Numer
1/ 2013
mgr Malwina Wojtala
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
Streszczenie:
Poniższy artykuł ma na celu ukazanie procesu modernizacji Japonii, niezwykłego „skoku”
jakiego dokonał Kraj Kwitnącej Wiśni przechodząc od feudalizmu do państwa
nowoczesnego. Jest to szczegółowa analiza wszystkich elementów, począwszy od krótkiego
przedstawienia okresu izolacjonizmu, które złożyły się na zaistnienie rewolucji Meiji.
Pozwala to przybliżyć czytelnikowi znaczący fragment historii Japonii, kraju który
nieustannie fascynuje i zaskakuje swoją niezwykłością.
Słowa klucze: modernizacja Japonii, rewolucja Meiji, Bakufu, Matthew Galbraith Perry,
Oguri Tadamasa.
Abstract
The purpose of this article is to show the modernization process of Japan, this
astonishing “leap” that transformed the “Land of the Rising Sun”, from feudal state into
modern country. Article is a detailed analysis of all factors, starting with the short exposition
of isolationism era, that allowed Japan to commence the modernization, known as the Meiji
Restoration. Lecture allows to look closely upon the important period in Japanese history; a
country, that never ceased to wonder
Keywords: modernization of Japan, Meiji Restoration, Bakufu, Matthew Galbraith Perry,
Oguri Tadamasa.
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
2
Warsztat metodologiczny:
W swoim artykule zastosowałam jako technikę badawczą analizę treści , która służy do
analizy komunikatów tekstowych oraz treści pisanych, czyli materiałów zastanych, na których
oparłam się w swojej pracy. Dzięki zebranym materiałom mogłam przeprowadzić dogłębną
analizę modernizacji Japonii, gdyż „dokumenty dostarczają wyjaśnień zjawisk mikro
<dotyczących życia jednostek>, mezo <dotyczących poziomu instytucji średniej wielkości> i
makro <dotyczących dużych zbiorowości – państw, narodów, klas>” .
Tekst główny
Od 1635 roku Japonia trwała w okresie izolacjonizmu zwanym „sakoku”. Panujący w
tym czasie Shogun Tokugawa Iemitsu wprowadził szereg ograniczeń, mając na celu
kontrolowanie obcych wpływów na terenie swojego władztwa (Oxford Tom 36: 12):
Japończykom nie wolno było wyjeżdżać poza granicę państwa bez zgody Bakufu
została wprowadzona ścisła kontrola handlu i działalności misjonarskiej
narzucono ograniczenia związane z przebywaniem obcokrajowców na terenie Japonii
Japonia de facto zatrzymała się w okresie feudalizmu, gdzie najważniejszą osobą był
Shogun. Po nim występowali na drabinie społecznej daimyo, co w dosłownym tłumaczeniu
oznacza „wielkie imię”. Określano tak wielkiego pana feudalnego, będącego bezpośrednim
wasalem Shoguna w hierarchii feudalnej Japonii. Daimyo zarządzali całymi wioskami i
miastami składającymi się na ich lenna. Ponadto mogli powoływać pod broń własne oddziały
pod postacią podległych im samurajów oraz wznosić warowne pałace. Dochody daimyo
liczono w ryżu, określanym terminem „koku”. W 1891 roku ustalono, że jedno koku równa
się 180,39 litra. (Oxford Tom 36: 12)
Po daimyo najważniejsi w Japonii byli samurajowie, pełnoprawna klasa społeczna
wojowników. Jej symbolem stał się miecz, podniesiony do tej rangi przez Ieyasu Tokugawę.
Jednocześnie samuraje stali się „podporą ustroju Tokugawów”. Stali na najwyższych
szczeblach hierarchii społecznej i byli uważani za za kwiat narodu japońskiego. Stąd bierze
się powiedzenie: „Hana – wa sakuragi, hito – wa bushi”, czyli: „Wśród kwiatów – wiśnia,
wśród ludzi – wojownik. (Śpiewakowski 2007: 6)
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
3
Pod samurajami w hierarchii społecznej znajdowali się chłopi, gdyż uprawę roli, zgodnie z
etyką konfucjańską, uważano za szlachetne zajęcie, stanowiący rzeczywisty fundament
państwa. Poza tym rolnicy, byli głównym źródłem utrzymania wielu wielkich rodów. Poniżej
nich znajdują się rzemieślnicy, za nimi kupcy. Społeczny porządek zamykały dwie kategorię
ludzi: nędzarze (hinin) i eta, zajmujący się najbardziej pogardzanymi zajęciami w świetle
japońskich wierzeń oraz obyczajów, np. garbowanie skóry, produkcja wyrobów skórzanych,
wywożenie nieczystości, itp. Klasowa struktura epoki Tokugawa można wyrazić w formułce:
shi –no – ko – sho czyli samuraje – chłopi – rzemieślnicy – kupcy. (Śpiewakowski 2007: 6)
Schemat 1. Klasowy podziału społeczeństwa za Tokugawów:
(Ratti Oscar, Westbrook Adele, „Sekrety Samurajów. Sztuki walki średniowiecznej Japonii”,
Bydgoszcz 1997, str. 45)
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
4
W 1637 roku nastąpiła wielka klęska głodu, która doprowadziła w Shimabarze na Kiusiu do
rebelii chłopskiej przeciwko nadużyciom władz lokalnych. Będąc przy dole drabiny
społecznej feudalnej Japonii chłopi mieli obowiązek padać na ziemię w ukłonie przed
samurajami; za każde przewinienie bądź nietakt, mogli być ukarani śmiercią na miejscu.
Podatki, pod postacią plonów, obowiązywały ich niezależnie od urodzaju. Zbuntowani rolnicy
chcieli zmian, by zacząć żyć, a nie tylko bytować. Nieoczekiwanie bunt wsparli
obcokrajowcy, głównie Portugalczycy, dostarczając rebeliantom broni oraz zapasów. Wielki
bunt chłopski został krwawo stłumiony przez Bakufu, postanowiono ukarać wszystkich,
którzy w jakikolwiek sposób go wsparli. Shogun Iemitsu Tokugawa zerwał wszelkie stosunki
z obcokrajowcami, którym zakazał wstępu na teren Japonii . Wzmogły się również
prześladowania misjonarzy, gdyż chrześcijaństwo głosiło niewygodne dla feudalnego
porządku zasady i zagrażało władzy buddyjskich przywódców duchowych, mających znaczne
wpływy na dworze Bakufu. Japonia ostatecznie odcięła się od świata, wchodząc w okres
ponad 200 letniej izolacji, podczas której Kraj Kwitnącej Wiśni powoli popadał w coraz
większy kryzys gospodarczy, pomimo regularnych prób reform. Przyniosły one skutek
jedynie w czterech księstwach południowo – zachodnich: Satsuma, Choshu, Tosa i Hizen.
(Oxford Tom 36: 12)
W XVIII wieku (Derenicz 1977: 55) pojawiły się pierwsze sygnały mówiące o tym, iż
ludności zaczyna „przeszkadzać“ dotychczasowy porządek społeczny. Zaczęły powstawać
pierwsze ruchy ideologiczne. Najsilniejszy z nich był prowadzony przez wyznawców
shintoizmu, politeistycznej religii japońskiej, łączącej w sobie kult przyrody, przodków,
animizm i wiarę w magię. Jej najważniejsze elementy przyswoił sobie samurajski kodeks
Bushido czyli:
- umiłowanie przyrody, przodków oraz duchów przyrody
- miłość do kraju i władców (Śpiewakowski 2007: 14)
W shintoizmie Cesarz jest uznawany za potomka bogini Słońca - Amaterasu, źródło wszelkiej
władzy legalnej, co oczywiście godziło w rządy Bakufu, którzy według tych wierzeń nie
posiadali legalizacji swojej władzy. Shoguna przedstawia się jako uzurpatora, dzierżącego
władzę należną jedynie Cesarzowi. Shintoizm jest religią niezwykłą pod tym względem, iż
skupia się na teraźniejszości, dlatego jego zasady szybko wykorzystano jako podwaliny pod
ruchy ideologiczne. Shogunat starał się natomiast zwalczać Shintoizm za pomocą
propagowania Buddyzmu, który w Japonii obowiązywał nieprzerwanie od 538 roku. Starano
się skierować zainteresowanie ludzi w stronę medytacji i głębszego życia duchowego,
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
5
zawierającego w sobie rozbudowane elementy dotyczącego drogi człowieka po śmierci.
(Oxford Tom 35: 36 - 39)
Obrazek 1: Bogini Słońca Amaterasu:
(http://www.robynbuntin.com/Uploads/9162b.jpg aktywne dnia 06.06.2013r)
Kolejnym sygnałem (Derenicz 1977: 55) zbliżającego się końca izolacjonizmu w
Japonii był wynik wojny opiumowej (1840 – 1842), który pokazał, iż Chiny nie są już potęgą
militarną oraz technologiczną. Wydarzenie to wstrząsnęło to świadomością Japończyków
uważających swój kraj oraz Chiny za takie właśnie potęgi. Autorytet Shogunatu został
podważony. Narodziło się przekonanie, iż skoro Anglia wygrała z państwem Środka, to
„skorupę“ Japonii również można przebić, o czym świadczy treść pisma wystosowanego do
Shoguna przez Prezydenta Stanów Zjednoczonych, Millarda Fillmore, 13 listopada 1852
roku:
„Komandor Matthew Galbraith Perry, oficer najwyższej rangi, zamierza odwiedzić
Wasza Cesarską Mość. Został on wysłany, żeby zapewnić Waszą Cesarską Mość, że żywię
jak najżyczliwsze uczucia wobec Jego Osoby i Rządu i że jedynym celem tej misji jest
zaproponowanie, aby Stany Zjednoczone Ameryki i Japonia żyły w przyjaźni i nawiązały ze
sobą kontakty.
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
6
Stany Zjednoczone sięgają od oceanu do oceanu, a Japonia leży tylko osiemnaście dni
ż
eglugi od Kalifornii […].
Wiadomo nam jest, że dawne prawa Rządu Waszej Cesarskiej Mości nie zezwalają na
handel z zagranicą […] ,lecz że stan świata zmienia się […], wydaje się rozsądną rzeczą od
czasu do czasu wydawać nowe prawa.
W okresie, kiedy stare prawa Rządu Waszej Cesarskiej Mości były po raz pierwszy
wydane, Ameryka była odkrywana i osiadali w niej Europejczycy.
Jeżeli Wasza Cesarska Mość uważa, że byłoby rzeczą rozsądną odwołać dawne
przepisy o zamknięciu dostępu do Japonii, może by mógł dla przeprowadzenia eksperymentu
rozważyć ich zawieszenie na pięć lub dziesięć lat. Gdyby to nie odbywało się po Jego myśli,
można je przywrócić […].“ (Derenicz 1977: 55 - 56)
7 lipca 1853 roku (Wowczuk 2003: 139), do zatoki Uraga, usytuowanej przy wejściu
do Zatoki Tokijskiej, zbliżyła się eskadra 4 okrętów wojennych pod dowództwem komandora
Matthew Galbraith Perry’ego. Komandor wręczył shogunowi list prezydenta USA oraz
prezenty w postaci dział artyleryjskich, nowych maszyn i mechanizmów. Na wyspach
japońskich, w ośrodkach dyspozycji władz zapanowała nerwowa atmosfera. Wszędzie
powtarzano jedno słowo „kurofune” (czyli czarne okręty). Nazwa wzięła się od czarnego
dymu unoszącego się z okrętów o napędzie parowym. „Czarne okręty” oddaliły się
zapowiadając swój powrót w celu uzyskania odpowiedzi Bakufu na przekazany list. Została
ogłoszona pełna mobilizacja militarna w całej Japonii w obawie przed próbą podboju. 13
lutego 1854 r. „Czarne okręty” ponownie pojawiły się w Japonii żądając odpowiedzi.
Komandor Perry upierał się, by rozmowy były prowadzone w Edo, natomiast Shogun
nastawał na Uragę. Ostatecznie negocjacje przeprowadzono w rybackiej wiosce Kanagawa .
Ceremonialne lądowanie odbyło się 8 marca, kiedy to na brzeg wysiadły trzy orkiestry
pokładowe w eskorcie 500 marynarzy i oficerów. 31 marca 1854 r. Shogun ustąpił. Został
podpisany pierwszy w historii Japonii Traktat o Pokoju i Przyjaźni z obcym państwem, pod
nazwą „traktatu Kanagawa”. Spisano go w trzech językach: japońskim, angielskim i
holenderskim. Był to początek otwarcia się Japonii na świat. Od 1856 r. do 1861 r. (Oxford
Tom 36: 12) Japonia podpisała traktaty handlowe z USA, Wielką Brytanią, Rosją, Holandią,
Portugalią i Prusami, rezygnując z wpływu na taryfy importowe oraz nadając zachodnim
przybyszom gwarantowaną eksterytorialność. Japonia, po raz pierwszy od czasu
wprowadzenia izolacjonizmu, poczuła się bezsilna. Nie mogła zrobić nic aby wypędzić
„barbarzyńców” z swoich granic. Ta świadomość istnienia tylko dzięki „chęci przyjaźni” oraz
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
7
łasce obcokrajowców, którzy jednak nie zdecydowali się podbić Kraju Kwitnącej Wiśni,
miała na stałe zagościć w umysłach Japończyków stając się jedną z przyczyn przyszłego
imperializmu. Również pojawienie się dotąd zupełnie nieznanych rzeczy, przywiezionych
wraz z nowo przybyłymi zza morza „kupcami” w pełni zademonstrowały zacofanie militarne
i technologiczne Japonii. Wszystko razem złożyło się na szok jakiego doświadczyli nagle
Japończycy po ponad 200 latach izolacji .
Niekorzystna polityka Bakufu, od 1854 roku, szybko zaczęła rodzić sprzeciw daimyo,
jak i zwykłych ludzi. Zgodnie z narzuconymi traktatami, czyniących z Japonii pół kolonie,
cudzoziemcy mogli być sądzeni tylko w sądach konsularnych, przez cudzoziemskich sędziów
według zagranicznych praw. „W latach 70 i 80 XIX wieku te przestępstwa – niekarany gwałt
czy darowany napad – stały się głównymi wiadomościami na pierwszy stronach nowej
narodowej prasy. Za każdym razem odczuwano je jako nowy cios zadany japońskiej dumie.
Jednak błędem byłoby stwierdzenie, że poprzez traktaty podeptano narodową dumę i
suwerenność, które istniały wcześniej. To raczej samo przyjęcie postawy uległości wobec
natrętnych barbarzyńców, od początku XIX wieku do lat 60, stworzyło nowoczesny japoński
nacjonalizm. Wśród urzędników Shoguna, w zamkach daimyo i w prywatnych akademiach,
gdzie politycznie zaangażowani samuraje debatowali o historii i dyplomacji, umocniła się
nowa koncepcja Japonii jako jednego narodu, który takim właśnie zamysłem powinien być
broniony i rządzony” (Gordon 2010: 82 – 83). Również gospodarka japońska (Gordon 2010:
83). zaczęła cierpieć. Zagraniczni kupcy szybko odkryli, iż w Kraju Kwitnącej Wiśni można
kupować za srebrne monety złoto trzy razy taniej niż w innych rejonach świata. Nabyli jego
ogromne ilości, sprzedając w Chinach i dorabiając się ogromnych majątków. W 1860 roku
Shogunat powstrzymał dalszą „złotą gorączkę” dewaluując swoje złote monety, aby urealnić
ich wartość. Skutkiem ubocznym tego działania okazała się gwałtowna inflacja. Również
wysoki popyt na jedwab zaowocował potrojeniem jego ceny nie tylko dla zagranicznych
kupców, ale też dla miejscowej ludności, której zaczęło się bardziej opłacać kupowanie
gotowej bawełny, która się pojawiła wraz z otwarciem handlowym Japonii. Wielu rodzimych
producentów zbankrutowało. W 1866 roku inflacja osiągnęła swoje apogeum, dodatkowo
wspomagana przez klęskę głodu. Zdesperowana ludność zaczęła się buntować, napadać na
sklepy, niszczyć domy swoich pożyczkodawców i wędrować od wsi do wsi rosnąć w siłę.
Ostatecznie buntownicy zostali spacyfikowani przez siły zbrojne Bakufu. Coraz więcej
warstw społecznych zaczęło zauważać, że żyje im się znacznie gorzej niż przed przybyciem
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
8
„czarnych okrętów”. Matsuo Taseko, kobieta żyjąca z hodowli jedwabników w górach
centralnej Japonii, tak opisała ówczesne czasy:
„To odrażające
to poruszenie wokół nici
panujące w dzisiejszym świecie.
Odkąd statki
z dalekich krajów przypłynęły po drogocenne
kokony jedwabników
od ziemi bogów i cesarza,
ludzkie serca
są rozdarte i przepełnione gniewem”. (Gordon 2010: 83 - 84).
Wyraźnie widać dzielenie okresu na czas przed przybyciem okrętów, który jawi się jako okres
szczęśliwy i spokojny, oraz okres po przybyciu okrętów, który jest już negatywnie
postrzegany, jako niosący ze sobą gniew i rozbicie znanej ludziom struktury. Jest to też
przykład czasu w którym rodziła się powoli literatura i poezja nacjonalistyczna. Coraz
częściej wspomina się o Cesarzu, który jako jedyny może uratować swój lud, poprawić
sytuacje w kraju i obronić Japonię przed barbarzyńcami. Dokonać tego, czego rząd Bakufu
nie potrafił uczynić, pomimo tego, że posiadał w swym ręku całkowitą władzę w kraju. W
efekcie w Japonii powstały trzy stronnictwa (Gordon 2010: 85). prowadzące ze sobą
polityczną wojnę:
Pierwsze stronnictwo stanowili zwolennicy Shogunatu walczący o autorytet rodu
Tokugawa. Byli to głównie doradcy z mniejszych księstw fudai, wdrażający reformy
wojskowe i ekonomiczne na własnych warunkach.
W drugim stronnictwie znajdowali się potężni daimyo, zwani „zewnętrznymi panami”
z Satsumy, Choshu i Tosy, którzy walczyli z Tokugawami od XVII wieku. Do nich
przyłączyli się daimyo z bocznych linii Tokugawów, np. władca księstwa Mito, Tokugawa
Nariaki, zagorzały przeciwnik obcokrajowców.
Trzecie stronnictwo stanowili młodzi samurajowie (Derenicz 1977: 55 - 56)
rezygnujący ze służby na rzecz swoich Panów (Seniorów), tym samym stając się roninami i
zyskując prawo do swobodnego głoszenia swoich poglądów. Swoją działalnością dali
podwaliny pod ruch lojalistyczny sonno joi, nawołujący do obalenia Shogunatu i oddania
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
9
władzy Cesarzowi. Za główny zarzut przeciwko Bakufu uznawano niemożność zapewnienia
Japonii obrony militarnej przed cudzoziemcami, których nazywano barbarzyńcami.
Początkowe hasło „sonno – joi“, „czcić Cesarza, wypędzić barbarzyńców“, szybko
ewoluowało w „sonno tobaku“, „czcić Cesarza, obalić shogunat“. W latach 50 XIX wieku
(Gordon 2010: 86), „młodzi i gniewni” samurajowie zaczęli się łączyć w silne grupy w wielu
prowincjach. Największe wsparcie od daimyo i urzędników uzyskali na terenie w czterech
księstw południowo – zachodnich: Satsuma, Choshu, Tosa i Hizen, tych samych, które
podczas izolacji, jako jedne z nielicznych przeprowadzały reformy gospodarcze.
„Najsłynniejszą grupą lojalistów byli uczniowie Yoshidy Shoina, obdarzonego wielką
charyzmą uczonego – samuraja z Choshu. Sam Yoshida został stracony w 1859 roku podczas
akcji dławienia oporu politycznego przez Bakufu. Jego naśladowcy kontynuowali działalność
i odegrali główne role w obaleniu Tokugawów oraz w konsolidacji nowego reżimu Meiji”
(Gordon 2010: 86). Spotykali się głównie w gospodach i świątyniach w Kioto, aby nie
wzbudzać podejrzeń. Jako ludzie czynu, popierali zwłaszcza działania bezpośrednie,
wyrażające miłość do Cesarza oraz nienawiść do cudzoziemców. Z czasem, pod wpływem
doświadczenia płynącego ze zbrojnych ataków, zmienili swoje podejście rozumiejąc, że nie
da się uniknąć reform, a od Zachodu można się wiele nauczyć. W efekcie złagodzili swoje
działania, wykazując zrozumienie dla zachodnich idei, instytucji i technologii.
Obrazek 2: „Młodzi samurajowie z Satsumy i Choshu stojący na czele rewolty przeciwko
Shogunatowi Tokugawów w imię Cesarza. Najważniejsi to: pierwszy od lewej – Ito Hirobumi
z Choshu, pierwszy z prawej – Okubo Toshimichi z Satsumy” (Gordon 2010: 87).
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
10
Shogunat (Gordon 2010: 85 - 94). nie potrafił przyjąć spójnej strategii do walki z
opozycją, ciągle zmieniając swoje stanowisko pomiędzy kompromisem a brutalnymi rządami
twardej ręki. Dodatkowo kryzys pogłębiał brak Shoguna. Główny doradca rządu Bakufu,
Hotta Masayoshi postanowił obrać na to puste stanowisko dyktatora wojskowego, słabego, 12
letniego daimyo z rodu Kii spokrewnionego z Tokugawami. Jednak po raz pierwszy, rząd
Bakufu nie uzyskał aprobaty Cesarza, który dostrzegł w nowych ruchach szanse odzyskania
władzy. Shogunat po raz kolejny został upokorzony. Politykę kompromisu odrzucił następca
Hotty, Ii Naosuke, który bez zgody Cesarza uczynił z 12 letniego daimyo Shoguna. Jako
zwolennik rządów twardej ręki, przeprowadził w 1858 roku Ansei no taigoku, czyli „wielkie
aresztowania ery Ansei”, w ramach których zmuszono wiele znaczących daimyo do
wycofania się ze sceny politycznej, sporą liczbę „zbuntowanych” samurajów stracono bądź
uwięziono. Po dwóch latach represji, Ii Naosuke został zabity przez lojalistów z Mito w Edo.
Wzbudziło to tak duży strach w rządzie Bakufu, iż ostatecznie zdecydowano się na politykę
kompromisu, inwestując całą energię w odzyskanie poparcia Cesarza oraz potężnych daimyo.
Shogun „ukorzył się” w 1863 roku wyjeżdżając z Edo, stolicy Shogunatu, i przyjeżdżając do
Kioto, siedziby Cesarza, odpowiadając tym samym na wezwanie Cesarza do
natychmiastowego wypędzenia zachodnich barbarzyńców. Negocjacje trwały i po kilku
„incydentach” na terenie Choshu, gdzie ostrzelano statek amerykański za pomocą artylerii,
zawieszono natychmiastowe wypędzenie na czas kiedy Japonia będzie posiadała do tego
odpowiednie siły. Na jakiś czas, samurajowie – lojaliści ucichli. Zwolennicy umiarkowanej
polityki połączonych sił Shogunatui Cesarza przejęli inicjatywę wprowadzając od 1865 roku
wiele reform. Przede wszystkim zadbano o to by otworzyć administrację wojskową i cywilną
na utalentowanych ludzi, bez względu na pochodzenie, co było wielkim osiągnięciem
zważywszy na sztywność hierarchii społecznej wciąż feudalnej Japonii. Zajęto się też
reorganizacją armii na styl zachodni. Pełnomocnik Shogunatu do spraw finansowych - Oguri
Tadamasa, podjął próbę zlikwidowania księstw feudalnych w celu stworzenia
scentralizowanego rządu narodowego. Spotkał się jednak ze zbyt dużym sprzeciwem
tradycyjnej części rządu Bakufu, która koniecznie chciała utrzymać swoje przywileje
wynikające z bycia „panem na włościach”. Wielu daimyo dopuszczonych do władzy,
zwłaszcza „zewnętrznych”, nie zamierzało tej władzy oddawać. Zaczęli wykorzystywać
zachodnią broń oraz techniki wojskowe, gromadząc siły militarne zdolne zmierzyć się z armią
Bakufu i wygrać. W celu osiągnięcia tego rezultatu pozwolono chłopom wstąpić do armii,
nosić broń oraz przejść szkolenie wojskowe. Na tamte czasy była to duża rewolucja
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
11
społeczna, gdyż chłopom od 250 lat nie wolno było nawet dotykać broni. W silę urosły
głównie Satsuma i Choshu, którym udane reformy podatkowe i znaczne oddalenie od
siedziby Bakufu zapewniły bogaty skarbiec. Pieniądze były inwestowane we flotę oraz broń,
kupowaną od Brytyjczyków. Ten wzrost siły nie spodobał się Shogunatowi, który w 1866
roku (Derenicz 1977: 56) wysłał armię mająca spacyfikować te tereny. Kampania zakończyła
się całkowitą klęską, co jeszcze bardziej podsyciło nastroje przeciwne Shogunowi. W ciągu
tego samego roku zostało wznieconych 106 powstań chłopskich i 35 zamieszek w miastach.
Ciekawym zjawiskiem, które pojawiło się rok później, były spadające talizmany z chmur
przynoszące szczęście. Zaczęły się pojawiać losowo w różnych miastach, zrzucane specjalnie
przez zaangażowanych politycznie działaczy z dachów tak, by odnosiło się wrażenie, że
spadają z nieba. Gdziekolwiek się pojawiały, ludzie zaczynali wychodzić na ulicę tańczyć i
pić cały dzień, odmawiając jakichkolwiek innych zajęć. Taką scenę opisał anonimowy
brytyjski autor będący w Osace w 1867 roku:
„Tłumy ludzi w odświętnych strojach, tańczące i śpiewające „ee ja nai ka, ee ja nai ka” (czy
to niedobrze, czy to niedobrze), domy przystrojone ciastkami ryżowymi we wszystkich
możliwych kolorach, pomarańczami, małymi torebkami, słomą i kwiatami. Stroje głównie z
czerwonego jedwabiu, trochę błękitu i fioletu. Wielu tańczących nosiło na głowach czerwone
lampiony. Okazją do tego świętowania był deszcz skrawków papieru z wypisanymi imionami
dwóch bóstw z Ise, które spadły podobno ostatnio”. (Gordon 2010: 92 - 93).
W tym samym roku (Gordon 2010: 93 - 97)., siły powstańcze Satsumy i Choshu
wyruszyły na Kioto i ostatecznie odsunęły od władzy Bakufu namawiając Cesarza Meiji do
ogłoszenia „restauracji” władzy cesarskiej. Yoshinobu Tokugawa- ostatni Shogun,
zrezygnował w 1868 roku. Shogunat oficjalnie przestał istnieć. Walki pochłonęły ponad trzy
tysiące ludzi.
W rzeczywistości, po głośnym przywróceniu Cesarza do władzy, nic się tak naprawdę
nie zmieniło. Japonia nadal pozostawała podzielona na ponad 200 księstw, każde z własną
armią, finansami i daimyo. Samurajowie wciąż byli uznani za stan wyróżniony, otrzymujący
uposażenie z racji swojego urodzenia i wyróżniający się noszeniem daisho oraz warkoczem.
Nowy rząd, na czele z Kido Koin z Choshu oraz Saigo Takamorim z Satsumy, postanowił
przeprowadzić drastyczne reformy na rzecz tworzenia nowej, zjednoczonej Japonii, gdyż
uznano, że Kraj Kwitnącej Wiśni może stać się częścią światowego porządku.
Pierwszą reformą (Gordon 2010: 97 - 114) było zniesienie władzy daimyo nad
księstwami, tym samym układ polityczny trwający od 260 lat przestał istnieć.
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
12
Przeprowadzono to w sposób łagodny przekonując władców ziemskich do dobrowolnego
oddania swoich ziem Cesarzowi, dzięki czemu wszyscy ludzie zaczęli mu podlegać. Dawni
daimyo otrzymali w zamian stanowisko gubernatorów swoich byłych prowincji oraz hojne
uposażenie. Zadbano też oto, by najważniejsze stanowiska administracyjne zostały obsadzone
ludźmi utalentowanymi, mających niskie rangi. Chciano w ten sposób zapewnić sobie
przychylność dla kolejnych reform. W 1871 roku, Cesarz ogłosił wywłaszczenie wszystkich
ziem lennych, co oznaczało, iż podatki zaczęły iść bezpośrednio do rządu centralnego,
pomagając ustabilizować dochody państwa na umiarkowanym poziomie. Dawne księstwa
przemianowano na prefektury i zmniejszono ich liczbę z 280 do 72. Dawni daimyo (teraz
gubernatorzy), dostali nakaz przeprowadzenia się do Tokio, a wiele zamków warownych
rozebrano. Dostali też rekompensatę za odebrane wpływy z podatków w wysokości 10%
uprzednich dochodów.
Kolejnym posunięciem było powołanie Rady stanu w 1868 roku jako organu
najwyższej władzy politycznej. Była ona reorganizowana dwa razy: w 1869 i 1871 roku,
ostatecznie przyjmując formę trójczłonowego gabinetu Ministerstw Środka, Lewej i Prawej
Strony; te z kolei dzieliły się na poszczególne ministerstwa np. finansów, spraw
wewnętrznych, itp. Organ polityczny istniał pod tą postacią aż do roku 1885, kiedy to
stworzono, na wzór europejski, gabinet z premierem na czele rządu. Wyraźnym rysem
japońskim w tym organie była odpowiedzialność ministrów stanów przed Cesarzem, co
nakazywała konstytucja Meiji z 1889 roku. Zadbano też o obiektywizm tworząc system
egzaminów do służby cywilnej, dzięki czemu każdy kto się wykazał odpowiednią wiedzą
mógł otrzymać prestiżowe stanowisko w ministerstwie.
Reforma społeczna dotknęła głównie samurajów, czyli feudalną elitę, która
przeważająco przyczyniła się do przywrócenia władzy Cesarzowi. W 1876 roku ten stan
został całkowicie zlikwidowany. Według nowego porządku koszty utrzymania samurajów
znacznie przewyższały płynące z ich zdolności bojowych korzyści. Umiejętność walki bronią
białą oraz strzelania z łuku uznano za mało przydatną w nowoczesnym świecie broni palnej.
Dodatkowo uważano, iż dużo utalentowanych ludzi marnuje się w bezczynności należąc do
stanu samurajów. Samą likwidację przeprowadzono stopniowo. Najpierw ograniczono w
1869 roku liczbę rang samurajów do dwóch: shizoku (samuraj wyższej rangi) i sotsu (samuraj
niższej rangi). Następnie w 1872 roku przeklasyfikowano większość sotsu na heimin, czyli
zwykłych ludzi z uposażeniem samuraja. Rok później opodatkowano to uposażenie, zwane
też rentami. W 1876 roku nakazano zamienić wszystkie renty na bony, co przyniosło byłym
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
13
samurajom znaczne straty, sięgające nawet 75%. Ponadto zabroniono noszenia daisho i
warkoczy. W efekcie zniesiono sztywną hierarchię społeczną na rzecz bardziej płynnej, gdzie
najważniejsze są kwalifikacje, a nie urodzenie. Zlikwidowano takie określenia jak eta.
Wprowadzono podział na heimin, czyli zwyczajni obywatele, i rakumin, ludzie z wiosek.
Zreformowano również wojsko będąc pod wrażeniem skuteczności jaką wykazały się
oddziały mieszane, samurajsko – chłopskie, podczas walki z Shogunatem. W 1873 roku
uchwalono system powszechnego poboru. Każdy mężczyzna, który ukończył 20 lat miał
obowiązek trzy letniej służby oraz pozostawania w rezerwie na cztery kolejne lata.
Dopuszczano konkretne wyjątki: nie powoływano przestępców, głów rodzin, studentów,
nauczycieli z konkretnych, wymienionych szkół, uczniów i osób nienadających się ze
względu na stan zdrowia. Można było też wykupić się od służby za cenę 270 jenów, co
wówczas równało się rocznej pensji robotnika. Tak skonstruowana armia okazała się być
skuteczną bronią, tłumiąc między innymi rebelię samurajów nie godzących się z nowym
porządkiem społecznym w 1877 roku. Powszechny pobór wzbudził wśród części ludności
opór, aresztowano około 100 tysięcy osób za akty buntu. Potrzeba było czasu i nowego
systemu nauczania w szkołach, by wpoić wszystkim lojalność i waleczność za Cesarza. Jak
pokazała przyszłość, udało się to osiągnąć tworząc Imperialistyczną Japonię. (Gordon 2010:
97 - 114).
Równocześnie z reformą wojskową pojawiła się reforma edukacyjna. W 1872 roku
wprowadzono obowiązkową szkołę czteroletnią, elementarną, dla wszystkich dzieci bez
względu na płeć. „W żadnej wiosce nie będzie ani jednego domu bez uczących się, a w
ż
adnym domu nikogo, kto by się nie uczył” (Gordon 2010: 103). Uznano, iż powszechna
edukacją jest podstawą gospodarki. Wprowadzono również system szkół podstawowych,
ś
rednich i uniwersytetów. Całą edukację postanowiono sfinansować podnosząc
ogólnokrajowy podatek o 10%, co zrodziło sprzeciw ludności oraz buntu, w ramach których
spalono dwa tysiące szkół. Z czasem jednak Japończycy przywykli do powszechnej edukacji,
uznając to za obowiązek dobrego poddanego Cesarza, aż przerodziła się ona sama w sobie w
fundamentalną wartość (Gordon 2010: 103).
Ważnym posunięciem nowego rządu było przeniesienie Cesarza i jego stolicy z Kioto
do Tokio w 1889 roku gdzie powstał Pałac Cesarski. Stopniowo nadawano Cesarzowi coraz
większe znaczenie symboliczne, aby zainspirować Japończyków do oddanej służby
Cesarzowi. Od 1888 roku portret Cesarza wisiał w każdej szkole w całej Japonii. „Od lat 80
XIX wieku aż do lat 30 XX wieku instytucja cesarstwa stanowiła siłę jednoczącą, obdarzoną
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
14
pełnią władzy. Służyła jako kryterium jednostkowej, społecznej i narodowej identyfikacji.
Łączyła ludzi w bezpośrednie społeczności – rodziny, załogi miejsca pracy i sąsiedztwa – a
ponad nimi w jednakowo pojmowaną wspólnotę narodu i cesarstwa” (Gordon 2010: 105).
Rozpoczęto również inwestycje na rzecz rozbudowania infrastruktury: pogłębiano
porty, stawiano latarnie morskie, stworzono linie telegraficzne w 1869 roku, uruchomiono
pocztę na wzór brytyjski w 1871 roku, w połowie lat 80 XIX wieku wprowadzono jedną
walutę - jena , a od 1872 do 1890 roku Japonia posiadała już czterdzieści tysięcy mil linii
kolejowych. Tak powszechna kolej zmieniła poczucie czasu u Japończyków, zmuszając ich
do dokładnej kalkulacji czasu co do minuty. Zaowocowało to zwróceniem uwagi na
punktualność oraz wielką popularnością zegarków. Również odległości zmniejszyły się w
wyobrażeniu mieszkańców, jak sami mówili: „dzięki pociągom świat się skurczył” (Gordon
2010: 108).
Rząd japoński odczuwał niechęć do zagranicznego kapitału, dlatego pierwsze fabryki
finansowano ze źródeł krajowych. Powstały stocznie, kopalnie, fabryki przemysłu
zbrojeniowego, włókienniczego, mechanicznego, przędzalne jedwabiu, huty szkła, cukrownie.
Z zagranicy zatrudniano jedynie specjalistów, uważając, że „barbarzyńcy” posiadają
wartościową wiedzę technologiczną i nic poza tym. Sama ludność podchodziła do tych
nowości ostrożnie, a Japończycy posiadający kapitał nie inwestowali go w nowe gałęzie
przemysłu. Jeden z wyższych urzędników tak to opisał w 1884 roku: „Japończycy, ogólnie
rzecz biorąc, nie są obeznani z użytkowaniem zagranicznych maszyn. Są takimi ignorantami
w dziedzinie mechaniki, że mają trudności z otwarciem najzwyklejszego zamka produkcji
zachodniej. Jeśli nawet zamówią maszyny z zagranicy, nie radzą sobie z ich obsługą”
(Gordon 2010: 110).
Japonia dokonała niezwykłego skoku modernizacyjnego, z feudalizmu przekształciła
się w państwo nowoczesne w bardzo krótkim czasie. Na przestrzeni zaledwie pięciu lat, od
1868 do 1873 r., Kraj Kwitnącej Wiśni zreformował się na tyle skutecznie, by podjąć
dyplomację, z pomocą kanonierek przeprowadzając zbrojną akcję przeciwko Tajwanowi.
Państwo do niedawna zacofane zaczęło przejawiać postawę misji dziejowej, niesienia
„cywilizacji” zacofanym sąsiadom w Azji. Rozpoczęły się dążenia Japonii do bycia
hegemonem wśród państw azjatyckich, dążenia zarówno polityczne jak i militarne, które legły
u podstaw japońskiego imperializmu. Dodatkowo, Zachodowi nie zostały wybaczone
uwłaczające godności traktaty z 1858 roku, których każdą próbę rewizji Amerykanie i
Europejczycy brutalnie tłumili, uważając, iż system polityczny Japonii wciąż za bardzo
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
15
odbiega od standardów europejskich. Ta postawa zachodu wzmogła tylko poczucie niechęci
do obcokrajowców. Możliwe nawet, iż spowodowała późniejszy atak Japonii na Pearl Harbor,
gdyż pomimo tego, że feudalizm minął, Bushido pozostało żywe wśród Japończyków,
zwłaszcza w okresie imperializmu. Jednym z podstawowych jego nakazów jest „katakiuchi”,
czyli krwawa zemsta.
Modernizacja Japonii. Od izolacjonizmu do rewolucji Meiji
16
Bibliografia:
- Derenicz Michał, „Japonia. Nippon”, Instytut Wydawniczy Nasza Księgarnia 1977
- Gordon Andrew, „Nowożytna historia Japonii”, Państwowy Instytut Wydawniczy
Warszawa 2010
- Jemielniak Dariusz (red):, „Badania jakościowe. Tom 2: Metody i narzędzia”,
Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2012,
- Śpiewakowski Aleksander, „Samuraje”, Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 2007
- Ratti Oscar, Westbrook Adele, „Sekrety Samurajów. Sztuki walki średniowiecznej Japonii”,
DIAMOND BOOKS Bydgoszcz 1997
- Wowczuk Włodzimierz, „Chiny. Japonia. Nowe oblicze starej tradycji”, Instytut
Wydawniczy Kreator Białystok 2003
Artykuły:
Oxford, „Tajemnice Starożytnych Cywilizacji. Japonia”, Tom 35: „Od czasów
prehistorycznych do XIV..”
Oxford, „Tajemnice Starożytnych Cywilizacji. Japonia”, Tom 36: „Od XIV w. do 1868r.”
Ź
ródła internetowe:
http://www.robynbuntin.com/Uploads/9162b.jpg
http://dobrebadania.pl/slownik-badawczy.html?b=baza&szczegolowo=527
Notatka o autorze:
Malwina Wojtala jest młodym socjologiem z świeżym tytułem magistra. Zajmuje się przede
wszystkim socjologią wojny, jednak w kręgu jej zainteresowań znajduje się też Japonia oraz
mitologie wszelakie.