Elementy średniowieczne i renesansowe w twórczości Jana Długosza
Życiorys z tematu wcześniejszego!
Jego życie i twórczość mieści się na przełomie epok, nie da się jednoznacznie przypisać go do jednej z nich, czerpał z obu.
W dorobku Długosza znajdują się, poza Rocznikami, wyrosłe z historycznej pasji dzieła o charakterze inwentarzowo-opisowym, hagiograficznym i heraldycznym. Są to dzieła:
Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis Księga uposażeń diecezji krakowskiej (1440), dziś zaginiony, opis beneficjów Kościoła katolickiego w Małopolsce – spis wartości majątków i przychodów z poszczególnych dóbr kościelnych, który pozwalał na nakładanie podatków przez biskupa krakowskiego.
Vitae episcoporum Poloniae, Katalogi biskupów polskich opracowywane w różnych okresach dla 6 diecezji: krakowskich, płockich, włocławskich, wrocławskich, poznańskich i arcybiskupów gnieźnieńskich. Zgromadzone tu biografie dostojników kościelnych były układane według wspólnego schematu, służącemu uwydatnianiu cnót i zasług, odpowiadających wzorowi osobowemu idealnego biskupa. Pojawiły się tu także sylwetki fikcyjnych lub na poły legendarnych pierwszych biskupów poszczególnych diecezji. Przedstawieni biskupi byli niezwykle gorliwi w pełnieniu swej służby, polegającej na zaszczepianiu i umacnianiu w Polsce wiary chrześcijańskiej. Schemat biograficzny i zespół cnót zbliża te biografie do konwencji twórczości hagiograficznej.
Obszerniejsze żywoty prozą to żywoty świętych narodowych: Stanisława (Vita S. Stanislai – Żywot św. Stanisława, powst. 1460-1465) i Kingi (Vita S. Cunegundis – Żywot św. Kingi, powst. 1471-1474)
Insignia seu clenodia incliti Regni Poloniae Znaki czyli godła Krlestwa Polskiego (powst. może po 1454/5-1480), dzieło heraldyczne, zawarło opisy i wizerunki herbów polskich.
Banderia Prutenorum (Chorągwie pruskie) (1448-1454), chorągwie krzyżackie zdobyte pod Grunwaldem zostały tam przedstawione ręką malarza Stanisława Durnika i opatrzone komentarzem historycznym Długosza.
+ oczywiście Roczniki
Elementy średniowieczne:
Gradualistyczny obraz rzeczywistości stworzony przez tzw. Ojców Kościoła - w ich koncepcji rzeczywistość była zamkniętą i stałą hierarchią bytów oraz zjawisk, na której szczycie znajdował się Bóg, a następnie stworzeni przez niego ludzie i rzeczy. Pisarz (głównie poeta) miał pełnić rolę odkrywcy praw boskich oraz kształtować chrześcijańskie wzorce etyczne i osobowe (u Długosza: żywoty św., postacie królów i książąt polskich).
Skłonność autora do wiary w cuda, bezkrytyczność (np. przytacza w Rocznikach opowieść o cudach towarzyszących śmierci dwóch Krzyżaków skazanych na śmierć przez Litwinów – nad jednym rozwarło się niebo i zstąpiła na niego jasność niebieska, chroniąca go przed płomieniami, w których miał zginąć, potem ciało jego zniknęło, drugiego wyrwał z płomieni „ptak śnieżnej białości” ; podaje różne ciekawostki – o dziecku przepowiadającym zaraz po urodzeniu rzeź tatarską, o urodzeniu się 36 dzieci z jednej matki jednocześnie itp.).
Narzekanie na zepsucie obyczajów w Polsce, na ekscentryczne ubiory i fryzury, płoche spędzanie czasu na światowych rozrywkach.
Korzystanie z tradycji ustnej i autopsji.
Świadomość autora licznych niedostatków pióra (nieudolne naśladowanie składni Liwiusza), próby ich usprawiedliwienia przed czytelnikami – ale tym przejawom krytyki i skromności towarzyszyła także duma -> patrz niżej.
Elementy renesansowe:
Zainteresowanie historią kraju, nowinkami humanistycznymi w zakresie kultu łaciny klasycznej i naśladowania pięknego stylu rzymskich autorów.
Spożytkowanie do pracy nad Rocznikami wielkiej ilości źródeł rodzimych i obcych: dokumenty, kroniki i roczniki dostępne w Polsce, ale także krzyżackie, węgierskie, czeskie, ruskie, litewskie. Naukowe dochodzenie do prawdy historycznej, podkreślanie ważność kształtowania świadomości narodowej.
Szeroki krąg lektur wpływający na ogólną koncepcję i kształt dzieł (gł. Roczników): dzieła pisarzy rzymskich np. Liwiusza, Salustiusza, Cycerona, Lukana; dzieła nowsze np.: Historia Czech Eneasza Sylwiusza Piccolominiego, O pochodzeniu bóstw pogańskich Giovanniego Boccaccia (aneks geograficzny do tego dzieła zainspirował Długoszową Choreografię). Rozczytywanie się w takich dziełach nie jest jeszcze sygnałem nowoczesności, najważniejszy był sposób korzystania z autorów, traktowanych jako źródło i przedmiot imitacji: humanistycznego „naśladowania”. Efekt stylistyczno-językowy w Rocznikach był jednak połowiczny: znajomość pisarzy antycznych pozwoliła na liczne zapożyczenia frazeologiczne i wzbogacenie zasobu leksykalnego, słabość ukazała się jednak w zakresie składni: próby naśladowania Liwiuszowych okresów kończyły się fiaskiem -> próby retoryzowania przekazu historycznego.
Pogląd na historię nawiązujący do idei kiełkujących w środowiskach intelektualnych włoskich humanistów: głosił autonomię historii, jej wyższość nad filozofią, był przeświadczony o szczególnej wartości pisarstwa historycznego, za którego pomocą można było wpływać na ludzi w duchu edukacji moralnej i kształtowania postaw etycznych – motywacja dydaktyczna (nawiązywał tu też do cycerońskiej myśli, że historia jest matką cnoty i mistrzynią życia).
Duma płynąca ze świadomości pierwszeństwa w podjęciu niewykonalnego, zdawałoby się, zadania, jakim było przedstawienie monumentalnej panoramy historii własnego kraju.
J. Długosza, który wzorując się głównie na Liwiuszu wprowadził do swego dzieła Annales nowy, odmienny niż w średniowieczu, układ materiału historycznego oraz nadał całości nowy kształt i formę; natomiast jego pojmowanie dziejów bliskie jest poglądom kronikarzy średniowiecznych.
T. Michałowska Średniowiecze; A. Jelicz Wstęp w: By czas nie zaćmił i niepamięć
Słownik lit. staropolskiej