundował w kościele brzeźnickim
ołtarz i zapisał nań 5 grzywien ze swojej wsi Czernice (Czyrmice)

33

. Nie wiadomo,

29

Przykładowo późniejszy arcybiskup gnieźnieński Wojciech Jastrzębiec, składając zeznania przed

legatem papieskim Antonim Zeno, określił siebie w 1422 r., jako mężczyznę ok. sześćdziesięcio-
letniego. Zob. Lites ac res gestae inter Polonos ordinemque Cruciferorum. Akta postępowania przed wy-
słannikiem papieskim Antonim Zeno z Mediolanu w latach 1422-1423, wyd. S. Jóź w i a k, A. Sz w ed a,
S. Sz y b kow s k i, red. A. Sz w e d a, Toruń 2015, s. 504.

30

M. B o b r z y ń s k i, S. Sm o l k a, Jan Długosz…, s. 313-333; http://www.e-pajeczno.pl/portal/inau-

guracja-roku-jana-dlugosza-nowa-brzeznica (15.01.2016).

31

A.

Bu c ze k,

Mecenat artystyczny Jana Długosza w dziedzinie architektury, [w:] Dlugossiana. Studia

historyczne w pięćsetlecie śmierci Jana Długosza, red. S. Gawęd a, Warszawa 1980, s. 108-139; M. R o -
ż e k, Fundacje artystyczne Jana Długosza, [w:] Jan Długosz w pięćsetną rocznicę…, s. 75-95; te n że,
Kościelne fundacje Jana Długosza, „Analecta Cracoviensia” 1980, t. XII, s. 317-330; A. W ł o d a re k,
Jan Długosz – fundator, menedżer czy aferzysta?, [w:] Artifex doctus. Studia ofiarowane profesorowi
Jerzemu Gadomskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, t. I, red. W. Ba ł u s, W. Wa l a n u s, M. Wa l -
c z a k, Kraków 2007, s. 267-275.

32

Zresztą należy pamiętać, że Brzeźnica była miastem królewskim, a zatem ojciec Jana był tam tylko

urzędnikiem, nie właścicielem, a co za tym idzie, dziejopis niekoniecznie musiał mieć do tej miej-
scowości sentyment.

33

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 5, wyd. F. Pi e ko s i ń s k i, Poznań 1908, nr 716. Wedle Karola

Piotrowicza (Długosz Jan herbu Wieniawa, [w:] PSB, t. 5, Kraków–Warszawa 1946, s. 176) funda-
torem ołtarza był ojciec dziejopisa, jednakże Ryszard Rosin (Słownik historyczno-geograficzny ziemi
wieluńskiej w średniowieczu, Warszawa 1963, s. 72) wskazuje już na brata tegoż. Biografowie Jana
Długosza, Michał Bobrzyński i Stanisław Smolka, nie odnieśli się wcale do tego dokumentu (Jan

^ Żurek 'Klasztory'.indb 20

^ Żurek 'Klasztory'.indb 20

2017-03-24 15:13:47

2017-03-24 15:13:47

21

Brzeźnica

jak długo trwała ta fundacja, bowiem Czernice po śmierci ojca otrzymał najstarszy
brat dziejopisa, znany hulaka i pieniacz

34

. Należy wątpić, aby dbał o wspomnianą fun-

dację, podobnie zresztą jak nie ma śladu starań dziejopisa o wspomniany ołtarz. Co
ciekawe, Długosz w Liber beneficiorium wspomniał zarówno Brzeźnicę Starą, podając,
iż była wsią królewską z drewnianym kościołem parafialnym, jak i Brzeźnicę Nową
z kościołem i uposażeniem plebana, nie pisząc jednak o jakiejkolwiek fundacji w któ-
rymkolwiek z tych miast

35

.

Istnieje jednak pewna przesłanka, która być może pokazuje, że jednak Jan Dłu-

gosz nie zapomniał całkowicie o miejscu swojego narodzenia. A mianowicie ok. po-
łowy XV w. powstała – sporządzona przez wybitnego filozofa i matematyka Mikołaja
z Kuzy – mapa Europy Środkowej, obejmująca także tereny ówczesnej Polski

36

. Szcze-

gółowość miejscowości polskich zaznaczonych na mapie podsunęła historykom myśl,
że przy jej sporządzaniu Mikołaj korzystał z pomocy jakiegoś Polaka. Wedle Karola
Buczka był nim właśnie Jan Długosz, który miał zetknąć się z Kuzańczykiem w 1449
lub 1450 r. w Rzymie, chociaż nie ma na to żadnych bezpośrednich dowodów

37

. Sam

Długosz…, s.  314-318, gdzie omawiają rodzinę dziejopisa). Dokument fundacji ołtarza pod we-
zwaniem św. św. Piotra i Pawła, Doroty, Barbary, Marcina i Mikołaja jest wystawiony 14 stycznia
1444  r. przez Jana Długosza de Czirmice. Ołtarz został uposażony 5 grzywnami czynszu właśnie
z tej wsi. Ojciec dziejopisa zmarł 25 stycznia tegoż roku, więc teoretycznie mógł kilka dni wcześniej
wystawić jeszcze dokument fundacyjny. W  treści dokumentu brak określenia, o  którego Długo-
sza może chodzić, ale zapisane tam zabezpieczenie dla fundacji ołtarza, wspominające, że gdyby
w  przyszłości dzieci fundatora chciały czynsz odkupić, muszą uposażyć ołtarz analogiczną sumą
z innej wsi, pozwala na skłonienie się ku starszemu z Długoszów, nie wyklucza jednak definitywnie
i brata dziejopisa. Powtarzające się w tej rodzinie imię Jan znacznie utrudnia identyfikację poszcze-
gólnych członków rodziny.

34

K.

Pi o t row i c z, Długosz Jan…, s. 176.

35

Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, t. 1: Eccle-

sia cathedralis Cracoviensis – Ecclesiae collegiatarum, [w:] te n że, Opera omnia, cura A. Pr ze zd z i ec-
k i edita, t. VII, Cracoviae 1863, s. 502.

36

Rozwój i  zainteresowanie się kartografią XV-wieczną zawdzięczamy francuskiemu kardynałowi

Guillaume’owi Fillastre’owi, który rozpowszechnił Geografię Ptolemeusza i zapoczątkował dodawa-
nie do niej nowych map Europy. Zob. B. St r ze l e c k a, Ze studiów nad geografią i kartografią XV w.,
„Czasopismo Geograficzne” 1959, t. 30, z. 3, s. 287-289; W. Iw a ń c z a k, Obraz Europy Środkowo-
wschodniej w kartografii średniowiecznej, [w:] Kolory i struktury średniowiecza, red. W. Fa ł kow s k i,
Warszawa 2004, s.  185-198. O  mapie Mikołaja szerzej: K. Bu c ze k, Dzieje kartografii polskiej od
XV do XVIII wieku. Zarys analityczno-syntetyczny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1963, s.  17-23;
J. B z i n kow s k a, Od Sarmacji do Polonii. Studia nad początkami obrazu kartograficznego Polski,
Kraków 1994, s. 28 i nast.; H. R u t kow s k i, Polska na mapie Europy Środkowej z roku 1507, [w:]
O rzeczach minionych. Scripta rerum historicarum Annae Rutkowska-Płachcińska oblata, red. M. M ł y-
n a r s k a -K a l e t y n ow a, J. K r u p e é, Warszawa 2006, s. 282-284. Za zwrócenie uwagi na ten wątek
i wszelkie konsultacje dziękuję dr. hab. Markowi Janickiemu z Instytutu Historycznego Uniwersy-
tetu Warszawskiego.

37

Tak K. Bu c ze k, Dzieje…, s. 18; za nim poszła J. B z i n kow s k a, Od Sarmacji…, s. 81. Ostrożniej

w kwestii autorstwa: P. M. Mo j s k i, Wpływ włoskiej sztuki kartograficznej na rozwój kartografii pol-

^ Żurek 'Klasztory'.indb 21

^ Żurek 'Klasztory'.indb 21

2017-03-24 15:13:47

2017-03-24 15:13:47

22

Bożena Czwojdrak

dziejopis interesował się wszak geografią naszego kraju, a  jego opisy geograficzne
w Rocznikach są bardzo bogate i rzetelne

38

. Kluczowym argumentem, przemawiają-

cym za tym, że Jan Długosz był konsultantem przy powstawaniu tej mapy i pozostawił
na niej swój ślad, miało być to, iż umieszczono na karcie Brzeźnicę oraz Oleśnicę,
miasto rodzinne biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, z którym Długosz
był blisko związany. Jest faktem, że miejscowości te nie posiadały strategicznego zna-
czenia i ich umieszczenie na mapie Mikołaja może trochę zaskakiwać, stąd też przy-
puszczenie, że stał za tym właśnie Jan Długosz, który chciał uczcić swojego mistrza
i upamiętnić miejsce swojego urodzenia

39

. Trzeba jednak pamiętać, że oryginał mapy

Mikołaja z  Kuzy nie zachował się do naszych czasów, a  wspomniane miejscowości
znajdują się tylko na przeróbce jednej z nich, autorstwa Henryka Martellusa

40

. Po-

nadto, w świetle powyższych wywodów i całkowitego braku zaangażowania Długosza
w życie Brzeźnicy, można postawić pytanie, dlaczego dziejopis, który przez całe swoje
życie do niej najpewniej nie wrócił, chciał, aby znalazła się ona na wspomnianej ma-
pie. Wojciech Mrozowicz zauważył, że na innej późnośredniowiecznej mapie, której
autorem jest Erhard Etzlaub, znajduje się nie tylko długoszowa Brzeźnica, ale także
podsieradzki Szadek. Nie odkryto jednak dotąd powiązań pomiędzy mapą Mikołaja
z Kuzy a kartą Etzlauba. Czy można w tym wypadku założyć, że konsultantem Mi-
kołaja z Kuzy był przyjaciel i najpewniej twórca Żywota dziejopisa – Jakub z Szadka,
który z Kuzańczykiem mógł się zetknąć chociażby podczas soboru bazylejskiego?

41

Jak widać, kwestia ta wymaga jeszcze dalszych badań, a  Jan Długosz niekoniecznie
był informatorem Mikołaja z Kuzy, chociaż naturalnie ostatecznie wykluczyć tego nie
sposób – z pewnością bogactwo polskich nazw na mapie sugeruje kontakt autora z ja-
kimś Polakiem przy jej powstawaniu

42

.

Reasumując – Brzeźnica była miejscem urodzenia Jana Długosza. I to jest jedyny

jak dotąd związek tej miejscowości z dziejopisem.

skiej, [w:] Materiały XXI sesji stałej konferencji muzeów, archiwów i bibliotek polskich na Zachodzie,
Rzym–Kraków 1999, s. 196, gdzie autor pisze ogólnie o Polakach jako informatorach Kuzańczyka.

38

W.

Sze l i ń s k a, „Chorographia Regni Poloniae” Jana Długosza. Problem autopsji autora, [w:] Jan Dłu-

gosz w pięćsetną rocznicę…, s. 141-150.

39

H.

R u t kow s k i,

Polska na mapie…, s. 284 i nast.

40

K.

Bu c ze k,

Dzieje…, 18-19. Na innych z  przeróbek mapy Kuzańczyka Brzeźnicy nie ma. Zob.

J. B z i n kow s k a, Od Sarmacji…, s. 72-75; B. St r ze l e c k a, Ze studiów…, s. 317.

41

Za powyższe informacje i konsultacje dziękuję dr. hab. Wojciechowi Mrozowiczowi z Instytutu Hi-

storycznego Uniwersytetu Wrocławskiego.

42

Ustalenie, kto był informatorem autorów wielu map poświęconych Europie Środkowej, nie nale-

ży do zadań łatwych. Przykładowo w przypadku mapy autorstwa Marka Beneventanina jako jego
konsultantów wymienia się m.in. Bernarda Wapowskiego, Mikołaja Kopernika czy Erazma Ciołka.
Zob. J. To n d e l, „Atlas Benevantana” w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, [w:] Studia
o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, cz. 2, red. B. Ry s ze w s k i, Toruń
1982, s. 87-89.

^ Żurek 'Klasztory'.indb 22

^ Żurek 'Klasztory'.indb 22

2017-03-24 15:13:47

2017-03-24 15:13:47

23

Brzeźnica

Brzeźnica

Summary

For many years Brzeźnica, a small village located near Sieradz, has been considered the
birthplace of Jan Długosz. It is at the burgrave’s castle of this place that the historio-
grapher’s father was entertained. In the present article I attempt to answer the question
whether or not Jan Długosz had any more links with this place, whether he had links with
this place through foundations, visits or at least a nostalgia to the town in which he was
born. Contrary to the theses which are currently accepted in historiography, it seems that
beside the fact of birth there is nothing else that would link the historiographer with this
place. He never visited this place during the course of his varied journeys; he was not
linked to it by any foundation and he did not even care about and continue his father’s
foundation in the church located there. In a similar manner I attempt to question the reli-
ability of the date of 1 December as the date of the historiographer’s birth, indicating the
lack of corroboration of such a statement in the sources.

^ Żurek 'Klasztory'.indb 23

^ Żurek 'Klasztory'.indb 23

2017-03-24 15:13:47

2017-03-24 15:13:47

^ Żurek 'Klasztory'.indb 24

^ Żurek 'Klasztory'.indb 24

2017-03-24 15:13:48

2017-03-24 15:13:48