Darnica godzina 0.40

Stanisław Biskupski

Spis treści

Zapowiedź ............................................................................................................................................... 2

Oczekiwanie............................................................................................................................................. 8

Nocny lot ............................................................................................................................................... 28

Nalot ...................................................................................................................................................... 32

Po burzy ................................................................................................................................................. 44

Krzyżówka z Tygrysem ........................................................................................................................... 49

Zapowiedź

- Achtung! - krzyknął pobladły Hans Willer.

Na jakikolwiek manewr było już za późno. Kłąb szarej, okrągłej jak dmuchawiec chmury trysnął
setkami odłamków. Na końcu lewego skrzydła zabębniło złowróżbnie. Leutnant Schmundt
błyskawicznie szarpnął wolant ku sobie, maszyna poszła w górę zostawiając pod sobą kipiącą od
wybuchów przestrzeń.

- Boisz się? - zwrócił się do Willera.

Hans nie odpowiedział. W tonie Schmundta wyczuł ironię. W myśli pocieszył się: najgorsze chyba za
nami.

Leutnant wyrozumiale skinął głową. Obawy nawigatora nie były mu obce. Sam je przetrawiał setki
razy na początku tej wojny, ilekroć przelatywał nad frontem. I chociaż później na dalekim zapleczu
zdarzało mu się natknąć nieraz na znacznie gorszy ogień, chwilę przekraczania frontu przeżywał
zawsze najsilniej. Willer nie mógł być inny. On, Schmundt, prawdę mówiąc, miał nawet więcej
szczęścia od tego chłopca, który już chyba nigdy nie zazna rozkoszy prawie bezkarnego buszowania
w powietrzu, jak to bywało w pierwszych dniach wojny. Strach Hansa jest więc uzasadniony nie tylko
tym, że w takich lotach jest prawie nowicjuszem, ale i świadomością przygniatającej przewagi wroga.
Obaj wiedzieli, że przekraczanie frontu w drodze powrotnej bidzie sprawą już o tyle lżejszą, że nawet
w przypadku najgorszym pozostawała pewna szansa lądowania na własnym terenie. Tu szans nie
mieli żadnych, byli samotni, jeśli oczywiście nie liczyć płynącego opodal Heinkla, który towarzyszy im
w tym locie, ale jego ewentualna pomoc w gruncie rzeczy jest problematyczna.

Ziemia przesuwała się szara, pocętkowana plamami nieruchomych chmur rozrzuconych bezładnie jak
strzępy waty. W górze jaskrawo świeciło słońce, błękit był jasny, blady, wiosennie zimny.

Schmundt czuł zmęczenie. Liczba wylotów ostatnio zwiększyła się wielokrotnie. Jeśli nie narzekał, to
nie dlatego, że uważał siebie za wzór oficera, lecz po prostu w obawie, aby nie być posądzonym
o sianie defetyzmu i nastrojów niewiary w zwycięskie zakończenie wojny. Było to dziwne, że przyjaźń
między kolegami, która przecież w miarę gromadzenia wspólnych wspomnień, przeżywania różnych
niebezpieczeństw powinna zacieśniać się coraz bardziej, zatruwała teraz wzajemna nieufność
i podejrzliwość.

Po ostatnich lotach był piekielnie znużony nie tyle ich długotrwałością, ile ustawicznym napięciem
nerwów. Nie mógł się pozbyć uczucia osamotnienia i osaczenia. Wpływało na to widoczne kurczenie
się własnych sił, niepełne składy eskadr i pułków, z których wiele pozostawało pułkami jedynie
z nazwy, gdyż do przeszłości należały te czasy, kiedy stany osobowe i uzbrojenia odpowiadały
przewidywanym kiedyś etatom. Z drugiej strony, przewaga nieprzyjaciela w powietrzu stawała się
regułą. I to zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym. „Czarna śmierć” – Ił-2, pojawiała
się na froncie i za frontem zbyt często, by rosnącej siły nieprzyjaciela można było nie zauważyć.

Kiedy był w powietrzu, uważnie i czujnie rozglądał się wokół w obawie, czy gdzieś na horyzoncie nie
dostrzeże zwartych, szybkich i zwinnych myśliwców Jak-9, które począwszy od bitwy pod
Stalingradem dla nich, lotników Luftwaffe, stały się prawdziwym przekleństwem. Prędkość Jaków
dochodząca praktycznie do 600 kilometrów na godzinę, uzbrojenie składające się z działka i dwóch
wielkokalibrowych karabinów maszynowych, a przede wszystkim zdolność osiągania w krótkim czasie
pułapu prawie dziesięciu tysięcy metrów tworzyła z nich najgroźniejszych przeciwników.

Warunki walki w powietrzu zmieniły się radykalnie. Na lądzie podobno było nie lepiej. Właściwie
nawet w nich samych coś się zmieniło. Dawna rywalizacja o liczbę odniesionych zwycięstw nabierała
ostatnio cech ponurej zabawy. Zdobycie brylantów do Żelaznego Krzyża nie budziło zawiści, czasem
zaś spotykało się wprost z pełnym niedomówienia wzruszeniem ramion. Cena zdobywanych
odznaczeń spadała gwałtownie. I może nie tylko dlatego, że rozdawano je coraz hojniej, ale i dlatego,
że nie dopatrywano się już w nich gwarancji świetnej, powojennej przyszłości. Ta nadzieja, zdawałoby
się tak realna i bliska w pierwszych latach wojny, teraz z każdym dniem. oddalała się coraz bardziej.

Nie znaczy to oczywiście, że on, Schmundt, nie wykona zadania. Poczucie obowiązku to rzecz zupełnie
inna. Jest oficerem zdyscyplinowanym i będzie bronić swojej godności przed wszelkimi zarzutami.
Miał zresztą od dawna taką opinię u przełożonych i kolegów. Schlebiały mu zawsze uwagi na temat
jego honoru żołnierza i lotnika. Nikt nie musiał wiedzieć, że dla niego los wojny stawał się coraz
bardziej jego wyłącznie osobistą sprawą. Na zewnątrz, dla innych, wyglądało to zapewne jak żarliwa
ideowość, ale owe „Wielkie Sprawy”, o których trąbiono we wszelkich możliwych propagandówkach,
w rzeczywistości stały się dla niego zupełnie obojętne.

- Ganz egal...

1

- powiedział nagle głośno.

- Was haben Sie gesagt?

2

Dopiero pytanie Willera wyrwało Schmundta z zamyślenia i uświadomiło mu, że ostateczną konkluzję
wyraził głośno. Energicznie pokręcił głową.

- Nie... nic.

1

Wszystko jedno...

2

Co pan powiedział?

Schmundt był przekonany, że takie nastroje nawiedzają nie tylko jego, ale większość pilotów, którzy
rozpoczynali wojnę razem z nim. Było to poniekąd zjawiskiem zupełnie naturalnym, jeśli zważy się, że
ich siły topniały coraz bardziej w przeciwieństwie do sił nieprzyjaciela, który rozporządzał coraz
nowocześniejszym i doskonalszym sprzętem. Jak-9 nie jest przecież wyjątkiem. Na tych właśnie
obszarach powietrznych Schmundtowi zdarzało się spotykać na pewno nie mniej groźne Jaki-3 oraz
zwinne Ła-5. Myśliwce te, produkowane w skali masowej, stanowiły nie lada problem nawet dla
zachwalanych FW-190, które od 1942 roku bez większego powodzenia walczyły na froncie
wschodnim. Studiowano ich dane taktyczne, uzbrojenie, w cichości życząc sobie jak najmniej okazji
do zmierzenia się z groźnymi przeciwnikami.

Na ich wspomnienie Schmundt mimo woli rozejrzał się wokół. Niebo jednak nadal było puste, zimne,
niebieskie jak ocean, nad którym zdarzało mu się latać, zanim któregoś dnia rozkaz nie przerzucił go
na front wschodni. Słońce pełnią promieni wlewało się do wnętrza przez przezroczystą skorupę
kabiny. To jedno dodawało otuchy, krzepiło, pozwalało chwilami zapomnieć o piekle kipiącym pod
nim. Ziemia okolona kręgiem horyzontu przesuwała się w dole jak olbrzymia szara płachta pocięta
żyłami rzek, upstrzona plamami lasów i bielejącymi jeszcze gdzieniegdzie spłachetkami zanikającego
śniegu.

- Hans... - leutnant potoczył wzrokiem po horyzoncie. - Szef lubi takie widoki. Godzinami wpatruje się
w każdy szczegół pięknego, panoramicznego zdjęcia. Jak myślisz, warto mu zrobić tę przyjemność?

Willer uśmiechnął się. Lubił, kiedy Schmundt mówił do niego w taki właśnie sposób-. Jego głos
brzmiał wtedy beztroską i spokojem, które udzielały się i jemu.

- Ja, ja natürlich... - Hans gramolił się ze i swego fotela.

- Powinna wyjść ciekawa pamiątka. Zwłaszcza że... - Schmundt okrągłym ruchem głowy wskazywał
rozległą płaszczyznę przesuwającą się pod nimi.

Willer musiał uważnie przyjrzeć się, aby zobaczyć to, co jego dowódca dostrzegł prawie od razu.

Na martwej, zdawałoby się, równinie widoczne były oznaki życia. Wzdłuż jasnych i krętych; pasm dróg
posuwały się, w niewielkich z tej wysokości odstępach, ciemne plamki. Ich ruch oraz kierunek
posuwania się mógł być interesujący.

Willer przyłożył dwa palce do ust i głośno cmoknął.

- Prima! Postaram się, żeby szef był naprawdę zadowolony.

Podszedł do czołowego aparatu fotograficznego do zdjęć skośnych, ukląkł nad nim, oczyma przywarł
do wziernika. Przy sześciokrotnym zbliżeniu widok sunących po drogach transportów stawał się
zupełnie wyraźny. Sprawdził kasety, machinalnie dotknął przystawki stereoskopowej do zdjęć
panoramicznych, jak gdyby chciał się upewnić, czy jest na miejscu, zwolnił dźwigienkę. Taśma
filmowa przesuwała się wewnątrz ledwie dosłyszalnie. To zajęcie pochłonęło całkowicie uwagę
Hansa.

Schmundt obserwował go ze swego fotela. Willer należał do tych zapaleńców, dla których takie
fotografowanie stanowiło jeszcze atrakcję. Ciekaw był, kiedy będzie miał dość tej roboty, tych
widoków i całej emocji wywołanej oczekiwaniem na efekty swojej pracy. Teraz jednak trzeba było mu
pomóc. Schmundt lekko manewrował wolantem utrzymując samolot na jednakowej wysokości.

Willer fotografował kolumny transportów pełznące powoli na zachód. To nie był cel dla nich.
Oczywiście przydać się mogła każda informacja o natężeniu ruchu na liniach przyfrontowych, dziś
jednak mieli zadanie zwrócić szczególną uwagę na duże węzły kolejowe.

Schmundt w pewnym rozżaleniu obserwował przetaczający się krajobraz. Tak niedawno jeszcze
startował z lotniska położonego gdzieś w tych okolicach. W ciągu paru miesięcy zimowych ich baza
znalazła się daleko na zachodzie, nie wiadomo właściwie, jak i kiedy utracone zostały te ziemie, na
których co prawda nigdy nie czuli się zbyt pewnie, ale które jednak podlegały ich władzy przez okres
ponad dwu lat. Kijów był w rękach niemieckich równe siedemset siedemdziesiąt osiem dni. Liczba
łatwa do zapamiętania: siedem, siedem, osiem. Przyswoił sobie ją któregoś dnia przy oglądaniu
albumu komendanta lotniska, hauptmanna Schranza, który z zadziwiającą drobiazgowością prowadził
kronikę owych dni, ilustrując ją gęsto fotografiami. Zdjęcia, owszem, były interesujące. Ciekawy był
zwłaszcza wyraz twarzy ludzi na chwilę przed egzekucją. Zaciętość, a nade wszystko nienawiść
wyzierająca z oczu jeszcze otwartych, ale patrzących już jakby z innego świata. Ciekawe - zastanawiał
się Schmundt - czy rzeczywiście w dziewięćsettysięcznym niegdyś mieście zostało ostatnio zaledwie
około sto osiemdziesiąt tysięcy mieszkańców? Może to tylko przechwałka policji?

Oczywiście, Kijów z 1941 roku był niepodobny do miasta, które opuszczali jesienią w dwa lata później.
Główne ulice leżały w gruzach, w miejscu gdzie wznosiły się gmachy Akademii Nauk, konserwatorium,
Instytut Teatralny, hotel „Continental” i setki innych budynków, teraz sterczały ponure, wypalone
ruiny.

- Siedemset siedemdziesiąt osiem dni! - powiedział nagle na głos leutnant.

- Kijów!

- Jawohl...

Schmundt otrząsnął się. Dopiero po chwili zorientował się, że uwaga Willera nie dotyczy jego
wspomnień, lecz rysującego się na horyzoncie miasta. Poznawał je bez trudu. Wyglądało jak kępa
drzew, wśród których wyrastają wysokie i martwe kominy zakładów przemysłowych, powykręcane
szkielety masztów.

Leutnant westchnął nie wiadomo dlaczego i odruchowo ściągnął na siebie wolant. Znów wyszli wyżej
o kilkadziesiąt metrów. Pasmo Dniepru miało zakreślać granice ich lotu rozpoznawczego. Willer
skupiony, uważny śledził spływające pod skrzydła miasto. Od kilku miesięcy nie było już w ich rękach.
A przecież Schmundt doskonale pamiętał, że właśnie Dniepr uważany był za tę przeszkodę, na której
zatrzymać się miała żelazna lawina spływająca od wschodu. Leutnant i wtedy brał udział w lotach
rozpoznawczych. Meldował wówczas dowódcy, że nic nie wskazuje na to, aby Armia Radziecka miała
w najbliższym czasie zamiar sforsowania tej wielkiej przeszkody wodnej, która w 1941 roku
dowództwu niemieckiemu sprawiła tyle kłopotu. Ani Schmundt, ani nikt z jego kolegów nie wykryli
w okolicach lewego brzegu żadnych skupisk wojsk szykujących środki przeprawowe.

Tym większą niespodzianką była dla wszystkich wiadomość o utworzeniu około dwudziestu
przyczółków na odcinku rzeki o długości 750 kilometrów. Wydawało się to wprost
nieprawdopodobne.

Dla nich, to znaczy dla żołnierzy otrzaskanych z walkami na froncie wschodnim, najbliższa przyszłość
stawała się nietrudna do odgadnięcia. Tyra dziwniej brzmiały opinie i oceny sztabowców z OKW,
którzy stwierdzali, że w wytworzonej sytuacji „Niemcy mogą przeciwstawić nieprzyjacielowi jedynie
swą wysoką sztukę taktyczno-operacyjną i wyższe walory bojowe każdego pojedynczego żołnierza”.
Schmundt nie mógł zrozumieć, na jakiej podstawie oparte są te kalkulacje. Znał dobrze nastroje

wśród żołnierzy, słyszał o częstych wypadkach maruderstwa, a nawet dezercji. Chwilami był skłonny
przypuszczać, iż meldunki o tych niepokojących objawach nie docierały do Oberkommando dlatego
tylko, aby nie sprowadzić na ich autorów podejrzeń o świadome tolerowanie rozprzężenia dyscypliny.
Faktem jednak było, że deklamowanie o „walorach bojowych pojedynczego żołnierza” niezbyt dobrze
świadczyło o znajomości nastrojów w oddziałach frontowych.

Nie lepiej było ze sztuką operacyjną. Przecież to nikt inny jak właśnie generał pułkownik Jodl w swoim
wystąpieniu w Monachium 7 listopada 1943 roku, a więc tuż po letnio-jesiennych klęskach,
oświadczył: „najtrudniejsze zadanie stojące obecnie przed dowództwem polega na takim podziale sił
na całym teatrze działań wojennych, by skoncentrować wojska na tych odcinkach frontu, gdzie
nieprzyjaciel zamierza wykonać uderzenie”. Trudno dyskutować o słuszności tej teorii. Cały szkopuł
polegał jednak na tym, że jak dotychczas nieprzyjaciel nie był skłonny informować, na jakim odcinku
„zamierza wykonać uderzenie”. Wystarczyło kilka miesięcy zimowych, aby się przekonać, że Jodl i inni
stratedzy z OKW są raczej kiepskimi wróżbitami! Armia Radziecka znów przeszła do natarcia i to na
odcinku, na którym dowództwo niemieckie najmniej tego oczekiwało. W rezultacie jej ofensywnych
działań linia frontu wschodniego posunęła się o kilkaset kilometrów na zachód. W tej sytuacji Jodlowi
nie pozostawało nic innego, jak oświadczyć: „muszę z całą otwartością stwierdzić, że nasza ogólna
sytuacja jest nader zawikłana, i nie mogę zataić, że oczekuję dalszych poważnych kryzysów”.

O tym wiedział i Schmundt. Gdyby tak nie było, nie startowałby dziś znad Bugu, aby dolecieć do
Dniepru, lecz znad Dniepru szedłby dziś kursem ku Wołdze. Oficjalne komunikaty i pompatyczne
oświadczenia dobre były dla ludzi, którzy nie orientowali się w prawdziwej sytuacji, ale nie dla, nich,
tu na froncie. Tę rzeczywistość mieli przed sobą codziennie aż nazbyt wyraźnie.

Im, z eskadry samolotów rozpoznawczych, pozostawała w tych dniach rola nie należąca do
najhardziej wdzięcznych. W niewielkich grupach lub pojedynczo przedzierali się na tyły wroga, aby
z dokonanych obserwacji sztaby mogły jako tako skleić prognozy dotyczące najbliższych zamiarów
nieprzyjaciela, wskazać wykryte cele dla bombowców, rozpoznać system obrony przeciwlotniczej
i z jej natężenia domyślić się znaczenia poszczególnych rejonów. To ostatnie było sprawą najbardziej
problematyczną. Zdarzało się aż nadto często, że otwierano do nich ogień w miejscach najmniej
oczekiwanych i dla odmiany witało ich głuche milczenie tam, gdzie byli przekonani o obecności
nieprzyjacielskich wojsk. Zwodniczy był ogień artylerii przeciwlotniczej, zwodnicza była cisza.

To miasto na dole milczy również, chociaż jest nieprawdopodobne, aby pozostawiono je bez opieki
artylerii przeciwlotniczej. Nie chcieliby przecież narażać Kijowa na jeszcze większe zniszczenia
dokonane z powietrza prócz tych, które pozostały po walkach lądowych. Na pewno miasto okolone
jest pierścieniem baterii, które gotowe są przemówić w każdej chwili. Jeżeli milczą dotychczas, to
chyba tylko dlatego, że dwa wysoko płynące Heinkle nie stanowią bezpośredniego zagrożenia.

Schmundt pochyla samolot na skrzydło, opływa miasto szerokim łukiem. Wstęga Dniepru wije się
wyraźnie między zadrzewionym prawym brzegiem a piaszczystymi łysinami lewego. Cienka krecha
mostu przecina rzekę jak kładka przerzucona przez strumyk. Ziemia milczy. Schmundt uśmiecha się
do siebie: przecież niemożliwe, aby most pozostawiono bez obrony przeciwlotniczej! A jednak milczą.

Nalot bombowców zakłóciłby to milczenie. W górę trysnęłaby kaskada ognia, powietrze zgęstniałoby
od odłamków. Zbombardować most nie jest jednak sprawą prostą. Możliwe to byłoby tylko z lotu
nurkowego przy bezustannych, szybko po sobie następujących atakach, ale i straty wówczas muszą
być wielkie. Z ich powodu Luftwaffe coraz rzadziej decyduje się na ryzykowne operacje. Każda
wyprawa bombowców wymaga drobiazgowego rozpoznania. Najbardziej efektywne są naloty nocne,
ale te właśnie muszą być odpowiednio przygotowane.

Miasto, zimne i martwe, nie daje o sobie znaku życia. Horyzont przed i za nimi jest pusty. Małe, białe
obłoki wiszą nieruchomo pod niebem. Od czasu do czasu Heinkel wpada w strzęp chmury, kabina
matowieje od drobin osiadłej na szybach mgły i w chwilę potem ruchliwe refleksy słońca znów drgają
jak żywe stworzenia. Samolot mija Kijów, leci dalej na wschód.

- Herr leutnant!

Okrzyk Willera budzi go z zamyślenia. Nie zauważył nawet, kiedy nawigator zakończył fotografowanie
i znalazł się ponownie tuż obok, w fotelu. To dziwne, że ostatnio coraz częściej zdarzają mu się takie
chwile, w których może zapomnieć o wszystkim, co go otacza. Niewątpliwie jest to rezultat
przemęczenia, a może i pewnego znudzenia ową trasą, którą dziś przecież leci nie po raz pierwszy.

Tym razem poruszenie Willera jest w pełni uzasadnione.

- Mein Gott! - zachwyca się Schmundt.

Dla nich ten widok jest urzekający. W dole ciągną się długie nitki torów kolejowych, rozbiegające się
w łagodnych łukach w kierunku wschodnim i łączące się w jeden szeroki trakt tuż pod nimi. Rzędy
wagonów gęsto ustawionych na biegnących obok siebie torach przypominają dziecinne zabawki.
Gdyby teraz zjawiły się bombowce, widok ten mógłby być jeszcze bardziej wspaniały. Dowództwo
jednak od dawna zaniechało dziennych nalotów redukując je do niezbędnego minimum. To, co widzą
teraz Schmundt i Willer, może dodać apetytu pilotom samolotów bombowych. Po powrocie trzeba
przekonać dowództwo, że nocny nalot opłaciłby się sowicie. To prawda, że zanim przybędą
bombowce, ów widok, który mają przed sobą, może się zmienić. Mogą zastać tory już puste lub nie
tak ponętnie zagęszczone dziesiątkami transportów, jak teraz, ale im szybciej nastąpi ta wizyta, tym
większe są szanse jej powodzenia.

Leutnant żałuje, że w tej chwili on sam nie jest pilotem samolotu bombowego. Zwolniłby wówczas
dźwignię, która otworzyłaby luk wysypując rojowisko czarnych, podłużnych przedmiotów, patrzyłby,
jak zapadają w głąb, oddalają się, nikną i nagle gdzieś tam, na samym dnie ziemi rozkwitają
pióropuszami dymu i ognia.

- Wunderlich!

- Jaaa! - Willer podziela jego zachwyt.

Schmundt oczywiście woli nie myśleć o tym, że gdyby ich samolot był bombowcem, ta ziemia, która
leży pod nimi teraz milcząca i cicha, przywitałaby ich zaporą ognia i stali.

Willer jest już przy centralnym aparacie do zdjęć pionowych. W okularze obraz stacji jeszcze bardziej
wspaniały. Hans widzi wszystko tak dokładnie, jak gdyby patrzył z wysokości zaledwie tysiąca
metrów. Krótkie zwarte gąsienice pociągów, bryła budynków stacyjnych, kompletny bezruch, jakby
wszystkie semafory były zamknięte. Trzeba byłoby być nie lada fuszerem, aby nie trafić w tak
rozległy, a jednocześnie tak skupiony cel. Wzrok Willera przesuwa się po dachach wagonów,
zatrzymuje się na zabudowaniach dworcowych, które w tej sytuacji wydają się celem drugorzędnym.
W tych pociągach, idących na zachód, muszą być przecież żołnierze, musi być sprzęt wojskowy,
żywność, paliwo i amunicja - wszystko, czego potrzebuje front.

Dłonie Willera drżą z emocji, kiedy dotyka kasety aparatu. Mimo woli rzuca okiem w stronę
leutnanta, ale Schmundt jest starym, dobrym fachowcem i wie, co ma robić, Heinkel płynie wolno na
wysokości sześciu tysięcy metrów, wystarczającej do tego, by zdjęcia, zwłaszcza przy tej słonecznej
pogodzie i prawie w samo południe, wypadły jak najlepiej, a jednocześnie na tyle bezpiecznej, że
artyleria przeciwlotnicza średniego kalibru przestaje być dla nich groźna. Obiektyw aparatu ogarnie

wąski pas ziemi, na którym uchwycone zostaną te wszystkie obiekty, które później w dowództwie
staną się przedmiotem szczegółowej analizy.

Samolot płynie wzdłuż torów, wychodzi daleko poza granice stacji, po czym zatacza krąg i rusza
w drogę powrotną. Willer rozumie ten manewr. Ten sam pas sfotografowany w dwu ujęciach ułatwi
pracę w sztabie lotnictwa bombowego. Schmundtowi to jednak nie wystarcza. Pogoda i spokojny, jak
nigdy, przebieg lotu nastraja go optymistycznie. Odchodzi w lewo od kursu i na jednakowej wciąż
wysokości przecina tory w poprzek. Trzy różne ujęcia ułatwią i przyśpieszą podjęcie decyzji przez
dowództwo lotnictwa bombowego. Zwiadowcy też, być może, na coś zasłużą. Gdyby on, Schmundt,
miał wybierać nagrodę, poprosiłby o tygodniowy urlop w domu, w cichym miasteczku w pobliżu
Düsseldorfu, skąd listy ostatnio dochodzą z coraz większym opóźnieniem i przynoszą z całą pewnością
nowiny już mocno przestarzałe. Nie wierzył w realność tych marzeń, ale dobre były nawet te chwile,
w których był czas na złudzenia.

Nawigator zmienia ostatnią kasetę, odrywa oczy od wziernika, unosi się znad aparatu.

- Gut gemacht

3

- pochwala jego robotę Schmundt.

- Jawohl. Schon fertig

4

.

Leutnant przechyla wolant i naciska pedał orczyka, dopóki kurs samolotu nie pokryje się ze strzałką
busoli wskazującej dokładnie kurs 270°.

- Wie heißt dieser Bahnhof?

5

- zapytuje Willer sadowiąc się w fotelu. Schmundt patrzy na zakreśloną

czerwonym kółkiem nazwę na mapie i mówi obojętnie:

- Darnitz, Dar-nica…

Oczekiwanie

Z wysokości platformy wagonowej dwa lśniące w słońcu samoloty wyglądają jak trzmiele. Ich
jednostajne brzęczenie brzmi w uszach obco i wrogo. Nie zdradzają zamiaru przejścia do ataku,
a mimo to ich pojawienie się budzi niepokój. Kanonier Kalinka siedzi w otwartych drzwiach wagonu
towarowego i w skupieniu śledzi lot drapieżnych owadów.

- Typ?

Kalinka dostrzega dowódcę, majora Sokołowskiego, który w płaszczu narzuconym na ramiona
zatrzymuje się obok. Na rzucone pytanie kanonier uśmiecha się. Zna już te sylwetki na pamięć.
Zaimprowizowany egzamin nie może wypaść źle.

- Heinkel 111 - odpowiada bez namysłu.

Major kiwa głową z uznaniem i obaj wpatrują się w dwa błyszczące punkty. Milknie gwar, z otwartych
drzwi wagonów wychylają się głowy żołnierzy śledzących wrogi lot.

3

Dobrze zrobione.

4

Tak. Już gotowe.

5

Jak nazywa się ten dworzec?

Stacja jest zapchana transportami wojskowymi. To wzmaga uczucie zagrożenia. Rzędy czerwonych
wagonów towarowych ciągną się długimi wężami, tworząc między sobą wąskie korytarze. Ktoś gra na
harmonii. Z dala dochodzi odgłos śpiewu.

- Smotriat, sukinsyny... - zauważa radziecki żołnierz wskazując brodą w kierunku samolotów.

- Wypatrują jak jastrzębie - zgadza się Sokołowski.

Obaj mają już na tyle doświadczenia, że wiedzą, co taka nieproszona wizyta może oznaczać. Obawy,
które rodzą się teraz, nie dotyczą najbliższych minut, lecz tych chwil, które mogą nastąpić dopiero
potem - nocą.

Kalinka schodzi z wagonu, siada w kucki i gotuje kaszę. Dwie cegły ustawione pionowo to cała
kuchenka. Na jasny słomiany płomień rzuca przygotowane drzazgi, z trzaskiem łamie pozbierane
patyki i szczapy drewna. Trzeba się spieszyć. Nigdy nie wiadomo, jak długo pociąg zatrzyma się na
stacji. Tę kaszę gotuje już od kilku postojów, które okazały się za krótkie na przygotowanie posiłku.

- Przypalisz - ostrzega Jemiec, więc Kalinka miesza łyżką gęstniejącą potrawę. Próbuje odrobinę
parząc wargi i język.

- Twarda...

Major Sokołowski wkłada płaszcz, zapina starannie guziki, rusza w kierunku dworca. Czuje się trochę
nieswojo na widok zaciekawionych twarzy radzieckich żołnierzy. Mundur polski wzbudza szczególne
zainteresowanie od czasów, gdy rozeszła się wieść, że gdzieś na Smoleńszczyźnie polska dywizja
wzięła udział w krwawej i zaciętej bitwie. Polak miał markę dobrego żołnierza. „Draliś kak
s umaszedszyje” - bili się jak wariaci - mówiono o tych z dywizji. Ta pochlebna opinia zobowiązywała.
Niepodobna było pokazać się w niechlujnym mundurze, w nie wyczyszczonych butach, w pomiętej,
nie usztywnionej drutami rogatywce. Podświadomie i dobrowolnie nakładano i przyjmowano na
siebie obowiązek reprezentacji.

Dla dyżurnego ruchu stacji Darnica mundur polski wciąż jeszcze był z rzędu egzotycznych. Słuchawkę
telefonu zatrzymał przy uchu urywając rozmowę wpół słowa, wskazał stojące przed biurkiem krzesło.

- Słucham was, towarzyszu... - dyżurny spojrzał na naramienniki swojego gościa - izwinitie, no ja...

- Major. - Uśmiecha się Sokołowski. Radziecki kolejarz nie musi znać się na polskich oznakach stopni
wojskowych.

- Wy do mnie, towarzyszu majorze? - w drzwiach ukazuje się rosła sylwetka radzieckiego pułkownika.

- Wojskowy komendant stacji - przedstawia dyżurny ruchu.

- Tak, do was, pułkowniku... - Sokołowski patrzy w szare, przemęczone oczy komendanta, który siada
ciężko obok i wyjmuje blaszane pudełko z tytoniem.

- Zapalicie?

Major odrywa równy prostokąt gazety, skręca papierosa i odnosi wrażenie, że pułkownik domyśla się
celu jego wizyty. Przez chwilę zastanawia się, od czego i jak zacząć, aby sprawie, z którą przybył,
nadać szczególne znaczenie. Pułkownik sam przychodzi mu z nieoczekiwaną pomocą.

- Ostatnio sporo waszych wojsk przepuściliśmy tędy...

- Właśnie... - podchwytuje Sokołowski. - Jestem dowódcą jednostki, której część już jest na nowym
miejscu postoju. Rozumiecie, pułkowniku, jak trudno dowodzić, kiedy...

Pułkownik kiwa ze zrozumieniem głową.

- Wszyscy mówią to sarno i mają rację. Widzieliście, ile pociągów stoi? Wszyscy czekają swojej kolejki.
Tory zapchane.

- Ja was naprawdę rozumiem... - mówi to tak, jak gdyby odmowa sprawiała mu osobistą przykrość. -
Nie mogę, doprawdy nie mogę, chociaż chciałbym, żeby, dopóki trwa wojna, tory na naszej stacji były
zawsze puste. Niech pociągi przychodzą i odchodzą. Im szybciej, tym lepiej. I dla was, i dla nas...

Sokołowski idzie za wzrokiem pułkownika i dopiero teraz dostrzega osobliwe szczegóły w kancelarii
dyżurnego ruchu. Tuż pod oknem piętrzy się stos worków z piaskiem, podłoga jest wzmocniona
stalowymi belkami z gruzem. To jest bunkier - myśli - typowy bunkier, jak na pierwszej linii frontu.

- Często macie tu... - nie kończy pytania, bo i tak wszyscy wiedzą, co chce powiedzieć.

- Przelatują codziennie, a bombardują, kiedy jest co...

Więc nic tylko zmęczenie maluje się na twarzy komendanta. To również obawa o to, co może
nastąpić wtedy, gdy stacja jest zatłoczona transportami. Ma zbyt duże doświadczenie, by
bagatelizować sytuację.

- Dzwoniłem do Kijowa - mówi jak gdyby na usprawiedliwienie. - U nich też nie lepiej. Każą czekać.
Towarzyszu majorze, nie gniewajcie się. Ani minuty nie zatrzymam was dłużej, niż jest to konieczne.
Jesteście oficerem, wiecie, że rozkaz to rozkaz. - Tłucze nie dopalonym papierosem w dno
popielniczki. - Przenocować przyjdzie wara chyba u nas...

- A Kijów?

- Spróbujcie - mówi pułkownik. - Życzę wam szczęścia.

Sokołowski wstaje z miejsca. Wie, że pułkownik nie przesadza. Sam przecież widział tory
zakorkowane dziesiątkami pociągów czekających cierpliwie na swoją kolejkę...

Darnica i Kijów pod tym względem nie były wówczas wyjątkiem. Front w miesiącach zimowych
przesunął się o kilkaset kilometrów na zachód, a kiedy jednostki frontowe w błyskawicznych
ofensywach zdobywały teren i zastygały na nowych rubieżach, najtrudniejsze zadania spadały zawsze
na sztaby tyłów. Transport stawał się sprawą zasadniczą. Podczas przeprowadzania operacji
korsuńskiej, zakończonej okrążeniem i zniszczeniem dziesięciu dywizji hitlerowskich, na niektórych
odcinkach frontu kilkakrotnie przeładowywano sprzęt i zaopatrzenie z samochodów na furmanki
i odwrotnie. Front nie mógł pozostać bez zaopatrzenia. 2 armia lotnicza wydzieliła na pewien czas
326 dywizję lotnictwa bombowego do zaopatrywania 2 i 6 armii pancernej w paliwo i amunicję. Tą
drogą w ciągu ośmiu dni zdołano przerzucić na front 49 ton paliwa i olejów oraz 70 ton amunicji.

Owej wiosny 1944 roku wojska kolejowe i specjalne formacje Ludowego Komisariatu Komunikacji 1, 2
i 3 Frontu Ukraińskiego w ciągu pięciu miesięcy odbudowały około 7000 kilometrów torów
kolejowych. W okresie od lutego do kwietnia Fronty te otrzymały 400 tysięcy wagonów z niezbędnym
zaopatrzeniem.

Podobnie jak pod Korsuniem, również i w późniejszym okresie 2 armia lotnicza przyszła z wydatną
pomocą. W ciągu zaledwie pięciu dni, od 12 do 17 marca 1944 roku, około 1200 razy samoloty
startowały z zaopatrzeniem przeznaczonym dla 3 armii pancernej gwardii i 4 armii pancernej. Nieco

później tą samą drogą 1 armia pancerna otrzymała 2 miliony 160 tysięcy nabojów, ponad 27 tysięcy
pocisków, około 50 ton materiałów pędnych, 24 działa kalibru 76 mm oraz inne materiały.

Najważniejszą jednak drogą zaopatrzenia była kolej. Tuż za posuwającymi się oddziałami frontowymi
na wyzwolone tereny wkraczały specjalne ekipy, których zadaniem była naprawa zniszczonych torów,
mostów, stacji i urządzeń technicznych.

Samochody spełniały jedynie rolę pomocniczą. Wiosenne roztopy na wielu odcinkach stawały się dla
nich przeszkodą nie do pokonania. Szybkość samochodów wahała się od 10 do 80 kilometrów: na
dobę, w zależności od warunków terenowych.

Te same roztopy, z którymi dowództwo niemieckie łączyło nadzieje na powstrzymanie naporu wojsk
radzieckich, stwarzały hitlerowcom prawdziwą pułapkę. „W czasie odwrotu na zachód - pisał
dowódca 16 zmotoryzowanej dywizji niemieckiej do swego przełożonego - straciliśmy wiele
samochodów, które ugrzęzły w bagnach. Cofająca się piechota utraciła swoją ostatnią ciężką broń
i amunicję... Setki umęczonych ludzi krok za krokiem brnęły przez biota sięgające kolan... Nad nami
unosiło się widmo katastrofy.”

To widmo prześladowało i nadal. Niemcy przestawali wierzyć sojuszom z porą roku, mrozami lub
letnią spiekotą. Zdawało się, że wszystko, łącznie z warunkami meteorologicznymi, «przysięgało się
przeciwko nim. Wiosna 1944 roku nie miała dla nich słonecznych dni. Widmo ostatecznej klęski
stawało się rozpaczliwie realne. Próbowano ją odwlec licząc na możliwość powstania konfliktu
w obozie alianckim. Odwlec, znaczyło opóźniać marsz radzieckich armii na zachód, stawiając im opór,
pozbawiając je niezbędnego zaopatrzenia.

Radziecka artyleria przeciwlotnicza zbierała swe żniwo, meldunki o strąconych samolotach
niemieckich napływały nie tylko z terenów przyfrontowych, lecz i z głębokiego zaplecza. Wróg,
korzystając z czasowej stabilizacji linii frontu, cały ciężar operacji powietrznych skupił na zwalczaniu
linii komunikacyjnych, dążąc do ich całkowitego sparaliżowania. Bombardowania dzienne należały do
rzadkości, natomiast nocą, nad węzłami kolejowymi i drogowymi, nad miastami i wiaduktami, niebo
rozjaśniało się łuną, powietrze drgało od nieustannego szumu samolotów, pulsowało wybuchami
pocisków przeciwlotniczych. W bojach nocnych radzieckie lotnictwo myśliwskie miało zadanie
utrudnione, a jednak i tu notowano sukcesy.

Mimo ciężkich strat noc w noc nad wyzwoloną ziemię radziecką wyruszały stada bombowców. Ich
jednostajny, ciężki pomruk niósł się nad rozbudzonymi miastami, zaostrzał uwagę baterii
przeciwlotniczych, alarmował służbę kolejową. Kiedy decydowały się na atak, ziemia i niebo ścierały
się w uporczywej, zaciętej walce. Ranek odsłaniał szczątki spalonych samolotów z czarnymi krzyżami
na kadłubach, resztki ścian zbombardowanych domów, dogasające zgliszcza.

W dzień likwidowano skutki nalotów, zasypywano leje, naprawiano tory, budowano prowizoryczne
mosty i unieruchomione nocą pociągi wyruszały w dalszą drogę. Front nie mógł pozostać bez
zaopatrzenia, front wymagał i otrzymywał wszystko.

Sokołowski wyszedł na peron. Powietrze pachniało przedwiośniem, od rzeki ciągnął wilgotny chłód.
Major przeszedł się w stronę Dniepru. Z niskiego, piaszczystego brzegu rozwierała się panorama
kijowskich wzgórz. Z lewej strony spośród drzew, czarnych jeszcze, nie przebudzonych do życia,
przeświecały złotem kopuły Ławry Peczerskiej, w poprzek rzeki ku przystani sunął niewielki parowiec
wlokąc za sobą warkocz ciemnego dymu. Kolumna samochodów ciężarowych ciągnęła nadrzecznym

bulwarem, skręcała w górę, pnąc się stromą ulicą w stronę miasta okaleczonego i zdruzgotanego, lecz
już budzącego się do życia.

Tak było i z innymi miastami, które mijali po drodze w czasie ostatniego etapu: Smoleńsk, Briańsk,
Konotop, Nieżyn. Odległość około sześciuset kilometrów pokonywali w ciągu jedenastu dni. Stąd,
z Darnicy, już było niedaleko do Żytomierza, gdzie 1 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej
miał osłaniać stacje wyładowcze dla przesuwających się ze Smoleńszczyzny na zachód jednostek
i sztabów 1 korpusu, który w tym właśnie czasie przerodził się w 1 armię polską. „Niedaleko” w tych
dniach było to pojęcie niewymierne. Czas potrzebny na pokonanie odległości tylko częściowo zależał
od kilometrów, w rzeczywistości bowiem wszystko wiązało się ściśle z natężeniem ruchu na liniach
kolejowych, ich stanem, aktywnością niemieckiego lotnictwa.

Do widoku hitlerowskich samolotów żołnierze dywizjonu zdążyli się już przyzwyczaić. Jeszcze tam, na
Smoleńszczyźnie, śledzili często ich lot, ostrożny, wysoki, pod samą kopułą nieba. Na stanowiskach
ogniowych chłopcom drżały ręce.

- Majorze - prosili nieraz - a może by tak...

- Poza zasięgiem! - odpowiadał z nie ukrywaną złością, że muszą przyglądać się bezczynnie i biernie.

Wiedzieli, że „poza zasięgiem”, ale swędzeniu rąk trudno było zaradzić! Wydawało się, że może się
uda, że wystrzelone pociski pędzone ich własną myślą i wolą dotrą do wrogiego celu, rozbijając go,
zmienią w czarny, ognisty obłok. Tkwił w nich i pęd do walki, i chęć odwetu za bezbronne niebo
wrześniowe 1933 roku. Dostrzegali różnicą między owym czasem i dniem dzisiejszym. Dziś żaden atak
nie mógłby ujść bezkarnie. W działach i karabinach maszynowych widzieli swoją moc i siłę. Im
zawierzali swoje bezpieczeństwo, w nich pokładali swoją ufność w zwycięstwo. Dowództwo
dywizjonu zrobiło wiele, aby tą bronią umieli posługiwać się jak najlepiej. W swoim przekonaniu byli
już gotowi do walki.

Aby skrócić drogę do kraju, na miejscach postoju umieszczano tabliczki z podaniem odległości do
Warszawy. Wpatrywali się w wypisane na nich liczby, niecierpliwiąc się, kiedy nie zmniejszały się
z upływem czasu.

Major Sokołowski był doświadczonym żołnierzem. Zanim został dowódcą dywizjonu, walczył pod
Leningradem. Wyniósł stamtąd doświadczenie i rozwagę. Wiedział i widział więcej niż jego żołnierze.
Nie dziwił się ich niecierpliwości, ale znał wielką cenę zwycięstwa, umiał przewidywać zagrożenie.

Dzisiejsza wizyta Heinkli nie mogła nie posiać w nim niepokoju. Chwilami przyczyny tego szukał we
własnym przemęczeniu.

Kapitan Witkowski oczekiwał go z niecierpliwością.

- Nic z tego! - odparł w odpowiedzi na pytający wzrok szefa sztabu, chociaż ten już z wyrazu twarzy
majora odgadł niepomyślny wynik jego misji. - Druga bateria miała więcej szczęścia niż my. Dobrze,
że chociaż oni są już na miejscu.

- Taki korek?! - Witkowski kiwał głową z zakłopotaniem.

- Tak, trafiliśmy nieszczególnie. Co w dywizjonie?

- Wszystko normalnie. Obszedłem stanowiska, zajrzałem do wagonów. Szykują się do świąt.

- Świąt?

- Tak. Jutro przecież Wielkanoc. Też zapomniałem. Aha, byłem u koleżanek.

- Jakich koleżanek?

- Z obrony przeciwlotniczej stacji. Na bateriach i działonach żeńska obsługa. Nie nudzi im się. Prawie
co noc mają rozrywkę. Kiedy im powiedziałem, że my też jesteśmy z opeelu, powiedziały, że postarają
się zatrzymać nas dłużej. Będzie bezpieczniej i weselej...

- Nie wątpię - uśmiechnął się Sokołowski.

- Mają na koncie sporo trofeów - ciągnął Witkowski. - Wyjmuje któraś z nich bombonierkę i częstuje.
Myślałem, że czekoladki, a tymczasem to cząstki samolotów z wygrawerowanymi datami. „Swiotritie
- mówi taka - eto wczorasznij Junkiers, jeszczo tiopleńkij”. Takie to ich czekoladki...

Szli wzdłuż wagonów. Uśmiechały się z ich wnętrz żołnierskie twarze, mimo słabego jeszcze
wiosennego słońca już opalone wiatrem, zdrowe i młode. Ktoś grał na harmonii, ktoś próbował
solowego śpiewu. W wagonie zajętym przez kobiety ze służby łączności odbywało się generalne
sprzątanie. W tym anormalnym trybie życia tęskniło się do zajęć codziennych. Dawały one złudzenie
pokoju i stabilizacji.

Boczyła się z początku płeć męska, że w składzie dywizjonu znalazły się kobiety. Zdaniem mężczyzn
ujmowało to ich jednostce cech „prawdziwego wojska”. Kobieta w mundurze wciąż jeszcze była
przedmiotem lekceważenia, ironicznych uwag, znaczących uśmiechów. „Gdzie im się pchać!” -
mawiano nawet z niechęcią. Później coraz częściej i łatwiej znajdowano wspólny język i odkrywano
potrzebę wzajemnej pomocy. Kiedy chodziło o zbudowanie pryczy, pomoc męska okazywała się
niezbędna. Wbijali chłopcy gwoździe, dopasowywali deski trochę jak z łaski, a już na pewno
z poczuciem wyższości siły nad słabością. Kiedy jednak w drodze rewanżu ręce kobiet cerowały
mundur lub bieliznę, uczucie siły musiało ustąpić wobec zręczności, żeby już nie rzec - artyzmu.
Współistnienie układało się coraz lepiej i chyba już w pół roku potem okrągłe kształty pod mundurem
nie tylko nie raziły nikogo, lecz dodawały „składowi osobowemu” swoistej urody i wdzięku. Rodziły
się też sympatie - rzecz ludzka, żołnierze zaczęli nawet żartować, że owej pici pięknej jest cokolwiek
za mało. Nieliczne skupiały na sobie ich wzrok, ich myśli, ich tęsknoty.

A jednak w pewnych sytuacjach męska agresywność potrafiła nagle zmieniać się w rozbrajającą
potulność, skrępowanie, a nawet zawstydzenie. Metamorfoza ta następowała zaraz po śniadaniu,
w godzinie przeznaczonej na... przegląd czystości. W przeglądzie owym brała osobiście udział
Janeczka, sanitariuszka dywizjonu, która uważnie i surowo przeglądała koszule rozebranych do pasa
delikwentów, drżących, by jej wprawne oko nie wykryło za rąbkiem insektów, które w owych czasach
do osobliwości raczej nie należały. Znalezienie czegoś takiego w odczuciu nieszczęśnika było
równoznaczne z definitywnym i nieodwołalnym zdyskredytowaniem jego osoby w oczach Janeczki,
a tym samym i w oczach wszystkich kobiet dywizjonu.

Tym większe zainteresowanie wzbudziła wieść, że darnicką opeel pełni „damska obsługa”. Witkowski
nie był jedynym, który odwiedził ich stanowiska bojowe. Korzystając z postoju wymykali się i inni,
aby, jak się później usprawiedliwiali, „podzielić się wzajemnie doświadczeniem”. Doświadczenia te
musiały mieć charakter nie nużący, skoro wracali uśmiechnięci i zadowoleni. Wiele wskazywało na to,
że gdyby nie rozkaz, niejeden chętnie na stałe wzmocniłby obronę przeciwlotniczą stacji. Kiedy
telefonistka dywizjonu Płonka dowiedziała się o tych wizytach, pokwitowała je jakąś kąśliwą uwagą.

- Zazdrosna? - odparł jej z triumfem Jemiec.

- Skądże... - usiłowała zbagatelizować. - My też potrafimy zastąpić was przy działach. - Machnęła
miotłą tak siarczyście, że obłok kurzu ogarnął zadziornego kanoniera.

- Uważaj! - odskoczył wpadając na Sokołowskiego.

- Co tu się dzieje?

- Nic... obywatelu majorze, rozmawiamy. Czy wolno o coś zapytać?

Major zatrzymał się. Patrzył na wesołego kanoniera, który wpadł mu w oko od pierwszego dnia,
jeszcze w sieleckim obozie.

- Czy to prawda, że Równe zostało wyzwolone?

- Prawda. Macie tam swoją rodzinę?

- Mam, obywatelu majorze. Mam!

- W takim razie gratuluję.

Sokołowski patrzył za odchodzącym tak, jak się patrzy na kogoś bliskiego. Z każdym dniem coraz
mocniej odczuwał więź łączącą go z tymi ludźmi. To już nie była ta szara, bezbarwna masa ludzka,
która napływała nie kończącą się strugą do sieleckiego obozu. Za dziesięć dni, 17 kwietnia 1944 roku,
minie dziewięć miesięcy od powołania do życia 1 samodzielnego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej.
Przez ten czas zdążył poznać bliżej charaktery swoich podwładnych, ich skłonności, upodobania.
Wiedział, kto pełni jaką funkcję, skąd pochodzi, czy otrzymuje listy. Spędził z nimi setki dni i nocy. Byli
razem w chwilach dobrych i złych. W kronice dywizjonu zebrało się już sporo wydarzeń i to zarówno
smutnych, jak i wesołych.

Pierwsza defilada przed pułkownikiem Berlingiem w Sielcach była przeżyciem niezapomnianym. On,
Sokołowski, myślał wówczas, że ze wstydu zapadnie się pod ziemię. W owej gorzkiej chwili nie miałby
nawet nic przeciwko temu. Było to przeklęte zrządzenie losu. Jak bowiem można inaczej wytłumaczyć
to, że dwa działa pierwszej baterii utknęły na trasie w kulminacyjnym punkcie uroczystości i to akurat
przed samą trybuną? Sokołowski zagryzał wtedy wargi, patrzył w zmartwiałe ciągniki, zaciskał
spoconą ze zdenerwowania dłoń, obiecując sobie „pogadać” z obsługą Kiedy przyszedł do chłopców,
napotkał twarze stężałe w złości, zacięte. Załatwili to między sobą - pomyślał. Cień kompromitacji
padł przecież nie tylko na kierowców i mechaników, na nich wszystkich, na cały dywizjon. Na widok
tych twarzy złość go opuściła. Groźny ognik w jego oczach zaczął tajać.

- Obywatelu majorze - wystąpił jeden, najśmielszy - co było, to było, ale odtąd pierwsza bateria
zawsze już będzie pierwsza...

W chwilę potem Sokołowski fruwał nad głowami chłopców, podrzucany siłą ich młodych ramion.

Nie zapomnieli o swoim przyrzeczeniu. Pierwsza robiła wszystko, aby być - pierwsza.

- Kapitanie... - zwrócił się Sokołowski do swego szefa sztabu. - Trzeba jeszcze spróbować w Kijowie.
Przejdźcie się tam.

- Już teraz? - zapytał kapitan Witkowski.

- Tak. Każda chwila droga. Nie możemy tu nocować.

Major ogarnął wzrokiem transport. Tuż za parowozem w pierwszych wagonach znajdował się sprzęt
trzeciej baterii, dalej działo przeciwlotnicze pierwszej baterii, samochody i ciągniki oraz pozostały
sprzęt trzeciej baterii. Z samochodów stojących tuż za działem sterczały w niebo przeciwlotnicze
karabiny maszynowe. W samym środku transportu znajdowały się wagony z amunicją, żywnością

i benzyną, za nimi pomieszczenia oficera dyżurnego i sztabu, obsługi trzeciej baterii,
kwatermistrzostwa, pozostałych plutonów i wreszcie pierwszej baterii. Na samym końcu pociągu
tkwiły platformy z trzema działami pierwszej baterii, między nimi zaś wagony ze sprzętem i
samochodami uzbrojonymi w pekaemy.

Major mimo woli pokręcił głową. Nie był zadowolony ze sposobu załadowania. Teraz w chwili
zagrożenia ze szczególną wyrazistością uwydatniły się błędy i niedopatrzenia. Wtedy w Poczynku
myślał bardziej o tym, jak wszystko pomieścić w przydzielonych wagonach niż o kolejności
poszczególnych wagonów. Tego błędu nie popełniłby już nigdy. Wagony z amunicją nie powinny
sąsiadować z paliwem, a jedne i drugie nie mogły znajdować się w środku transportu, lecz na jego
krańcach. Teraz już jest za późno na przemieszczanie. Zresztą zatłoczone tory uniemożliwiały wszelkie
manewry.

Sokołowski poczuł, jak zimny pot osiadł na jego czole. Dłonią przesunął po twarzy i pod palcami
poczuł gorąco własnych policzków. Ilekroć zmieniali miejsce postoju, dziwił się zawsze, że tak mała
jednostka jak dywizjon posiada tak rozległy majątek. Zawsze z pewnym zdziwieniem studiował listę
ze spisanym inwentarzem: 32 samochody, 4 traktory, 4 działa 85 mm, 8 dział 37 mm, Puazo

6

, 5

dalmierzy, 5 pekaemów 12,7 mm, 206 karabinów, 67 pepesz, 34 pistolety TT, 17 naganów, 4
rakietnice, 46 lornetek, 2 stopery, 73 kompasy, 4 lornety, 7 radiostacji, 22 aparaty telefoniczne, 34,4
km kabla, 40 zwijaków, 1 centrala telefoniczna, 324 maski gazowe, 303 narzuty, aparat degazacyjny,
pończochy ochronne, noże fińskie, szable, przyrządy kreślarskie, kuchnie polowe, łopaty, kilofy, łomy,
siatki maskownicze, piły, topory...

Do tego oczywiście dochodziła amunicja, umundurowanie, żywność i inne. Mógł się w tym pogubić,
ale o właściwym rozmieszczeniu sprzętu i zaopatrzenia nie powinien był zapomnieć...

- Obywatelu majorze...

Odwrócił się. Przed nim stał kapral Rogowski.

- Zapraszamy do nas, do naszego wagonu... - wykonał zapraszający gest ręką, odsłaniając
jednocześnie wejście.

Zajrzał do wnętrza. Wagon był posprzątany, czysty, obok żelaznego piecyka stał zasłany kocami stół,
przyozdobiony skąpą zielenią.

- Cóż to za okazja?

- Przecież jutro Wielkanoc...

- Prawda! - Skinął głową nie mogąc się jeszcze wyzbyć poprzednich myśli.

Jutro, jutro... Nazajutrz mogliby już być na miejscu w Żytomierzu, gdzie z całą pewnością oczekuje ich
z niecierpliwością wysłana naprzód 2 bateria.

- Jeżeli obywatel major nas jutro odwiedzi, to i pisanki się znajdą - uśmiechnął się Rogowski.

- Oczywiście, że zajdę...

Jacy oni są naprawdę? - rozmyślał idąc do swego wagonu. Wiedział, że jego obserwacje mimo
wszystko są powierzchowne, że dopiero poznanie każdego z nich w różnych warunkach i w różnych
sytuacjach mogłoby dać pełniejszą wiedzę o ludziach, przed rokiem jeszcze zupełnie sobie

6

Przyrząd do centralnego kierowania ogniem.

nieznanych, a dziś stanowiących jedną wielką rodzinę, rozumiejącą się wzajemnie mimo nieistotnych
kłótni i swarów, które zdarzają się przecież w każdej rodzinie. Dziś są żołnierzami. To znaczy ludźmi
gotowymi w każdej chwili spełnić swój obowiązek. Dobrymi żołnierzami. Bateria dział 85 mm
potrzebuje zaledwie 60 sekund na otwarcie ognia, zaś działom 37 mm wystarczy nawet 20 sekund. To
już jest wysoka sprawność bojowa. Taka, jaką przeciwlotnicy muszą rozporządzać. A zaczęło się? Od
czego się zaczęło?

Kapral Dębniak jest dziś dowódcą działonu pierwszej baterii - tej właśnie, która otrzymała na czas
podróży zadanie obrony przeciwlotniczej transportu. Siedzi teraz obok swego działa i rozmawia
z radzieckim żołnierzem z sąsiedniego pociągu.

- Zenitczyki - mówi Rosjanin. - Dobrze, że tu jesteście, raźniej na duszy...

Z uznaniem patrzy na obsługę działa, która tymi pochwałami czuje się mocno zobowiązana. W tych
słowach obcego im człowieka zawarta jest ufność w ich sprawność bojową. Nie zawiodą jej. Długie
miesiące nie zostały zmarnowane. Nawet teraz, w czasie drogi w trudnych i niewygodnych
warunkach prowadzono codziennie i systematycznie sześciogodzinną naukę i ćwiczenia. Żołnierze
dobrze poznali swoje rzemiosło. Zamiana czynności wykonywanych przez kanonierów przy obsłudze
działa, rozpoznawanie sylwetek samolotów własnych i wroga, znajomość ich danych taktycznych,
zasady ognia zaporowego, strzelanie do celów naziemnych - wszystko to dziś już nie jest dla nich
tajemnicą. Ale dziewięć miesięcy temu ci sprawni żołnierze wędrowali dopiero do polskiego wojska
z odległych tajg i stepów...

*

...Ogniomistrz Kruszyna przesunął wzrokiem po nierównym szeregu ludzi w łachmanach.

- Wszy macie...

Niektórzy potraktowali to jako pytanie.

- Nie mamy - odparli zażenowani.

- Powiedziałem, że macie!

Dyskusji nikt nie śmiał podjąć. Kruszynie o to właśnie chodziło. Zasady wzajemnego stosunku
ustalone więc zostały natychmiast.

- Spójrzcie tam - wskazał ręką.

Wzrok wszystkich skierował się w stronę równego rzędu bielejących opodal namiotów.

- To są wasze apartamenty. Chyba jasne, że do takich luksusowych pomieszczeń nie wpuszcza się -
palcem przesunął po szeregu - ludzi w strojach zbyt dowolnych. Spać dziś będziecie między
namiotami. Jutro łaźnia i ubierzemy was w mundury. Pytania są?

Nie było. Kruszyna zrobił wrażenie. „Co szef, to szef” - szeptano o nim tej jeszcze nocy, usiłując zasnąć
między płótnami namiotów. Nazajutrz przypatrywali się sobie z niejakim zdumieniem. Nie poznawali
się. Wyfasowane mundury upodobniły ich do siebie. Trzeba było spojrzeć w twarz, żeby rozpoznać
w nowym żołnierzu kolegę, wczorajszego cywila w poszarpanym swetrze i rozlazłych butach. Mundur
zmieniał im nawet ruchy. Nie wypadało chodzić byle jakim krokiem, chociaż nawyki cywila błąkały się
jeszcze w ich wciąż jeszcze rozdwojonych duszach.

Dębniak przydzielony został do drugiego działonu kaprala Przybysza. Tam od swego przełożonego
pobierał pierwsze nauki.

- Posłuszeństwo, rozumiecie, to najważniejsza rzecz - mówił kapral. - Bez tego wojska nie ma.
Dowódca to jest dowódca. Jego polecenie - rzecz święta. Regulaminów tutaj nie mamy, dla was moje
słowa to regulamin. Zaczniemy dziś od służby wartowniczej. Co to jest służba wartownicza?

Od tej służby zaczynało się prawie we wszystkich działonach. Kiedy dostali karabiny, obracali je
w ręku z dziwnym uczuciem. Broń, własna broń! Rodziła się świadomość własnej roli i poczucia
odpowiedzialności za tę broń, za zadania, jakie spełnić przyjdzie przy jej pomocy. Znów dalszy krok na
drodze do stania się prawdziwym żołnierzem.

A później nastąpiły dni z programu zajęć podobne do siebie, a jednak inne. Codziennie przybywał
nowy ładunek wiedzy: głębszy, szerszy, trudniejszy. W godzinach załadowanych po brzegi nie było
czasu na nudę. Tego zresztą czasu było zawsze za mało. Sokołowski popędzał ich, gnał, przyspieszał.

Przeciwlotnik musi być szybszy od samolotu. Inaczej nigdy nie zdąży go strącić.

Na pobudce czas ubierania się skracano do granic możliwości. Co najdziwniejsze, okazało się, że
mimo wszystko zawsze nadążali. Pomagać im zaczynał już kiełkujący w nich żołnierski spryt. Przy
umiejętnym ułożeniu na łóżku spodni wskakiwało się w nie w sekundę po pobudce. Przeklęte,
pętające nogi owijacze dokręcało się w biegu, reszta nie stanowiła problemu. Ostateczna kosmetyka
następowała już na zbiórce, na chwilę przed złożeniem raportu dowódcy.

Zajęcia teoretyczne mniej znajdowały zwolenników. Wieczorne pogwarki skracały czas snu, a godzina
pobudki była terminem twardym i stałym. Dlatego w czasie wykładów powieki opadały ciężko,
w oczach czuło się piasek, a słowa docierały z trudem. Przyłapany na drzemce musiał wysłuchiwać
dalszego ciągu wykładu w postawie stojącej. Senność wtedy ulatniała się momentalnie.

Odprężenie następowało przy praktycznych zajęciach ze sprzętem artyleryjskim oraz przy nauce
rozpoznawania sylwetek samolotów własnych i wroga. Wpatrywali się w czarne sylwetki Heinkli,
Junkersów, Dornierów jak w przyszłe cele dla swoich dział, starali się zapamiętać ich kształt w różnym
położeniu, z dołu, z profilu, z lotu czołowego. Poznawali ich charakterystykę, dane taktyczne.

Junkers-88: samolot bombowy przystosowany do ataków z lotu nurkowego, bardzo zwrotny. 2 silniki
gwiaździste, prędkość 450 km/godz., zasięg do 2000 km, uzbrojenie - 6 karabinów maszynowych,
ładunek bomb 2500-3000 kg. Załoga czterech ludzi - pilot, nawigator, bombardier, strzelec
pokładowy. Na froncie wschodnim od początku wojny. Wykorzystywany najczęściej do nalotów
nocnych.

Heinkel-111: samolot bombowy wycofywany stopniowo z linii. 2 silniki rzędowe, prędkość 400
km/godz., zasięg 2000 km, uzbrojenie - 6 karabinów maszynowych, ładunek bomb 2000 kg, pułap
8000 m, załoga czterech ludzi.

Cyfry, cyfry, cyfry... A jednak uczono się ich z chęcią i z ciekawością. To przecież była charakterystyka
przyszłego wroga. Poznanie go zwielokrotniało szanse zwycięstwa, przyspieszało powrót do kraju.

Ze zbiorowiska przybyłych zewsząd ludzi coraz wyraźniej zarysowywały się kształty regularnego
oddziału. A jednak od czasu do czasu dowódca, major Sokołowski, tracił nerwy. Po przeszkoleniu
części dywizjonu przychodził nagle rozkaz odkomenderujący tych lub innych żołnierzy do dyspozycji
kadr. Na ich miejsce przychodzili nowi, z którymi naukę należało rozpoczynać od początku. Raz jeden,
jedyny, Sokołowski musiał zrezygnować sam. I to nawet z oficera, porucznika Niewiarowskiego.

Dziwna była to sprawa.

Porucznik Niewiarowski z wesołymi ognikami w oczach i... rozłożystymi wąsiskami nad górną wargą
żołnierzom baterii od razu przypadł do gustu. Wyczuwali w nim naturę pełną temperamentu i fantazji
i to tak bujnej, że kłócącej się czasem z podstawowymi zasadami dyscypliny.

Zaczęło się od barwnych opowieści, którymi raczył Niewiarowski swych podkomendnych w każdej
wolnej od zajęć chwili. Słuchali go z uwagą, podziwem i rosnącą sympatią. W ich oczach wyrastał na
bohatera, człowieka, który nie z jednego pieca chleb jadł i który da sobie radę w każdych
okolicznościach. Rosło więc zaufanie do dowódcy, może nawet większe, niż zasługiwał na to
Niewiarowski. Trzeba przyznać, że znał dusze żołnierzy, umiał ich ująć, zaimponować i związać ze
sobą. Papieros otrzymany od dowódcy za dobrą odpowiedź podczas szkolenia miał co najmniej
podwójną wartość. Przechwalał się porucznik, że jego bateria będzie baterią wyróżniającą się pod
każdym względem. Na początku wyróżnić ją chciał w sposób dość oryginalny. Wezwany przez niego
ogniomistrz Kruszyna został odpowiednio poinstruowany, po czym zarządził zbiórkę.

- Bateria! - Kruszyna wzrokiem przesunął po szeregu. - Od jutra zabraniam golenia wąsów.
Zrozumiano?

Zrozumiano aż nadto dobrze. Dowódca życzył sobie, aby wszyscy oni jak najbardziej upodobnili się do
niego. Chłopcy lubią czasem taką fantazję. Chwyciło. Tylko Dębniak miał z tym niejakie „obiektywne”
trudności. Po kilku dniach Kruszyna przyjrzał mu się uważnie.

- Ty co? Rozkazu dowódcy nie wykonujesz?

Dębniak przesunął palcem pod nosem. Prawie niewidoczny meszek ledwie był wyczuwalny.

- Taki mam zarost, obywatelu ogniomistrzu.

Kruszyna przyjrzał mu się uważniej, z odrazą wykrzywił usta.

- I kogo to dziś biorą do wojska... Dzieciuch! - westchnął.

Wąsy więc kanonierom rosły i prawdopodobnie 1 bateria 1 samodzielnego dywizjonu artylerii
przeciwlotniczej byłaby najbardziej wąsatym oddziałem 1 korpusu, gdyby losy porucznika
Niewiarowskiego nie potoczyły się inaczej. Sokołowski od dawna zauważył, że porucznik oprócz
szerokiej fantazji ma dwie słabostki: lubi za wygodne jak na wojenne warunki spanie i zbyt
wydelikacone, nie pasujące do polowego trybu życia, podniebienie. Pewnym usprawiedliwieniem dla
Niewiarowskiego mógł być fakt obiektywny, że kasza jaglana na przemian z owsianą rzeczywiście nie
należy do najbardziej wykwintnych potraw, zwłaszcza gdy podawane są niezmiennie przez czas
dłuższy. Porucznik nie chcąc swoją osobą sprawiać zbytniego kłopotu kwatermistrzowi przeniósł się
nieoficjalnie na „wikt i opierunek” na wieś, do przytulnej kwatery, której dodatkową, nie do
pogardzenia zaletą była urocza gospodyni.

Tymczasem podwładni upodabniali się do Niewiarowskiego coraz bardziej i to nie tylko pod
względem wąsów. Major Sokołowski, wizytując któregoś dnia baterię, stwierdził ze zdumieniem, że
kanonierzy odżywiają się według norm raczej nie przewidzianych na ów czas w żadnych tabelach
wyżywieniowych kwatermistrzostwa. Nie mógł bowiem sobie przypomnieć, kiedy zostały
przydzielone tak rzadkie wiktuały jak makaron, nie mówiąc już o drobiazgach w rodzaju... rosołów
z kury.

Kiedy „rozmowy” z porucznikiem nie pomogły, major postanowił działać. Któregoś dnia Niewiarowski
obudził się ze smacznego snu i stwierdził, że jego bateria... znikła bez śladu. Sprawcą oryginalnego
uprowadzenia okazał się Sokołowski, który nocą zarządził cichy alarm. Co wierniejsi żołnierze

porucznika usiłowali go wprawdzie uprzedzić o nocnej niespodziance, kiedy jednak przybiegli do
„prywatnej” kwatery Niewiarowskiego, zastali dom obstawiony już przez ludzi Sokołowskiego.

Porucznik musiał odejść. Początkowo opinie o wydarzeniu były podzielone. W końcu jednak, mimo iż
Niewiarowski zdołał niewątpliwie pozyskać sympatię podwładnych, decyzję majora uznano za
słuszną. W innych przecież warunkach sprawa mogłaby dla wszystkich skończyć się znacznie
poważniejszymi skutkami.

Sokołowski powierzył baterię porucznikowi Kanonience, dotychczasowemu szefowi rozpoznania. Po
Niewiarowskim nowy dowódca wydał się dziwnie spokojny, zrównoważony i powolny. Jeśli
w pierwszych dniach z największym trudem naginali się do nowych porządków i zasad, to w miarę
upływu czasu systematyczność, a nawet pedanteria Kanonienki zaczynała zdobywać coraz więcej
sympatyków, aż w końcu i on sam zyskał należny dowódcy autorytet i szacunek, a także wdzięczność,
jako że w krótki czas potem posypały się pierwsze awanse. Dębniaka spotkały w tym czasie aż trzy
radosne niespodzianki: awans na kaprala, objęcie funkcji dowódcy pierwszego działonu i... buty
z cholewami, którymi obdarzył go ogniomistrz Kruszyna. Tylko tym, którzy nie znają udręki
codziennego bandażowania łydek owijaczami, może wydać się, że awans i buty są wartościami
niewspółmiernymi. Dębniak byłby w poważnym kłopocie, gdyby zapytano go, co wówczas sprawiło
mu radość największą.

Kapral Dębniak inaczej patrzył teraz na działo powierzone jego dowództwu. Inaczej też patrzyli na
niego dwaj celowniczowie Dedyś i Makuchowski, obaj przelicznikowi Jaszczyszyn i Kalinka, ładowniczy
i wręczyciele.

We wzajemnych stosunkach zmieniło się jednak niewiele. Tylko w służbie Dębniak został ich
dowódcą, poza służbą byli nadal kolegami. Starali się zresztą, żeby ich działon był pierwszy nie tylko
z nazwy.

Z pierwszą baterią Sokołowski nie miał kłopotu. Gorzej przedstawiała się sprawa w plutonie
pekaemów. Młody, dwudziestoletni dowódca plutonu podporucznik Łubski miał zbyt jeszcze mało
doświadczenia życiowego, aby pokierować ludźmi. Kiedy dywizjon znalazł się na Smoleńszczyźnie
w osłonie przeciwlotniczej stacji kolejowej Poczynek, baterie zostały rozrzucone na tak dużej
przestrzeni, że codzienne inspekcjonowanie ich przez majora Sokołowskiego stało się niemożliwe.
Nastąpił wówczas szczególny okres rozluźnienia dyscypliny. Zastępca dowódcy dywizjonu do spraw
politycznych kapitan Biełous uznał nawet za konieczne umieścić swoje uwagi na ten temat w swoim
raporcie za okres 9-19 luty 1944 roku. W rubryce „Dyscyplina” pisał: Najlepiej przedstawia się w 1
baterii u porucznika Kanonienki, najgorzej w plutonie podporucznika Łubskiego, który żyje za pan brat
z kanonierami, a dowódca drużyny Wróblewski mówi do niego na ty. Kanonierzy chodzą nie zapięci,
bez pasów...

Sokołowski, zapoznawszy się z raportem, zamyślił się. Niechlujstwo w ubiorze było niewątpliwym
wyrazem rozluźnienia dyscypliny, ale już owo „żyje za pan brat z kanonierami... dowódca drużyny
Wróblewski mówi do niego na ty” - może być sprawą dyskusyjną. Jeśli bowiem jest to oznaką zżycia
się - to dobrze, jeśli natomiast zbytnie spoufalenie się wywiera ujemny wpływ na dyscyplinę, to
oczywiście trzeba na to zwrócić uwagę. Ów Wróblewski nie sprawiał wrażenia złego żołnierza. Miał
w oczach coś, co zastanawiało, jakąś zagadkowość, tajemniczość. Człowiek o tyle trudny do
rozgryzienia, że obdarzony fantazją, której granicą trudno byłoby określić. Mógł być zarówno
trudnym do utrzymania w karbach maruderem, jak i świetnym, - pełnym inicjatywy i pomysłowości

żołnierzem. Co w nim przeważy - było zagadką, której rozwiązanie mogłaby przynieść jedynie
konkretna sytuacja, w jakiej Wróblewski znalazłby się któregoś dnia.

Z ludźmi sprawa jest zawsze bardziej zawiła niż z najbardziej skomplikowanym sprzętem. Z tym
ostatnim, nawet bez instrukcji, dawano sobie radę w rozmaity sposób. Sokołowski pamięta, jak
zapoznawano się z działami 37 mm, których zamek sprawiał szczególnie dużo kłopotu. Rozłożenie
szło wszystkim jak z płatka, ale po złożeniu wymiary zamka nagle rozrastały się do tego stopnia, że nie
chciał zmieścić się w obsadzie. Pierwsza bateria tajemnicę złośliwego zamka postanowiła rozgryźć
własnymi siłami. Uważnie rozebrano pierwsze działo, po czym okazało się konieczne rozebranie
i drugiego działa. Kiedy jednak trzecie i czwarte działo rozłożono na części, własna bezradność
wyprowadziła ich z równowagi. Nikt oczywiście nie „zhańbił się” prośbą o pomoc kanonierów innej
baterii. Ambicja była sprawą ważniejszą niż ciężar własnego trudu. Tego dnia obiad im nie smakował.
Zjedli w pośpiechu i, mimo że przysługiwał im czas wolny od zajęć, powrócili do nieszczęsnych dział.
Wreszcie już przed wieczorem ktoś przypadkowo przesunął dźwignię pierwszego załadowania do
przodu i stał się upragniony cud: wszystkie zamki idealnie zmieściły się w swoich obsadach. Wiedza,
do której sami wówczas doszli, stała się ich trwałym osiągnięciem.

Major wiedział o kłopotach baterii, obserwował kanonierów, imponował mu ich upór i ambicja. Starał
się poznać swych podwładnych nie tylko od strony służby. Chciał o nich wiedzieć jak najwięcej jako
o ludziach. Rozumiał znaczenie spraw osobistych żołnierzy, które w sytuacjach bojowych na sukces
lub porażkę mogły mieć wpływ nie mniejszy niż sprawność sprzętu. Wśród tych spraw była nawet...
miłość, na którą dowódca patrzył początkowo niechętnym wzrokiem. Wielu zresztą było takich,
którzy ową sympatię, jaką dowódca 3 baterii, porucznik Aripowski, darzył dalmierzystkę Lidię
Krupicką, skłonni byli uważać za uczucie z rodzaju przemijających. Młodzi udowodnili jednak, że była
to ocena krzywdząca. Kiedy stali się małżeństwem, dowódca odetchnął: piękne blond włosy Lidii
przestały być przedmiotem cichych westchnień kanonierów, którym w chwilach samotnej zadumy
zdarzało się tęsknić za głosem o tonacji cokolwiek łagodniejszej niż głos nawet i lubianego na ogół
ogniomistrza Kruszyny. Były co prawda oprócz Krupickiej-Aripowskiej i inne kobiety w służbie
łączności dywizjonu, ale te, przejęte swoimi funkcjami, nie poddawały się romantycznym przeżyciom.

W miarę upływu czasu podstawowy trzon kadr dywizjonu zrastał się i scalał w jeden zgodny,
zharmonizowany organizm. Kalinka, który przybył do dywizjonu tuż przed wyjazdem na
Smoleńszczyznę, znalazł się od razu w kręgu przyjaciół.

- Ile masz lat? - spytano go na wstępie przypatrując się dziecinnej twarzy.

- Osiemnasty.

- Znaczy siedemnaście.

- Osiemnasty! - powtórzył z naciskiem czerwieniąc się po same uszy.

Machnęli na to ręką. Niech będzie osiemnaście, skoro sam tak chce. Dopiero później, kiedy zżyli się
bardziej, Kalinka wyjaśnił im, że o tę osiemnastkę wykłócał się nie z próżności, lecz w obawie, by nie
uznano go za zbyt młodego do służby wojskowej.

Od 17 grudnia 1943 roku przeciwlotnicy poczuli się ważniejsi. Rozkazem z tego właśnie dnia dowódca
1 korpusu wyodrębnił ich ze składu brygady artylerii, nadając im prawa jednostki samodzielnej. Było
to właściwie formalne potwierdzenie stanu, który trwał dotychczas, tym niemniej poczucie
samodzielności miało odtąd podstawy prawne.

W dwa tygodnie później gruchnęła wieść o zmianie miejsca postoju dywizjonu. Plotki na ten temat
chodziły różne, mówiono, że ruszą pod sam front, ale prawdy poza dowództwem nie znał nikt.
Jedynie sam fakt wyjazdu nie był i nie mógł być dla nikogo tajemnicą. Nowy Rok spędzili... na rampie
kolejowej w Diwowie, ładując na podstawione wagony cały majątek dywizjonu.

W kilka dni potem znaleźli się na Stolarszczyźnie, na stacji Poczynek, którą powierzono ich obronie
przed niemieckimi atakami z powietrza. Mimo że linia frontu ciągnęła się daleko na zachodzie, dla
nich front był już tutaj. Wizyty hitlerowskich samolotów na tak głębokim zapleczu nie należały
wówczas do rzadkości. W tej sytuacji wszystko, cokolwiek robiono teraz, jak np.: rozmieszczenie
sprzętu, przygotowanie amunicji, wykonanie dokumentacji w działonach, plutonach i bateriach,
wyznaczenie służby przez dyżurnych obserwatorów, kopanie stanowiska dla dział, czyli działobitni,
oraz ziemianek dla obsługi było w gruncie rzeczy wykonaniem zadania bojowego.

Słowo „wykopanie” nie oddaje istoty tej pracy w okresie styczniowych mrozów. Ściślejsze byłoby
określenie „wyrąbanie”. Zmarznięta skorupa smoleńskiej ziemi nie poddawała się łatwo. Łomami
i kilofami wgryzali się w jej stwardniały miąższ, wybierali z jej wnętrza ciężkie grudy, drążąc wykop dla
działa, zasypywany nieustannie śnieżną zamiecią. Nocy całej nie starczyło dla przygotowania
działobitni, zwłaszcza że i o ludziach trzeba było pomyśleć. Dół przykryty deskami ściągniętymi
z wagonów musiał wystarczyć jako miejsce noclegu. Po kilku dniach, kiedy tlący się wewnątrz piecyk
wysuszył już ściany ziemianki i woda przestała wyciekać ze zmarzniętej ziemi, poczuli się tutaj jak
w domu.

- To nie Poczynek - stwierdził któregoś dnia Kalinka. - To od-Poczynek…

W złą chwilę musiał wymówić te słowa. W krótki czas potem przypomniano im o normalnym
programie zajęć szkoleniowych. Nie byłoby w tym nic nadzwyczajnego, gdyby nie... pogoda. Nocami
wiatr wył nad wątłym pokryciem ziemianek, w ich wnętrzach wirowały zbłąkane śnieżynki, chłód
z trudem pozwalał usnąć. Wstawali rankiem skostniali z zimna i bez zachwytu patrzyli na równinną
biel biegnącą aż po horyzont. Wiatr i mróz wyciskały łzy, ręce lepiły się do metalowych części sprzętu,
ziąb przenikał do szpiku kości. Po krótkim spacerze wnętrze ziemianki wydawało się szczytem
komfortu i wygody. W tych warunkach zarządzenie normalnych zajęć szkoleniowych w umysłach
kanonierów zakrawało na złośliwość. Co trzeźwiejsi wzruszali ramionami.

- Za zimno na wojnę, nie? - pokpiwali.

Trwało to krótko. Wojna sama przypomniała im o ich obowiązkach. W pogodniejsze wieczory i noce
górą, gdzieś ponad nimi niósł się ciężki, mrukliwy warkot samolotów, których słabnące i narastające
na przemian pojękiwanie dla ich wprawnego już ucha miało jednoznaczną wymowę. Nierzadko na
sygnał zarządzonego w takich okolicznościach alarmu zastygali na swoich stanowiskach, wpatrując się
w niebo ciemne, grzmiące rosnącym lub też słabnącym poszumem.

Oczekiwali tej pierwszej walki i w swoim przekonaniu byli do niej gotowi. Celowniczowie wypatrywali
w przeziernikach wyimaginowanych sylwetek wrogich samolotów ostrzeliwujących ich działa,
wsłuchiwali się w daleki wybuch strąconego samolotu. Wyobraźnia nie podsuwała innych, groźnych
obrazów, które zawiera w sobie prawdziwa walka.

Stłumione odgłosy conocnych bombardowań wydawały się nierzeczywiste, a kolorowe paciorki
pocisków przeciwlotniczych pnących się na horyzoncie wysoko w niebo sprawiały wrażenie
niewinnych festynów.

Bierność nieraz wytrącała ich z równowagi. Artyleria przeciwlotnicza nie zawsze otwierała ogień
nawet wtedy, gdy cel wydawał się możliwy do osiągnięcia. W lotach rozpoznawczych wróg starał się

wykryć punkty szczególnie chronione i bronione. Z natężenia ognia pragnął wysnuć wnioski co do
znaczenia poszczególnych obiektów i miejsc. W takich przypadkach działa musiały milczeć, choć ręce
artylerzystów drżały z niecierpliwości. Odprowadzali wroga zawiedzionym wzrokiem, siląc się na
spokój i opanowanie. Milcząco i bezczynnie obserwowali wroga, zanim nie zniknął z ich oczu
wchodząc w zasięg działania innych dywizjonów i baterii. Bierność ta była tym bardziej dokuczliwa, że
musieli być przygotowani na niespodzianki.

Ósmego stycznia wieczorem jak zwykle nasłuchiwali odgłosów nalotu w rejonie Smoleńska. Żałowali,
że walka toczy się daleko, poza zasięgiem ich dział. Ciemność pokrywała niebo i tylko głuchy, jękliwy
warkot toczył się gdzieś poza chmurami. Liczyli się z tym, że lada chwila wróg może się pojawić
w zasięgu ich dział.

Obsługi wpatrzone w niebo, uważne, gotowe do otwarcia ognia czekały na komendę. Pierwszą
komendę do pierwszego, prawdziwego już boju.

Kalinka patrzył w ciemność rozpostartą nad sobą, przekłuwał ją wzrokiem. Reflektorów nie mieli.
Z natężenia pomruku silników domyślali się kierunku lotu napastnika, jego zamiarów. Zdawało się już,
że warkot samolotów cichnie, gdy nagły gwizd przeciął powietrze, kłąb ognia eksplodował na ziemi.
Kilka szybko po sobie następujących wybuchów wstrząsnęło powietrzem, zadrżała ziemia.

Bomby trafiły w budynek poczty polowej korpusu, odłamki zagrzechotały na skrzyni samochodu
ciężarowego, kalecząc zbiornik z benzyną.

Wszystko stało się tak niespodziewanie, że nie uwierzono by w ten atak, gdyby nie trwałe, niszczące
ślady bomb. Przeciwlotnicy patrzyli na siebie z niemym wyrzutem. Nagle okazało się, że ich
dotychczasowe umiejętności, zdobywane w czasie wielomiesięcznych ćwiczeń, są ledwie skromnym
okruchem wobec niezbędnej w boju sprawności. Po takiej nauczce nikt nie lekceważył szkolenia.
Z niecierpliwością czekano na okazję do rehabilitacji.

Wizyty hitlerowskich samolotów w ich okolicy zdarzały się jednak coraz rzadziej. Front przesuwał się
na zachód. W pogodne dni, wysoko poza zasięgiem ich pekaemów i dział szybowały czasem
ostrożnie, z ledwie słyszalnym pomrukiem tnąc błękit białą krechą kondensacyjnej smugi.

Dni upływały na ćwiczeniach, wykładach, zajęciach własnych i... oczekiwaniu na rozkaz do dalszego
marszu na zachód. Z utęsknieniem oczekiwano wiosny wierząc, że ta pora roku przerzuci ich bliżej
kraju. W marcu pogłoski o terminie zmiany miejsca postoju stały się tak uporczywe, że dowódca
drużyny zwiadu, Sitnicki, skonstruował oryginalny i jedyny w swoim rodzaju kalendarz, który miał im
ułatwić liczenie dni pozostałych jeszcze do odmarszu. Bombardier wystrugał odpowiednią ilość
kołków, wcisnął je w ściany ziemianki i codziennie po wieczornym apelu uroczyście wyciągano jeden
z nich. Wpatrywano się w malejącą z każdym dniem ilość owych „kartek” niezwykłego kalendarza,
śledzono z zazdrością odpływające na zachód transporty polskich jednostek, niecierpliwie wyczekując
swojej kolejki. Bombardier Sitnicki okazał się jasnowidzem. Tego samego wieczoru, kiedy
w nabożnym skupieniu z podziurawionej ściany okopu wyciągano ostatni kołek, gruchnęła wieść
o tym, że wreszcie nazajutrz...

Dowódca dywizjonu, major Sokołowski, w najśmielszych przewidywaniach nie oczekiwał, że
załadunek odbędzie się w takim tempie. Widocznie jednak owego biernego trwania wśród
zaśnieżonych równin smoleńskich mieli już wszyscy dosyć.

1 sdapl - pisał w swoim meldunku zastępca dowódcy dywizjonu do spraw politycznych, kapitan
Biełous - rozpoczął załadowanie dn. 28.03.44 roku o godzinie 8.30, zakończył o godzinie 10.00.
Eszelon wyruszył w drogę o godzinie 18.00. OPL transportu zabezpieczały 4 działa 37 mm, 4 PKM.

Podróż do Darnicy trwała 11 dni. W tym okresie nie było ani jednego odstania od transportu lub
nadzwyczajnych wypadków. Zajęcia odbywały się codziennie po 6 godzin...

Sokołowski przegląda meldunek i wydaje mu się, że jego treść jest niepełna.

- To wszystko? - zwraca się do Biełousa.

- Chyba tak... Masz coś do dodania?

Major przesuwa dłonią po włosach.

- Wstrzymaj się do jutra. Wyślemy to z Żytomierza. Będziesz miał pełniejszy obraz.

Kapitan chowa meldunek do torby. Przez chwilę w milczeniu idą wzdłuż torów. Rusznice
przeciwpancerne zamontowane na wagonach radzieckiego transportu patrzą w niebo. Kilku żołnierzy
przykucnęło nad prymitywnym paleniskiem. Żołnierz z powagą miesza łyżką w osmolonej menażce,
zapach przypalonej kaszy podrażnia nozdrza.

- Witkowski powrócił? - zapytał major.

- Nie jeszcze.

Nieobecność szefa sztabu zaniepokoiła dowódcę. Przyspieszył kroku. Na torach nie zmieniło się nic,
nie ubył ani jeden transport. Z doświadczenia wiedział, że nie ma się co łudzić. Oczekuje ich
niebezpieczna noc w Darnicy. Niemożliwość zaradzenia złu wytrąca dowódcę z równowagi. Wobec
żołnierzy musi jednak wykazać spokój i opanowanie. Z jego twarzy nie powinni odgadnąć
niebezpieczeństwa, które, jego zdaniem, jest prawie nieuniknione. Na pozdrowienie kaprala
Kurczewskiego odpowiada skinieniem ręki i uśmiechem. Przed wagonem sztabu oczekuje plutonowy
Sołtysik. Major wysłuchuje krótkiego raportu, ale myślami jest zupełnie gdzie indziej. Od wschodu
nasuwa się czerń chmury, ale to jeszcze nie noc.

- Pójdziecie do Kijowa - mówi do plutonowego. - Trzeba odnaleźć tam kapitana Witkowskiego. Niech
wraca natychmiast...

Sołtysik patrzy badawczo, więc Sokołowski dorzuca:

- Możliwe, że wkrótce ruszymy... - mówi bez przekonania.

- Byłoby dobrze! - odpowiada plutonowy.

- Przejdź się po wagonach - major zwraca się do Bielousa. - Pogadaj z ludźmi. Nie strasz, ale i nie
usypiaj ich.

- Jasne!

Ta noc będzie najdłuższą nocą w moim życiu - myśli Sokołowski. - Obrona przeciwlotnicza
unieruchomionego transportu nie jest sprawą łatwą. Każdy działon staje się w rzeczywistości
odrębnym stanowiskiem ogniowym, a wszelkie próby centralnego kierowania ogniem są bardzo
problematyczne. Wiele wskazuje na to, że właśnie tej nocy może nastąpić czas egzaminu. W tym
popołudniowym, świątecznym nastroju wyczuwa się coś z przysłowiowej ciszy przed burzą. O kilka
wagonów dalej rozlegają się nieśmiałe, urywane dźwięki harmonii. Kruszyna - domyśla się
Sokołowski. W chwilę potem chórem męskich głosów wybucha piosenka:

- Kalinka, kalinka, kalinka maja...

Biełous zbliża się do stojącej półkolem grupy żołnierzy.

- O tobie śpiewają - Dębniak sadowi się na krawędzi platformy obok dyndającego zwieszonymi
nogami Kalinki.

Kanonier błysnął uśmiechem w stronę kaprala, zeskoczył z platformy i podbiegł do grupy żołnierzy
radzieckich. Jakiś wesoły fizylier poczęstował Kalinkę skrętem. Żołnierze podchwycili piosenkę
śpiewaną przez Polaków.

- Obywatelu kapitanie! - Biełous zatrzymał się. Z wagonu wyjrzała Krupicka. Żołnierski ubiór nie
pozbawił jej kobiecego wdzięku. - Jutro zapraszamy na święta! Proszę - wskazywała w głąb wagonu.

Kapitan przetarł okulary. Na zaimprowizowanym .stole stało coś, co przypominało świąteczne ciasto.
W tych sprawach kobiety zawsze są bardziej przedsiębiorcze niż my - pomyślał. - Aripowski ma
szczęście.

Sposób, w jaki Krupicka zdołała zdobyć mąkę, stanowił wyłącznie jej tajemnicę. Było to jednak miłe
i to nie tylko dla tego wojennego małżeństwa, ale dla nich wszystkich. Surowy, nieprzytulny wagon
dzięki owemu skromnemu symbolowi miał teraz wiele z atmosfery rodzinnego domu, tego klimatu,
do którego po pięciu blisko latach wojny tęsknili najbardziej, a który w jakiejś mierze przypominał im
daleki, własny kraj.

- Naturalnie, że przyjdę! - odpowiedział uśmiechem na zaproszenie.

Służbę OPL pełniła pierwsza bateria. Kalinka zauważywszy kapitana opuścił na chwilę radzieckich
żołnierzy, stanął przy wagonie. Dzieciuch - pomyślał o nim Biełous prawie z tkliwością. Chłopiec był
ulubieńcem baterii i w jakiś sposób swoją osobą sprzęgał całą obsługę. Na nim wyładowały się
naturalne instynkty opiekuńcze kanonierów, co miało korzystny wpływ na obie strony.

Kapitan obrzucił wzrokiem działo sterczące na platformie. Spojrzał uważnie na żołnierzy.

- Jak z amunicją?

- Mam dwie skrzynie - zameldował dowódca działonu. - Sześćdziesiąt sztuk.

- Nie za mało? - zapytał z wahaniem Biełous.

- Wystarczy! - zapewnił ładowniczy. - Nigdy nie mieliśmy więcej!

Biełous nie odpowiedział. Oczywiście, że na początek wystarczy. Jeśli trzeba więcej, można donieść.
Wagon z amunicją jest pod bokiem. Po diabła siać panikę i ładować to wszystko na platformę już
teraz. Raz jeszcze rzucił okiem na wagon amunicyjny. Trzy, cztery minuty - obliczył w myśli.

Właściwie nie było tu nic więcej do roboty. Obrona przeciwlotnicza jest na wszystkich posterunkach,
żołnierze są czujni, uważni, gotowi do walki. Staną się jeszcze bardziej czujni, kiedy zapadnie noc. Są
na tyle doświadczeni, że wiedzą, czym grozi taka noc na stacji w pasie przyfrontowym. Dowództwo
może być pewne, że staną na wysokości zadania, kiedy zajdzie potrzeba, że zrobią wszystko, na co ich
stać, czego zażąda od nich sytuacja.

Na razie potrzebna chwila odprężenia. Ogniomistrz Kruszyna pozazdrościł radzieckim kolegom i
wyciągnął akordeon. Usiadł w drzwiach wagonu, przebiegi palcami po klawiszach. Dźwięk muzyki
ściągnął kolegów. Otoczyli Kruszynę półkolem.

- Coś od serca!

- Tiomnuju nocz'!

Kruszyna spojrzał na klawiaturę, poprawił paski na ramionach, zagrał... kujawiaka.

Przedświąteczny nastrój udzielił się kapitanowi. Powrócił do wagonu sztabowego uśmiechnięty i
prawie wesoły. Zmroził go wzrok majora.

- Dowództwo obrony przeciwlotniczej stacji ogłosiło alarm dla swoich baterii. Witkowski powrócił
z Kijowa z niczym. Nocujemy w Darnicy. Poleciłem zarządzić pogotowie bojowe.

Nie lekceważono więc wizyty porannych gości. Oczekiwano, że inni zjawić się mogą wkrótce po
zmroku. Dopiero teraz Biełous poczuł coś w rodzaju nieokreślonego niepokoju. Powiódł wzrokiem po
niebie.

Noc spływała od wschodu gęstniejącym zmrokiem. Zrobiło się chłodniej. W dali dzwoniły przetaczane
wagony, głośno i ciężko oddychały manewrujące parowozy.

We wnętrzu wagonów, przy zsuniętych drzwiach, w świetle mdłych kaganków toczyły się ważne i
nieważne rozmowy, czasem wybuchał śmiech - echo opowiedzianego dowcipu lub przyjaznego żartu
z kolegi.

O godzinie 20.00 dyżur na platformie objął działon pierwszy.

- Upiekło nam się - zacierał ręce Kalinka. -; Do północy popatrzymy w gwiazdy, a później spać do rana.
Tym po nas będzie gorzej. Im noc całkiem diabli wzięli.

- Najgorszy czas od godziny duchów do czwartej! - potwierdził Dedyś. - Zimno, cholera! - wstrząsnął
się od chłodu osiadającego mu na plecach.

- Każde dwie pierwsze godziny najgorsze - podzielił się swoim doświadczeniem Jaszczyszyn. - Kiedy
minie połowa czasu służby, to jakbyś z górki jechał.

- Mniej gadać, chłopcy! - Dębniak wchodził w swoją rolę dowódcy działonu. Na co dzień byli
kolegami, ale w okresie pełnionej służby starał się przypomnieć im o obowiązkach podwładnych.
Ściszyli głosy, ale nie przerwali rozmowy. To było dziwne nawet, zdążyli przecież poznać się na wylot,
a jednak tematu do rozmowy nie brakowało nigdy. Mówiono o swoim własnym życiu, o tęsknotach
i pragnieniach, o tym, co będzie, kiedy wreszcie przyjdzie koniec wojny i dziwili się sobie, że ich
wyobraźnia jakoś nie mogła sięgnąć poza ów, wciąż nieznany, a jednak niechybnie zbliżający się
termin.

Noc zakrywa twarze, wyzwala tlące się w nich i tłumione od godzin podniecenie. Ładowniczy
cokolwiek za nerwowo wsuwa łódkę z amunicją, patrzy na działo, poklepuje po zamku, wyrażając
w tym geście swoje zaufanie do powierzonego mu sprzętu.

- Mają tu chyba jeszcze jakąś obronę... - szepce Dedyś rozglądając się dokoła.

- Nie widziałeś? - dziwi się Kalinka, który zdążył już dokładnie spenetrować okolice. - Co najmniej
dywizjon. Damska obsługa.

Jaszczyszyn krzywi się.

- Też... - mówi z przekąsem.

- Coś ty taki wróg kobiet?

- Wróg nie wróg. Przypomniała mi się ta piosenka: „Słuchajcie wesołej nowinki, będzie pobór na
dziewczynki...” i jakoś tak dalej: „a te grube i pękate posadzimy na armatę”. I posadzili...

- Widziałem te ich pękate, jak mówisz - odzywa się Makuchowski. - Dmuchają z dział, aż miło.

- Pomożemy - mówi z przekonaniem Dębniak.

Makuchowski mimo woli poprawia się w siodełku.

- Może obejdzie się bez naszej pomocy - oburza się nagle Kalinka. - Zebrało się wam na krakanie.

Ten głos był potrzebny. Rozmowa się urywa, zapada chwila ciszy, po czym Dębniak coś mówi o
rodzinie pozostawionej w Atbasar, gdzieś w Kazachstanie. Temat: „rodzina” jest niewyczerpany.
Można o tym mówić godzinami. Tolerancyjni są wszyscy. Cierpliwie wysłuchują opowiadań znanych
każdemu prawie na pamięć. W ten sposób mija czas, skraca się oczekiwanie na jutro. O tym nikt na
głos nie mówi, „żeby nie zapeszyć”. To jutro jest upragnione, choć jest nieznane, nabrzmiałe
niepewnością i lękiem.

„Z górki” czas rzeczywiście płynie szybciej. Od godziny 23.00 dzieli ich od odpoczynku zaledwie 60
minut. Wydaje się, że w czasie snu nic złego nikogo nie może spotkać. Czuwać będą inni, tak jak oni
teraz. Sześćdziesiąt minut to niewiele, ale w ciągu tej godziny przepłyną miliony najróżniejszych myśli,
padnie trochę słów w skąpej rozmowie.

Noc jest czarna jak ukraiński czarnoziem. Cichną powoli śpiewy, milknie odgłos harmonii, zmęczenie
daje znać o sobie. Gdzieś na tyłach transportu kanonier Wróblewski patrzy w niebo przesłonięte
wysokimi obłokami, wstrząsa się od chłodu, chodzi nerwowo po platformie.

Takie noce obserwowali zawsze z daleka. Tkwili na uboczu od wielkich ognisk rozpalonych nalotami
wroga, nie byli głównym celem jego ataków. Dziś sytuacja może być inna.

O godzinie 24.00 major Sokołowski jeszcze nie śpi, chociaż zmęczenie obezwładnia go coraz bardziej.
Podchodzi do otwartych drzwi wagonu i patrzy w wygwieżdżone niebo. Major zapala papierosa.
Z głębi wagonu dochodzi głos kapitana Biełousa:

- Dlaczego nie śpisz? Jutro mamy kupę roboty.

„Jutro” jest już właściwie dziś. Prawdziwe „jutro” zacznie się jednak dopiero za kilka godzin, kiedy
początek dnia zajaśnieje na wschodzie bladym słońcem.

- Już idę - rzuca przez ramię i myśli o tym, że za parę godzin rzeczywiście czeka go nawał obowiązków.
Tych kilka godzin przemknie niepostrzeżenie lub zatrzyma się na długo, na bardzo długo...

*

O tej samej godzinie porucznik Aripowski przypomina sobie o zmartwieniu.

- Wiesz co - mówi do Lidii - nawet kropelki bimbru nie marny. Czym ugościsz jutro dowódcę?

- Będzie wszystko, co trzeba - uspokaja go żona. - Śpij już...

- Lidka, doprawdy? - ogarnia ją ramieniem i myśli z czułością o tym, gdy kiedyś życie ich toczyć się
będzie pod dachem własnego domu.

O godzinie 24.00 pułkownik, komendant stacji Darnica, wychodzi na peron, zagląda do dyżurnego
ruchu, który na jego widok rozkłada bezradnie ręce.

- Bez zmian, towarzyszu pułkowniku. Nocować przyjdzie tak jak jest - robi wymowny gest w stronę
biegnących opodal torów.

Pięć godzin dzieli ich od świtu. Najtrudniejszych, najcięższych pięć godzin, z których każda może mieć
wagę wspomnienia noszonego do końca życia. Pułkownik nie zaśnie w owych godzinach, na sen
muszą wystarczyć krótkie chwile linia. Takie noce nie są do spania.

W bateriach przeciwlotniczych otaczających stację rozpoczyna się okres najcięższej służby. Lufy dział
skierowane ku zachodowi patrzą w niebo. Wokół stanowisk usypany wał ziemi, teraz ściętej nocnym
przymrozkiem, chrupiącej pod stopami artylerzystek w ciepłych fufajkach.

W ziemiance brzęczy telefon. Nina, dowódca działonu, podnosi słuchawkę.

- Ja „Pierwaja”... da, wsio w poriadkie, towariszcz major...

Odwraca się i spotyka wesołe oczy Tatiany.

- Nina - mówi - powiedz nam prawdę, major troszczy się nie tylko o działon?

Nina czerwienieje. Cale szczęście, że w tej ciemności żadna tego nie zauważy. To prawda, co mówi
Tania. Ona sama odczuwa szczególną opiekę majora, dowódcy dywizjonu. Czuje się tym zażenowana,
ale i na swój sposób szczęśliwa. Jest przecież dziewczyną i ma prawo do głębszych uczuć. Dłońmi
dotyka fufajki i myśli, że pięknie wyglądałaby w sukience, takiej prawdziwej sukience, jaką dziewczęta
wkładają w pierwszy wiosenny ciepły dzień. Kiedy wojna się skończy, kupi sobie taką sukienkę
z krótkimi rękawami, szeroką spódnicą, a obcisłą u góry...

- Tania... - Aby się bronić, przechodzi do ataku. - A tobie ten Polak nie podobał się?

Tania nie kryje się ze swymi uczuciami.

- Niczewo, charoszyj pareń... Zawtra...

Pięć godzin do jutra. Nina pochmurnieje na dźwięk tego słowa. Zbyt brutalnie przypomina sobie
o rzeczywistości. Noce artylerzystek nie są nocami zabaw. Trzeba je odłożyć na później. Ta znaczy, na
kiedy?

- Która godzina? - pyta Tania.

- Dwadcat’ czetyry czasa - odpowiada Tania i z ciężkim westchnieniem siada na stanowisku
celowniczego.

O godzinie 24.00 kapral Dębniak zakończył dyżur, ustępując miejsca kolejnemu działonowi. Do
własnego wagonu jest zaledwie kilka kroków. Twarde, piętrowe prycze nęcą jak królewskie łoża.

- Nie rozbierać się! - ostrzega Dębniak swoich chłopców. - Co najwyżej fufajki...

Sam też kładzie się w mundurze, podsuwa łokieć pod głowę. Oczy kleją się same. Zasypia
natychmiast. Jest godzina 00.10. W pół godziny później w zapadłą właśnie ciszę wdziera się
przerażające wycie syreny, rozlega się dudnienie gongów, krótkie urywane sygnały parowozów.

W niebo wytryskują snopy światła, ich krańce załamują się na chmurach, przebiegają po nich
nerwowo, krzyżują ze sobą w gorączkowych poszukiwaniach.

Sen pierwszej minuty jest najgłębszy. Dębniak nie słyszy nic. Ktoś wali w drzwi wagonu, łomoce
pięściami w twarde i grube dechy.

- Alarm! Alarm! Pierwsza bateria do dział!

Dębniak przeciera oczy i ma wrażenie, że znalazł się w samym środku piekielnego jazgotu. Przejście
z ciszy snu w świat rozdzwoniony i alarmujący jest tak nagłe, że kapral bardziej jest skłonny uwierzyć
w sen niż w rzeczywistość. Zeskakuje z pryczy, podbiega do drzwi, jednym pchnięciem ramienia
rozwiera je na oścież, staje w nich i nagle pojmuje wszystko.

- Pierwszy działon na stanowiska bojowe!

Jego komenda grzęźnie w narastającym tumulcie. Dębniak patrzy przez chwilę w niebo. Dzień zastygł
płasko nad całą przestrzenią torowiska; wyżej, już ponad tkwiącym w powietrzu nieruchomo
zdradliwym źródłem światła, panuje nadal czerń nocy nabrzmiewająca ciężkim, stężałym pomrukiem
silników...

Nocny lot

Pokój z przesłoniętymi oknami sprawia wrażenie ponure, nawet odpychające. Hauptmann Kreis
dostrzega od razu, że major Schlamm, prawa ręka dowódcy dywizji bombowej, jest dziś wyjątkowa
poważny.

- Coś złego? - zapytał mimochodem, tak aby inni nie mogli usłyszeć. Znali się obaj jeszcze z czasów
przedwojennych. Schlamm był starszy od niego o jeden stopień, zawdzięczając to jedynie temu, że
całą wojnę obijał progi sztabów. Kreis nie miał mu nawet tego za złe. Uznał, że i tak jego kolega lepiej
służy ojczyźnie niż ci, którzy tak ją „ukochali”, że nie opuszczali Reichu ani na chwilę przez cały czas
trwania działań wojennych. Z tytułu dawnej przyjaźni Schlamm nie zapomniał o swym koledze
pozostającym w stopniu hauptmanna i wyrabiał mu dobrą markę u generała.

- Złego nic, ale... - major zawiesił głos na widok kilku młodych oficerów, którzy w tej chwili weszli do
pokoju.

Kreis nie byłby zaskoczony złą nowiną, skoro wszystkie ostatnie wiadomości nie należały do
najlepszych. Interesowało go tylko, czy sprawa dotyczy frontu, czy też może Berlina.

Pokój był niewielki, na czołowej ścianie wisiała mapa, przesłonięta teraz zielonym papierem,
pośrodku stół z epidiaskopem. Ten przedmiot właściwie zdradzał cel całej tej, systemem alarmowym
zwołanej, odprawy. Nowe zachęcające obrazki - pomyślał ze złością, bo przecież zgodnie z planem
dzisiejszy wieczór miał być wolny.

Generał jak zwykle był punktualny. O godzinie siedemnastej Schlamm zameldował mu o obecności
oficerów na zarządzonej odprawie.

Dowódca dywizji lotnictwa bombowego miał minę beztroską, co tym bardziej zaniepokoiło Kreisa.
Znał jego „psychologiczne upodobania” i wiedział, że jego wesoła twarz z zasady zapowiadała coś
wręcz przeciwnego.

Generał podszedł do okna, odchylił kotarę.

- Piękny wieczór jest zwiastunem wspaniałej nocy. Meine Herren, życzę wam takiej nocy. Żadnej
wycieczki nie można uznać za udaną, jeśli przedtem nie obejrzy się w przewodniku obiektów, które
zamierzamy wizytować. Mam panom do zaoferowania coś, czego dawno nie było. Za chwilę pokażę
zdjęcia, na które proszę zwrócić uwagę nie tylko ze względu na ich treść, ale i na doskonałość
techniczną. Autorów tych zdjęć przedstawiłem do nagrody. Mam nadzieję, że zostaną nagrodzeni
również i ci, którzy zrobią z nich najlepszy użytek...

Wbrew oczekiwaniom na twarzach zebranych nie dostrzegł ani cienia entuzjazmu, ani też uznania dla
jego, jak mu się wydawało, dowcipnego wystąpienia.

Błaznuje - pomyślał Kreis. - Nie błaznowałby, gdyby chociaż raz wziął udział w takiej wycieczce.

Przy przesłoniętych oknach obraz rzucony na mały ekran był zupełnie wyraźny nawet z dalszego
miejsca. Zdjęcia rzeczywiście były doskonałe. Bez najmniejszego trudu rozpoznawało się cienką nitkę
mostu, rzadkie drzewa na brzegu rzeki, dalej zabudowania dworca oraz stłoczone obok siebie rzędy
wagonów, rzucające na ziemię nieznaczny cień. Takich zdjęć Kreis nie oglądał od czasów, gdy jeszcze
w oficerskiej szkole uczył się rozpoznawać obiekty naziemne na specjalnie przygotowanych
fotografiach wzorcowych. Musiał przyznać, że to, co widział teraz, było nad wyraz zachęcające.

- Mam nadzieję - ciągnął generał, kiedy ponownie odsłonięto okna - że taki sam widok, bez większych
zmian, zobaczą panowie na własne oczy już za parę godzin. Los zsyła nam w ręce niezwykły prezent.
Takiej okazji nie możemy przepuścić. Planuję uderzenie całym pułkiem.

Na sali powstało poruszenie. Rzadko ostatnio dowództwo okazywało aż taką hojność. Tego rodzaju
decyzja świadczyłaby, że do dzisiejszej operacji przywiązuje się szczególną wagę.

- Sto dwadzieścia samolotów?!

W nagle rzuconym pytaniu było tyle szczerego zdumienia, że generał spojrzał na pytającego. Nie znał
tego młodego oficera. Prawdopodobnie był to świeżo promowany oficer, skierowany bezpośrednio
po szkole na front wschodni ł nie orientujący się jeszcze w różnicach między obsadą etatową
a rzeczywistością. Generał musiał być dziś w doskonałym humorze, skoro pozwolił sobie na żart.

- Pan się myli, Herr Leutnant, eskadra pułkowa zostanie do mojej dyspozycji. To znaczy o dwanaście
samolotów mniej.

Kreis uśmiechnął się. Ten dowcip był dobry.

- Wracajmy do rzeczywistości, panowie - ciągnął generał. - Dywizjon pierwszy 24 samoloty, dywizjon
drugi 21 samolotów i dywizjon trzeci 23 samoloty. Razem 68 samolotów. To powinno wystarczyć.

- Herr General - hauptmann Kreis zdecydował się zabrać głos. - To prawda, że w naszym dywizjonie
pozostało dwadzieścia jeden samolotów, ale chcę przypomnieć, że zdolnych do działań bojowych
mamy zaledwie piętnaście...

Na sali zaległa cisza. Młody oficer obrzucił Kreisa pogardliwym spojrzeniem. Generał zagryzł wargi.
Nie mógł jednak okazać zdenerwowania. Meldunek hauptmanna był bardzo istotny.

- Pierwszy dywizjon? - generał przystąpił do sprawdzenia gotowości pozostałych jednostek pułku.

- Niezdolnych do lotu siedem.

- Trzeci?

- Po wczorajszej akcji mamy osiem uszkodzonych...

- A więc razem czterdzieści siedem?! Mało! Na dzisiejszą noc musimy mieć pięćdziesiąt samolotów...

Odwrócił się do okna. To potworne - myślał. - Targuję się o trzy samoloty! Przecież nie tylko
„skracanie” frontu, ale i cyfry rzucone na tej odprawie są wymowniejsze niż najbardziej zawiłe
wywody reichsministra Goebbelsa. Mógłby w tej chwili odwrócić się do siedzących tu oficerów
i będąc jak najbardziej w zgodzie z własnym przekonaniem oświadczyć: „Wojna jest przegrana, moi
panowie”. Oczywiście nie zrobi tego. To byłoby niemożliwe z wielu powodów. Przeciwnie, trzeba
zatrzeć to wrażenie, które odnieśli wszyscy przy okazji bilansowania własnych sił.

Odsłonięta mapa przedstawia tereny znane im dobrze z conocnych lotów. Oficerowie przypominają
sobie miasta, które odwiedzali już tyle razy: Kowel, Kiwerce, Równe, Zdołbunów, Szepietówka,
Korosteń, Żytomierz, Kijów.

- Dzisiejszy nalot - generał wraca do poprzedniego tonu - odbędzie się w ramach wielkiej,
opracowanej przez najwyższe dowództwo operacji, której celem jest odcięcie wojsk rosyjskich od ich
baz zaopatrzeniowych. Zgrupowanie dużej ilości transportów w jednym punkcie ułatwia nam
wykonanie tego zadania. Waszym dzisiejszym celem jest stacja położona na wschód od Kijowa -
Darnica. Życzę powodzenia. Dziękuję panom. Na przygotowanie lotu zostaje niewiele czasu.

Generał szybko skończył odprawę. Nie życzył sobie jakiejkolwiek dyskusji.

Start samolotów drugiego dywizjonu wyznaczony zostaje na godzinę dwudziestą trzecią. Pójdą
rozciągniętym szykiem. Taktyka ta zdaje egzamin. Dzięki niej cały, kilkusetkilometrowy odcinek trasy
niepokojony jest jednocześnie nieustannym warkotem, który nęka nieprzyjaciela przez długie nocne
godziny.

Hauptmann Johan Kreis jest dowódcą drugiej eskadry, tej, która wystartuje dokładnie w pięć minut
po pierwszej. Od chwili gdy otrzymał rozkaz, zostało mu niewiele czasu na odpoczynek. Tym bardziej
że nawet on, doświadczony pilot samolotu bombowego Ju-88, musi poświęcić przynajmniej dwie
godziny na przestudiowanie trasy wspólnie z nawigatorem.

Kiedy dochodzi godzina 23.00, samolot Kreisa jest już gotów do startu. Hauptmann uruchamia silniki,
ich odgłos wypełnia łoskotem całe lotnisko. Poprzez szyby kabiny pilot rozgląda się wokół. Widzi, że
cała eskadra gotowa jest do startu. Zwiększa obroty, poprawia słuchawki i w tej samej chwili
otrzymuje sygnał. Maszyna kołuje, nabiera szybkości, hauptmannowi wydaje się jednak, że trwa to
zbyt długo, że ciężar podwieszonych dziś bomb jest zbyt wielki, aby samolot mógł je udźwignąć. Kreis
przyciąga delikatnie drążek ku sobie. Samolot zatacza szeroki krąg i nabierając wysokości wchodzi na
kurs.

Wewnątrz jest czterech lotników. Tamci trzej to „nowe twarze”, jak nazywa ich w myśli. Lata z nimi
niecałe cztery miesiące. Nie pierwsza była to zmiana. Kiedyś usiłował sobie przypomnieć wszystkich,
z którymi latał, ale pamięć okazała się zawodna. Miał, jak dotąd, większe szczęście, niż wszyscy tamci.
Mało było takich, którzy, jak on, rozpoczynali jeszcze w 1939 roku. Od tego czasu przybył mu Żelazny
Krzyż z diamentami i sporo siwych włosów mimo młodego wieku. Ten Junkers też nie jest jego
pierwszym samolotem. Najpierw latał na Ju-87, który jeszcze w Polsce został strącony przez jakiegoś
samotnego myśliwca. Wróg pojawił się niespodziewanie od strony słońca i, zanim Kreis zdążył się
zorientować, coś zachrobotało po kadłubie. Junkers stracił nagle sterowność i gdyby nie skok ze
spadochronem, wówczas on, Kreis, podzieliłby los tamtego, który pozostał w martwym kadłubie.

Gratulowano mu ocalenia i wróżono długie życie. Jak dotąd, sprawdzało się to, mimo że od tego
czasu zdążył stracić dwa dalsze samoloty: jeden zestrzelony przez artylerię radziecką, drugi rozbity
podczas przymusowego lądowania na bagnach. Ale ten pierwszy Junkers-87 najdłużej zostanie
w pamięci. Pomszczony też został z nadmiarem. Kreis pohulał sobie w ów słoneczny wrzesień, ładując
bomby w każdy dowolnie wybrany cel, obojętne, czy był nim spiętrzony korek na szosie, czy też
samotna chałupa pod lasem. Później sam już nie wiedział, czy silniejsze było pragnienie rehabilitacji
w oczach dowództwa, czy też nienasycona wciąż chęć zemsty na wszystkich i na wszystkim.

Junkers kołysze się niespokojnie, zmienia wysokość. Z dołu suną kolorowe paciorki, a ich wybuchy
wstrząsają powietrzem. Trwa to krótko, chwilę zaledwie, i przed Kreisem zalega znów głęboka, gęsta
noc. Równomierny pomruk silników działa uspokajająco. Ponure myśli przemknęły szybko jak czarny
kłąb burzowej chmury. W kabinie trwa cisza. Woli to niż niewybredne żarty niektórych kolegów,
z którymi zdarzało mu się latać, a którzy nadmiernym, fałszywym humorem usiłowali zamaskować
swój strach i zdenerwowanie narastające z każdym obrotem śmigła. W chwilach takiej ciszy łatwiej
jest skupić się na przemyśleniu zadania, które ich czekało. Można snuć nigdy niedokończone myśli
o tym, „co dalej?” Na ten temat nie rozmawiali ze sobą nigdy, ale sprawę tę rozważał każdy nieraz
wbrew sobie, wbrew własnym chęciom. Coraz częściej myśleli o przyszłości, bo i świat się
komplikował coraz bardziej. Wyobrażenia sprzed kilku lat nie odpowiadały realiom dnia dzisiejszego,
a często były nawet ich zaprzeczeniem.

Hauptmann rzuca okiem na przyrządy pokładowe. Czas mimo wszystko biegnie szybko. Niedługo
będą celem, niedługo nastąpi ulga. Kreis bowiem lubił ów moment na krótko przed atakiem i sam
atak. Wyprowadzał wówczas maszynę nad krawędź przepaści, którą za chwilę miał sondować, patrzył
w samo jej dno, wyobrażał sobie lęk ludzi, skrytych za przesłoną nocy, i nagłym ruchem odpychał
drążek od siebie. Krew uderzała do głowy, czuł obezwładniające, narkotyczne niemal oszołomienie,
ziemia pęczniała w rozszerzonych oczach, pędziła na spotkanie z zawrotną szybkością i kiedy
zdawałoby się, że już za chwilę nastąpi tragiczne zderzenie, samolot zwalniając pierwszą serię bomb
sterowany wprawnym ruchem hauptmanna unosił się w górę, piął po prawie pionowej płaszczyźnie
nie istniejącej ściany ku jej szczytom. Wtedy krew wpływała do nóg, ustępowało rozsadzające czaszkę
pulsowanie w skroniach, spływały w nie chłód i ulga. Wtedy już zataczał szeroki krąg, czekając swojej
kolejki wśród innych czających się jastrzębi.

Lekceważył artylerię przeciwlotniczą, ale nie ufając strzelcom pokładowym, bał się samolotów
myśliwskich. Dlatego nocne loty odpowiadały mu najbardziej. Musiał też tkwić w nim instynkt
drapieżnika, skoro w podniecającej emocji, która opanowywała go tuż przed atakiem, zapominał o
wszystkim z wyjątkiem ofiar, które czekały na niego w dole. Nigdy nie uważał, że ma ich na swym
koncie zbyt wiele. Ten niewątpliwy instynkt mordercy w terminologii dowództwa nosił nazwę:
„nieustępliwość”. Taka przynajmniej motywacja widniała pod wnioskiem przedstawiającym go do
odznaczenia diamentami do Żelaznego Krzyża, który otrzymał już w drugim roku wojny za udział
w kampanii francuskiej. Wtedy, do 1941 roku, wszystkie te operacje nazywano kampaniami. Wojna
zaczęła się dopiero z początkiem zimy 1941 roku, kiedy jej ciężar zaczęli naprawdę odczuwać.

Znów rzut oka na zegarek. „Tamci” powinni być już blisko celu. Pozna to łatwo po rozjaśnionej nagle
nocy. Zimne słońca zapłoną nad miejscem, które ma ulec zdruzgotaniu. Oni przyjdą już wówczas, gdy
blask bomb oświetlających odsłoni ciemności jak kurtynę i w ową rozjaśnioną przestrzeń zrzucą
ładunki tak ciążące silnikom, że ich burkliwy odgłos sprawia wrażenie, iż są już u kresu sił.

Daleko na horyzoncie ziemia z nagła wybucha snopami świateł. Z tej odległości wyglądają jak
gigantyczne filary podpierające chmurne niebo. Chwilę tkwią nieruchomo, po czym ogarniają,
ciemność drgającą siecią.

W tej samej chwili nad oddalonym miejscem zawisa kłąb światła. Jest dokładnie godzina 00.40.
W pięć minut później, kiedy Kreis znajduje się już nad samą czeluścią rozpalonego w dole wulkanu,
pierwsze płomienie rozkwitają na dole i z głębi dochodzą potężne wstrząsy. Na chmury pada różowy
odblask rosnącej łuny. Hauptmann zatacza szeroki krąg, patrzy w długie, nieruchome rzędy wagonów
biegnące w równych liniach obok siebie i czuje, jak krew napływa mu do głowy. Obok płoną latarnie
dalszych bomb oświetlających. W dole robi się jasno jak w dzień. Powietrze gęstnieje od pocisków
przeciwlotniczych. Odgłos ich eksplozji miesza się z detonacjami padających bomb. Kreis wchodzi na
kurs równolegle do torów i odchylając wolant do przodu zapomina o wszystkim.

Nalot

Ryk atakujących samolotów jest taki, że głos majora Sokołowskiego ginie w ogólnym tumulcie.
Dębniak ze swymi ludźmi wskakuje na platformę, ładowniczy wpycha jedną łódkę do magazynu,
druga sterczy na prowadnicy.

- Ognia!

Pięć głuchych dudnięć wstrząsa powietrzem. Pociski uderzają w niebo nabrzmiałe warkotem silników.
Gdzieś z tyłu rozlega się seria detonacji, ciepły powiew powietrza rozpala policzki. Nad nimi setki
świateł powoli opadających ku ziemi.

- Do żyrandoli, ognia!

Plutonowy Pojasek naciska pedał spustowy i niemal jednocześnie dwa punkty świetlne zawieszone
w powietrzu roztapiają się w ciemności. Gdzieś za nimi, na bocznych torach, wybucha pożar.

Porucznik Kanonienko wskakuje na platformę w tyle transportu. Dowódca trzeciego działonu kapral
Rogowski nie słyszy jego głosu. Wpatrzony w pajęczynę przeziernika oddaje strzał za strzałem.
Kanonienko podbiega do działa, ręce mu drżą.

- Podawaj! - krzyczy do ładowniczego. Ten pcha łódkę w prowadnicę, działo wypluwa serię, milknie
na chwilę i sznur kolorowych pocisków lukiem tnie powietrze.

Nad Darnicą rozwiera się piekło. W nozdrza uderza swąd dymu, nieustanny huk wstrząsa ziemią. Grad
odłamków sypie się z gwizdem na wagony. Kapral Kurczewski nie widzi przed sobą samolotów. Słyszy
tylko ich narastający warkot, zaciskając zęby bije w ten skłębiony szum nad głową, w ów niesamowity
ryk, już nie wiadomo, czy krążących samolotów, czy spadających bomb. Ziemia kołysze się pod
stopami, podmuch gorącego powietrza wyciska łzy z oczu. Dwa skrzyżowane reflektory uchwyciły
napastnika na samym przecięciu świetlistych dróg; prowadzą go, nie pozwalając zniknąć w mroku.
W ten rozpłaszczony na niebie krzyż biją wszystkie armaty obrony przeciwlotniczej. Tam, u samego
szczytu, musi być gęsto od stali, tak gęsto, że napastnik nie może wycofać się bezkarnie. Warkocz
czarnego dymu przecina smugę światła w poprzek, słania się ku ziemi.

To pierwsze zwycięstwo dodaje otuchy. Kapral Wróblewski kciukiem ociera pot z czoła, naciska tylce
swojego pekaemu, gasi kilka oświetlających bomb.

- Poświecę wam - mruczy pod nosem i strzela wprost w sunący po niebie cień.

Wokół nich panuje przeraźliwa jasność, wyżej, gdzie ciemność osłania napastnika, kłębią się nowe
cienie przygotowując kolejny atak. Pierścień przeciwlotniczych baterii okalających Darnicę grzmi od

wystrzałów. Jaszczyszyn ze swojego miejsca śledzi ich krótkie odbłyski i zmienia zdanie o „damskiej
obsłudze”.

Wydaje się niemożliwe, aby cichy jeszcze przed chwilą świat zamienił się w piekło. W dali poza ich
transportem płoną trafione bombami wagony. Łuna rozlewa się po niebie, drga niespokojnie, oblewa
czerwienią noc, potęgując niesamowite wrażenie.

Dębniak zaciska wargi do bólu, bije tam, skąd dochodzi narastający warkot.

Podporucznik Tatarski widzi z dołu ciemniejące na tle nieba sylwetki kanonierów, lekko pochylone,
wpatrzone w górę, gdzie nieprzerwany grzmot rozlewa się jak echo nadciągającego huraganu.

- Spokojnie, chłopaki! - krzyczy poprzez gwizd spadających bomb. - Nie na wiwat!

To łatwo powiedzieć. W równej walce można próbować okiełznać własne nerwy, wypatrzyć wroga,
wycelować i wypalić mu w ślepia. Teraz o kierowaniu ogniem trudno jest myśleć. Nie przeliczysz jego
szybkości, wysokości, kąta kursowego. Wróg atakuje nieustannie, a jego cień pojawia się tylko na
krótko. „Przeciwlotnik musi być szybszy niż samolot” - brzmią w uszach hasła zasłyszane na
szkoleniach. To jest trudne, to jest piekielnie trudne, ale przecież nie niemożliwe. Napastnik atakuje
schematycznie. Dębniak zauważa ten sam manewr, powtarzany przez kolejne samoloty. Spadają
w jasność niemal w tym samym punkcie, na tym samym kierunku. Tylko moment, w którym
powietrze przecina gwizd, za każdym razem jest inny. Wcześniej i później. Tylko temu zawdzięczają,
że mogą ogień prowadzić nadal. Kiedyś ten moment może nastąpić w środku, właśnie w środku.
Może teraz?...

*

Już są na prostej. Strzałka wysokościomierza zatrzymuje się na dziesiątce. Tysiąc metrów, niżej nie
warto schodzić. Podmuch eksplodujących granatów uderza raz po raz w skrzydła, bombowiec kołysze
się w skotłowanych wirach powietrza.

- Ogień zaporowy - ostrzega nawigator, pochylony nad optycznym celownikiem. - Uważaj!

To strzelają baterie, rozlokowane pierścieniem wokół Kijowa i stacji. Kreis dokładnie widzi, jak z dołu
wytryskują kolorowym strumieniem setki pocisków. Wachlarz stali tnie powietrze w każdym sektorze
podejścia do celu. Na taki ogień można zareagować tylko błyskawicznym manewrem, ciągłymi
unikami ze zmianą wysokości i kursów. Wybuchów jest jednak tyle, że Kreis zaczyna tracić orientację.
Oślepia go łuna pożarów, które ogarniają ziemię po każdej serii rzuconych bomb. Blask tańczy po
chmurach, zalewa kabinę upiornym światłem, odbija się na krawędziach skrzydeł. W ogromnym
słupie rozgrzanego powietrza lśnią jak sznur pereł oświetlające bomby, zawieszone po sześć sztuk
przez pierwszą grupę Junkersów, które miały zidentyfikować i oznaczyć cel ataku.

- Zejdź niżej! - poleca nawigator.

Ryzykant - myśli Kreis. - Chce koniecznie zasłużyć na drugi Żelazny Krzyż. Po powrocie do bazy powie
kolegom, że to on właśnie w decydującym momencie wykazał największą przytomność umysłu, nie
bacząc na grożące im niebezpieczeństwo.

- Biorę pierwszy z lewej transport - dodaje zmienionym głosem. - Trzymaj kurs i prędkość! Zaraz
wyrzucimy pierwszą serię.

Kreis chce mu odpowiedzieć „zrozumiałem”, ale w tym momencie smuga światła z ziemi łapie w swe
szpony lecącą obok maszynę Alberta, starego przyjaciela, z którym zaczynał wojnę blisko pięć lat
temu w Polsce. Chce mu pomóc, ale jest bezradny. W stronę połyskującego samolotu pędzi z dołu

wiązka czerwonych iskier. Jedna, druga, trzecia... Jaką szaloną prędkość mają te pociski! Ciasny krąg
wybuchów otacza momentalnie samotnego Junkersa, który rozpaczliwymi skrętami na granicy utraty
sterowności usiłuje wydostać się z matni. Wszystko na nic. Już pięć reflektorów wytrzeszcza swe
ślepia na Alberta. Trzymają go w stożku i prowadzą z niezwykłą dokładnością metr po metrze.

- Albert! - krzyczy Kreis, zapominając o obowiązku posługiwania się kryptonimem i naglących
poleceniach nawigatora. - Albert! Nurkuj, pełne obroty i w dół!

Żadnej odpowiedzi. Słuchawki pulsują grzmotem pracujących silników. Kreis czuje, jak kropelki potu
spływają mu spod okularów. Jakiś dreszcz, strachu czy emocji, przebiega po plecach. Tyle razy latali
razem i dopiero tu, nad płonącą Darnicą, zobaczył to, o czym żaden frontowy pilot nie mówi głośno:
agonię jeszcze żyjącego kolegi. Alberta może uratować tylko cud, ale kto w czasie wojny, tysiąc
metrów nad rozpaloną ziemią, wierzy w takie brednie? Oczywisty nonsens!

Już! Potworny błysk kończy dramatyczną scenę. Celna seria pocisków rozerwała samolot w strzępy.
Tam gdzie znajdował się przed sekundą, wyrosła w mgnieniu oka jaskrawa kula ognia. Płonące
szczątki rozsypały się jak pod uderzeniem hutniczego młota. Junkers miał na swym pokładzie pełny
ładunek bomb.

- Teraz my - odzywa się nawigator.

Kreis nie rozumie. Spogląda z niedowierzaniem na pochyloną postać oberleutnanta, który nie odrywa
oczu od celownika. O czym on mówi?

- Nasza kolej - wyjaśnia tamten. - Za trzydzieści sekund otwieram bomboluki. Jesteśmy na osi ataku.
Uwaga... jeden... dwa... trzy...

Kreis nie wierzy własnym uszom. Działa jak automat, nieomal podświadomie redukuje obroty
i ustawia wolant w położeniu zerowym. Jakieś strzępy myśli przelatują mu przez głowę. Alberta już
nie ma, razem z nim odeszło gdzieś daleko wspomnienie wspólnych bojów. Obiecywali sobie, że
w lecie wyskoczą na urlop do Rzeszy, żeby oderwać się chociaż na tydzień od tego kraju nad Wisłą,
któremu nadano dziwaczną nazwę Generalnej Guberni. Łączyło ich coś pechowego z tą ziemią, gdzie
po raz pierwszy rzucali bomby na otwarte miasta. To było tak dawno, a teraz...

Ułamek sekundy, grzmot, jasne kręgi przed oczyma. Ból paraliżuje ruchy. Ostatkiem sił Kreis krzyżuje
przed sobą ręce, nie czuje już nic, tylko gasnącym wzrokiem poprzez rozlewającą się czerwoną plamę
dostrzega dno piekła, które uderza go z rozmachem w twarz.

*

Dębniak mimo woli ociera pot z czoła, jakby zakończył ciężką, ale dającą satysfakcję pracę. Skądś,
jakby zza grubej ściany, dochodzi do niego odgłos eksplozji. Wśród nieustannego dygotania ziemi ten
wstrząs nie robi początkowo wrażenia. Budzi go dopiero radosny okrzyk Kalinki.

- Jest, jest, trafiony!...

Dopiero teraz, kiedy wszystko zostało wypowiedziane na głos, zrozumieli, że w tej zaciętej nierównej
walce oni, żołnierze 1 samodzielnego dywizjonu, osiągnęli swoje pierwsze zwycięstwo. Wśród serii
detonacji ta jedna, jedyna jest radosną, potwierdzająca ich sukces.

To nie jest jednak koniec walki. Przeciwnie, wydaje się, że po tym zwycięstwie rozpala się ona z nową
siłą.

Jaszczyszyn rzuca okiem do skrzynki i widzi jej dno.

- Amunicja! Brak amunicji!

Dębniak rozgląda się dokoła, jak gdyby szukał jej zapomnianych zapasów gdzieś w pobliżu.

Kalinka zeskakuje z platformy i w tej chwili pada plackiem na ziemię: bomby uderzają gdzieś obok,
odłamki przelatują nad głową, uderzają z metalicznym dźwiękiem w koła wagonu.

- Idę po amunicję! - krzyczy poprzez rosnący tumult.

- Pomogę! - ofiarowuje się Jaszczyszyn.

Pożar wybucha w kilku miejscach. Gejzery płomieni wznoszą się w górę, uderzają żarem w twarz.
Kalinka przesłania łokciem oczy od bijącego blasku. W zębach czuje pył, woń spalenizny drażni
nozdrza. Nowy wybuch i Jaszczyszyn znika za chmurą wzniesionego pyłu. Bomba trafia w jeden
z wagonów na sąsiednich torach. Podmuch przynosi czyjś cichy, zduszony jęk. Kalinka zwraca się
w tym kierunku, ale wzrok nie sięga poza krańce pełgającego blasku, w środku którego leży sam,
obnażony przez światło, odkryty, wystawiony na cel. Uczucie nagłego zagrożenia jest tak silne, że
Kalinka wpełza pod wagon, wtula twarz w twarde, pachnące smolą podkłady. Pod rozcapierzonymi
palcami wpijającymi się w ostry, kaleczący żwir dygoce ziemia i głuche, kołyszące światem stuknięcia.
Tym razem gdzieś dalej. Trzeba skorzystać z tej chwili ciszy. Kalinka wydostaje się spod wagonu,
przebiega pędem wzdłuż pociągu, poprzez opadający kurz stara się rozpoznać wagon, którego szuka.
W rozwartych wrotach panuje ciemność. Zagląda do środka, przeciera piekące oczy, wreszcie trafia.
Wspina się do wagonu, podsuwa ku jego drzwiom dwie skrzynki. Są ciężkie, nie udźwignie ich razem,
ale kiedy przybiegnie tu ponownie, jedna z nich będzie już czekać. To skróci czas, działo nie może
zamilknąć.

Przyklęka, wciąga skrzynkę na bark, ostry jej kant boleśnie wpija się w szyję. Biegnie przed siebie,
potykając się co chwila o rozrzucone strzępy desek z rozbitych wagonów. Kolejny wybuch bomby
rozpala nowe ognisko niemal tuż za jego plecami. Kalinka ogląda się do tyłu i w tej chwili czuje gorące
ukłucie w bok. Jeszcze nie rozumie bólu, który krwawą plamą rozlewa się po mundurze. Świat zatraca
swój blask, kołysze się w oczach jak opętany, cichną odgłosy bitwy i wydaje się, że zewsząd spływa
nieskończenie upragniony spokój...

- Ostatnia! - Dedyś pakuje w prowadnicę łódkę z nabojami i bezradnym gestem rozchyla ramiona.
Obie skrzynki stoją obok puste i niepotrzebne.

- Kalinka! Gdzie Kalinka?

Nie wiedzą, jak długo trwa jego nieobecność. Czas mierzy się teraz na minuty. Między jednym rykiem
samolotu a drugim następują chwile wyczekiwania na ów ostatni moment, który może nastąpić
w każdej sekundzie. Te chwile rozciągają czas w nieskończoność.

Porucznik Tatarski zeskakuje z platformy, pochyla głowę, szybko przebiega wzdłuż wagonów. Deszcz
odłamków z furkotem uderza w ziemię. Porucznik wsuwa się w kłąb gryzącego dymu, biegnie na
oślep, potyka się o rozciągnięty na ziemi cień człowieka.

- Poruczniku...

W zimnym blasku oświetlających bomb twarz żołnierza jest trupioblada.

- Kalinka!

- Poruczniku... - powtarza tamten przytrzymując oficera za rękę. - Nie trzeba... tam... - oczyma
wskazuje w stronę, skąd dochodzi ciepło rozszerzających się płomieni. - ...Wagon z amunicją pali się,
nie można już... za późno...

Tatarski ociera pot z czoła, mimo woli patrzy w tamtą stronę. Nie wie, czy tak jest rzeczywiście, jak
mówi Kalinka, ale w tym piekle wszystko jest możliwe. W dali kilka ognisk pożarów łączy się w jedno
morze płomieni. Czerwień łuny rozpala niebo, różowi wysokie chmury. Wydaje się, że są w samym
środku płonącego świata, że zewsząd otacza ich ogień, przed którym nikt ujść nie zdoła.

Tatarski chce wyszarpnąć rękę, ale palce Kaliujki zaciskają się mocniej.

- Nie... nie!

Lekki wiatr rozwiewa na chwilę dym i dopiero teraz porucznik widzi, że Kalinka jest przygnieciony
skrzynką amunicji. Odsuwa ją i dostrzega brunatną plamę krwi na mundurze żołnierza. Zębami
rozdziera drelich, odrywa kawałek koszuli, przykłada tampon do krwawiącego ciała. Kalinka syczy
z bólu, oczy płoną ogarniającą go gorączką.

Tatarski wstaje, podnosi skrzynkę i przez chwilę jeszcze patrzy na leżącego.

- Czekają... - szepce Kalinka - prędzej!

Porucznik zrzuca z siebie płaszcz, przykrywa nim żołnierza.

- Wrócę tu, po ciebie...

Z góry wwierca się w ziemię nowy gwizd serii bomb.

Kapral Rogowski dostrzega napastnika z ostatniego wagonu transportu. Poprzez pajęczynę celownika
widzi, jak samolot przekroczywszy granicę cienia sunie płasko tuż nad dachami wagonów. Kapral
mruży oczy, naciska nogą pedał odpalania. Wylot lufy zakwita jaskrawym ogniem, pociski uderzają,
zdawałoby się, w sam łeb nadlatującego potwora, który nagle tuż przed nimi wypryskuje w górę
i ginie poza krańcem światła.

- Chyba dostał... - mówi niepewnie Rogowski.

- Dostał, na pewno dostał! - stwierdza stanowczo porucznik Kanonienko.

Obaj jakiś czas nasłuchują odgłosu eksplozji, ale nowa seria wybuchów zagłusza wszystko.

Rogowski czuje suchość w gardle, chce mu się pić, w tej chwili oddałby wszystko za szklankę zimnej,
źródlanej wody. Językiem obmacuje spuchnięte wargi. Obecność dowódcy baterii właśnie tu, u nich,
w trzecim działonie, wpływa uspokajająco. Jest to oczywiście niedorzeczność, ale wszystkim wydaje
się, że skoro dowódca jest z nimi, nic złego przytrafić się nie może. Kanonienko także wie, że jest im
potrzebny, że w jego obecności czują się pewniej. Myślami jest ze wszystkimi działonami swojej
baterii, ale może być tylko przy jednym. Centralne kierowanie ogniem w tej sytuacji jest niemożliwe,
żaden dowódca działonu nie usłyszy jego głosu, nie zrozumie przekazywanej komendy i rozkazu.
Łączność, ta łączność w „normalnych” warunkach bojowych, której się uczyli i którą zdołali dobrze
opanować, w tej chwili w ogóle nie wchodzi w rachubę. Działony muszą strzelać samodzielnie,
według własnego uznania. Muszą zdać egzamin sprawności bojowej w sytuacji najtrudniejszej, pod
bombami wroga.

Kanonienko nie przestaje o tym myśleć, mimo że dokoła bitwa toczy się nadal. Te rozważania są
potrzebne, aby uniknąć różnych niespodzianek, aby dywizjon w przyszłości był przygotowany na
wszystko.

- Jest! - krzyczy Rogowski, kiedy kolejna bomba oświetlająca trafiona celnym pociskiem gaśnie nagle
jak zdmuchnięta świeca. - O jedną lampę mniej...

Potrzebują tej ciemności jak powietrza. Blask pożaru odsłania ich jednak nadal, a nowe bomby
oświetlające zawisają nad głowami jak upiorne latarnie. W górze wibruje warkot Junkersów,
skradających się do nowego ataku. Rogowski na wyczucie bije w stronę, skąd dochodzi narastający
grzmot silników, celując w ten głos, zanim napastnik wyłoni się z ciemności. Zamiast znajomego
kształtu płyną ku nim z błyskawiczną prędkością wydłużone smugi cienia. Kapral nie słyszy nic,
podmuch rzuca go na platformę, strumień gorącego powietrza uderza w twarz, gejzer wzburzonej
ziemi opada dokoła szumiącym deszczem.

Rogowski otrząsa się, podbiega do armaty. Kogoś jest brak.

- Poruczniku!

Ktoś zeskakuje z platformy, na chwilę ginie w rzednącej kurzawie.

- Zabity! Kanonienko zabity...

Wydaje się to niemożliwe. Stał tu przecież przed chwilą, żywy i cały. Więc tylko tyle czasu potrzeba,
aby z człowieka nie zostało nic? To niemożliwe! Nie można uwierzyć w tę śmierć.

- Wiesz na pewno? - Rogowski mówi przez zęby, syczy, jak gdyby przeczuwał kłamstwo wymierzone
w niego po to tylko, aby zadać mu ból.

- Nie żyje... - żołnierz nie patrzy mu w oczy, ale teraz kapral już wierzy. Tamten skąpstwem słów chciał
zaoszczędzić mu widoku. Musiał być straszny.

- Ognia! - Rogowski czuje, jak dygoce w nim wszystko. Jest teraz gotów wejść w samo dno wulkanu,
zadławić go sobą, zniszczyć! Żal za dowódcą i nieprzeparta, nieprzejednana nienawiść do wroga
przyćmiewa strach i ból, uczucie ustawicznego zagrożenia.

- Ognia! - to jest komenda wydana sobie, jedna możliwa odpowiedź na nieustanny gwizd bomb
i nurkujących samolotów. Odłamki tłuką po dachach wagonów, grzęzną w zmierzwionej ziemi między
torami. Powietrze nasycone jest stalą i ogniem. Tu, pod jasną kopulą blasku rozpalonego dziesiątkami
oświetlających bomb, rozgrywa się wstrząsający dramat. Trzeba niezwykłego hartu, woli walki,
poświęcenia i bohaterstwa, aby wytrwać na tej błyskającej ogniem arenie, aby nie ulec sile
naturalnego, ludzkiego strachu, nie poddać się panice i po prostu nie uciec poza krańce
zdradzieckiego światła, jak najdalej od wstrząsającego widowiska, w którym jest się i widzem,
i aktorem tragedii jednocześnie. W 1 samodzielnym dywizjonie artylerii przeciwlotniczej nie ma ani
jednego żołnierza, którego przez chwilę nie nawiedzałyby podobne myśli. Major Sokołowski zastaje
jednak wszystkich na swoich stanowiskach. Kanonierzy są zawzięci, wykazują nieprzeciętną odwagę.
Walka trwa. Od chwili rozpoczęcia nalotu mija już czterdziesta piąta minuta. Są efekty zwycięstwa,
ale są i straty, których teraz jeszcze ocenić niepodobna.

Rogowski, wsłuchany w narastający szum, wpatruje się w punkt, w którym oczekuje pojawienia się
napastnika. Jest! Spływa z ciemności jak błyskawica, sunie tuż nad dachami wagonów. Kapral widzi
połyskujący łeb samolotu, naciska pedał i w tej chwili wszystko ginie w kłębach kurzu i dymu.
Rogowski czuje mocne szarpnięcie w pierś. Odruchowo sięga ręką i jego palce trafiają w ciecz lepką
i ciepłą. Robi mu się mdło i słabo. Świat przygasa w oczach, odgłosy bitwy docierają z oddali jak zza
grubej przesłony. Kapral słaniając się siada na stanowisku celowniczego. Ktoś obok ładuje armatę,
łódka z amunicją lśni jak półksiężyc. Rogowski oddycha ciężko, dłonią wyciera pot z czoła. Bój toczy
się nadal, ale on oddala się od jego zgiełku, wybuchów i wydaje mu się, że płynie w ciszę.

- Ognia! - krzyczy ktoś za nim i kapral nagle dostrzega przed sobą skłębiony, zwarty cień. Lekka
naciska pedał odpalania i działo zachłystuje się ogniem. Potworny gwizd nie dociera już do uszu
Rogowskiego. Nagła, oślepiająca jasność otacza wszystko. Bomba spada wprost na platformę
z działkiem i kiedy wiatr rozwiewa dym z kurzem, między rozbitymi wagonami tkwi rumowisko
potrzaskanego żelastwa. Bezpośrednie trafienie zmiotło obsługę wraz z działem. Gdzieś z tyłu
wybucha nowy pożar, czyjś krzyk rozdziera powietrze.

Obrona przeciwlotnicza dworca nie zaprzestaje ognia. Barwne pociski suną pod ciemną kopułę nieba.
Smugi reflektorów wymacują napastnika i uchwyciwszy go trzymają w swych dłoniach, drżących
palcach, dopóki celny pocisk nie przerwie lotu drapieżnika.

Na ziemi trwa piekło. Kolejna bomba trafia w pociąg stojący na sąsiednim torze. Podmuch zaklinował
drzwi wagonu. Porucznik Tatarski, przebiegając obok, słyszy gwałtowne dobijanie się do wewnątrz.
Pożar zaczyna ogarniać wagon. Żagiew rzucona podmuchem na jego dach skwierczy jak słomiany
strop płonącej stodoły. Ruchliwe języki ognia sięgają podwozia. Ludziom zamkniętym wewnątrz grozi
spalenie żywcem.

Porucznik przesłania łokciem oczy, podbiega do drzwi. Mocuje się przez chwilę i wreszcie rozwiera je
na oścież. W jego ramiona wpada człowiek płonący jak żywa pochodnia. Tatarski popycha go przed
sobą, zdziera fufajkę, rękoma dławi tlący się mundur, parzy boleśnie dłonie.

Z osmolonej twarzy patrzą na niego wilgotne, błyszczące oczy.

- Daragoj... daragoj... - szepcą spuchnięte wargi. Spod spalonych włosów spływają na poparzone
policzki krople potu. Palcami ociera czoło.

- Nie trorń! - krzyczy Tatarski. Spod zdartej skóry wyziera czerwona, żywa pręga. - Wyliżesz się -
poklepuje go po ramieniu. Popycha bliżej własnego transportu w niedorzecznej nadziei, że kilka
metrów dalej będzie bezpieczniej. Spod wagonu dochodzi go czyjś cichy jęk.

- Kto tam?

- To ja, obywatelu poruczniku - poznaje głos plutonowego Sołtysika.

- Ranny?

- Ranny.

Sołtysik z trudem gramoli się spod wagonu, patrzy na porucznika zgaszonym wzrokiem.

- Pomóż, jeśli możesz... - rozdziera zwęgloną bluzę, która rwie się jak papier. - Nakryj go płaszczem! -
rzuca na odchodne, zostawiając poparzonego żołnierza pod opieką rannego Sołtysika, i znika
w ciemności.

Od strony radzieckiego transportu łomot ustaje. Kilkadziesiąt metrów dalej plonie inny wagon.
Z kłębów buszujących płomieni wyziera stalowy jego szkielet. Ktoś próbuje rozczepić pociąg, aby
pożar nie przerzucił się na dalsze wagony. Jest to wysiłek daremny. Nikt nie jest w stanie podejść do
tego morza ognia bliżej niż na kilka metrów. Zimna, wiosenna noc zieje ukropem, nagły, szarpiący
wiatr podsyca pożar. Wagon z amunicją zaczyna eksplodować. Pociski wybuchają we wnętrzu, jak
gdyby i one usiłowały wydostać się z zamknięcia. Huk bomb i dział przeciwlotniczych zlewa się
w jedną potężną kanonadę. Wydaje się, że świat cały wypełniony jest nią po brzegi, że nie ma w tej
chwili na ziemi ani jednego zakątka, w którym panowałyby cisza i spokój.

Tym dziwniej brzmi wyraźny odgłos pekaemu sterczącego na platformie wagonu, bijącego seria za
serią miarowo, ściśle odmierzonymi porcjami. W narzuconym na ramionach płaszczu przebiega obok
major Sokołowski. W krótkim blasku rozbłysłej bomby migoce mu twarz kaprala Kurczewskiego.
Kiedy major był tu jeszcze przed chwilą, Kurczewski mocował się z zamkiem karabinu maszynowego,
który zaciął się w najmniej odpowiednim momencie. Czas był zbyt drogi, by móc poświęcić go na
usuwanie defektu.

- Bierz tamten! - krzyknął mu wtedy Wróblewski, wskazując w stronę karabinu, którego obsługa
wyginęła nakryta gradem odłamków.

Kurczewski podbiegł do pekaemu. Taśma z lśniącymi nabojami spływała łagodnie przez komorę
zamkową. Nacisnął lekko tylce, krótka seria uderzyła w niebo.

- W porządku! - z radością zatarł ręce.

- Krzyżowym! - zaproponował krótko Wróblewski i razem z kolegą odpalił długą serię w wychodzący
z nurkowania samolot.

Sokołowski patrzy na nich przez krótką chwilę. To już resztki ludzi, którzy są jeszcze w stanie walczyć.
Nie opuszczają swych stanowisk, w chwili ciężkiej próby zapominają o wszystkim. Major wie, że będą
walczyć do ostatka. Pomóc im może - tylko nowym zapasem naboi. Tego najbardziej pragną i tego
najbardziej potrzebują. Przebiega więc dalej, ku wagonowi z amunicją, ale kolejny gwizd bomby rzuca
go na ziemię. Kiedy unosi głowę, nowy blask oślepia oczy. Pożar zagradza mu drogę. Pali się sąsiedni
transport. Podsycane wiatrem płomienie sięgają ich wagonu z amunicją. Jedyny ratunek tkwi
w odciągnięciu pociągu bodaj na kilkanaście metrów. Sokołowski zawraca, podbiega do platformy, na
której przed chwilą jeszcze stał Kurczewski. Teraz platforma jest pusta. Jedynym śladem jest taśma po
amunicji, skręcona dziwacznie podmuchem, i strzęp munduru na stalowym, powyginanym pręcie.
W twardych deskach podłogi tkwią poszarpane odłamki bomby.

Sokołowski połyka ślinę, w zębach czuje drobiny piasku.

- Wróblewski! - krzyczy już z daleka do kaprala, który, zdawałoby się nie poruszony niczym, obojętny,
wpatrzony w blask zawieszonej bomby oświetlającej, celuje do niej spokojnie jak do tarczy.

- Na rozkaz, majorze! - odpowiada burkliwie, nierad, że ktoś przeszkadza mu w najpilniejszym zajęciu.
Patrzy na Sokołowskiego z ukosa, unikając spojrzenia w tę stronę, gdzie przed, chwilą jeszcze widniała
skupiona, ciemna sylwetka Kurczewskiego.

- Poszukajcie maszynisty! - mówi Sokołowski. - Trzeba odciągnąć transport. Amunicja, rozumiecie...

- Ta... jest... - z żalem opuszcza stanowisko, patrzy na osamotniony pekaem, jak gdyby rozstawał się
z przyjacielem.

Major podziwia jego spokój i opanowanie. Wróblewski zeskakuje z platformy, otrzepuje spodnie,
rusza w kierunku parowozu. Sokołowski odprowadza go wzrokiem, potem patrzy w rozjaśnioną
kopułę nieba, poza którą nieustanny, nasilający się warkot silników zapowiada kolejny atak.
„Najdłuższa noc w moim życiu” - mówi nagle na głos.

Rozpoczyna się druga godzina nalotu. Kolejne samoloty mają zadanie ułatwione: już nie tylko bomby
oświetlające, lecz i szereg ognisk o potwornych rozmiarach rozjaśnia dno ziemi ponurym, czerwonym
blaskiem. Radziecka i polska obrona przeciwlotnicza osłania stację kurtyną ze stali, strąca kilka
samolotów, ale napór wroga trwa nadal.

Świt byłby dla wszystkich wybawieniem, na wschodzie jednak wciąż jeszcze stoi noc czarna, gęsta
i zasnuta dymem.

Wróblewski potyka się o strzępy belek, dopada parowozu, wdrapuje się po stalowych schodkach, ale
wnętrze jest puste. Tego należało się spodziewać - myśli o obsłudze. Skoro drogę i tak mieli
zamkniętą, musieli schronić się w czasie nalotu. Było to poniekąd nawet ich obowiązkiem. Kapral
rozgląda się uważnie, trze brodę w zamyśleniu. To pomieszczenie nie jest mu obce. Kiedyś miał
okazję przyjrzeć się uruchamianiu parowozu. Odciąga hamulec, przesuwa dźwignię, z dołu dochodzi
syk pary, sąsiedni pociąg toczy się do tyłu, koła stukają na złączach. Wróblewski wychyla się
z parowozu, zimne powietrze uderza w twarz. Jedziemy - uświadamia sobie z taką radością, jak gdyby
nagle udał mu się przepyszny kawał. Kilkaset metrów dalej tor jest przegrodzony stertą żelastwa
rzuconego przez wybuch bomby. Kapral wyłącza dźwignię, hamuje, pociąg zatrzymuje się na skraju
przeszkody.

Przez chwilę wydaje im się, że są już ocaleni, że ten kawałek przebytej drogi odsunął od nich
niebezpieczeństwo. Nagły podmuch bomby przypomina mu, że jest jednak inaczej; przylega płasko
do ziemi, z podkładów sączy się zapach smoły, znajomy z dawnych, dziecięcych rojeń o dalekich
podróżach. Świat drży pod rozpostartymi palcami, kurz i pył przysypują mu kark, więc pochyla twarz
jeszcze niżej ku ostrym bryłkom czarnego żużlu. Coś piekącego kłuje go w nogę, unosi się i patrzy ze
zdziwieniem na lewy but.

- Oberwałem - mówi do siebie na głos, patrząc na błyszczący okruch tkwiący w bucie. Dotyka go ręką,
jest jeszcze gorący. Tu wokół niego trwa dziwna cisza, wróg atakuje przede wszystkim odcinki torów
poza obrębem stacji. Błąd pierwszych samolotów spowodował, że bomby trafiły w odsunięty daleko
od stacji pusty pociąg, który zapłonął od razu jak żagiew. Środek tego ogniska stał się głównym celem
bombardowania. W miarę trwania nalotu obszar ataku rozszerzał się jednak coraz bardziej. Na
wszystkich torowiskach już teraz trwa walka ze skutkami gwałtownego napadu. Z wnętrz wagonów
wytaczane są beczki z paliwem, wyciągane skrzynie z amunicją, materiałami łatwopalnymi. Pomocy
rannym udziela się dosłownie pod bombami. Lekarz dywizjonu podporucznik Kasztelański wraz
z sanitariuszami Domańską, Gołaszewskim i Ciburowskim ewakuują ofiary nalotu w miejsca,
w których nie istnieje bezpośrednie zagrożenie spaleniem. Gdy brakło środków opatrunkowych,
poszły w strzępy mundury i bielizna.

Mimo straszliwego widoku to nie jest obraz klęski. W walce są zawsze ofiary, ale obrona robi swoje.
Do bazy powróci tylko część samolotów, rozmiary pożaru ograniczone są natychmiastową akcją.
I chociaż oczy z utęsknieniem wypatrują poranka, ta walka toczy się dalej, walka trwa...

*

Tej nocy Darnica przeżywała swój najcięższy nalot. Ta podkijowska stacja kolejowa nie pierwszy raz
była obiektem ataków lotnictwa hitlerowskiego, jednak tak intensywne i długotrwałe
bombardowanie nie zdarzyło się jeszcze nigdy. Polski dywizjon przeciwlotniczy przechodził swój
chrzest, krwawy, trudny, wymagający niewiarygodnego poświęcenia i bohaterstwa. Zacięta, nocna
bitwa przeszła do historii dywizjonu jako najcięższy egzamin złożony w najtrudniejszych warunkach.

Dowódca garnizonu Kijów relacjonował przebieg nalotu bezpośrednio Kwaterze Głównej w Moskwie.
Generał Woronow, któremu od niedawna powierzono dowództwo nad obroną powietrzną kraju,
żądał najdrobniejszych szczegółów: przybliżonej liczby samolotów, tonażu rzuconych bomb, ich typu
i skuteczności, efektów obrony, strat nieprzyjaciela i własnych. Kiedy generał otrzymał informację
o aktualnej liczbie pociągów zatrzymanych w Darnicy, przyczyny tak zaciekłego nalotu stały się dla

niego zupełnie jasne. Sprawę należało niezwłocznie omówić w komisariacie

7

komunikacji. Darnicka

noc musiała stać się nauką na przyszłość. Nieprzyjaciel się cofa, ale każdy metr wyzwolonej ziemi ma
cenę wysoką. Wróg nie jest jeszcze pokonany. Będzie atakował, będzie dokonywał nalotów na węzły
komunikacyjne, gdyż widzi w tym jeden ze sposobów opóźnienia ofensywy, a więc i odwlekania
klęski. Skuteczne zbombardowanie transportu wojskowego często jest równe wygranej bitwie.
Woronow jest zaniepokojony treścią meldunków. Środki zaradcze muszą się znaleźć. Wzmocnienie
obrony przeciwlotniczej jest sprawą niezmiernie ważną, ale nie wolno też stwarzać hitlerowcom
dogodnych celów. Komisariat komunikacji musi wyciągnąć właściwe wnioski, musi przeanalizować
dotychczasową organizację transportów wojskowych, sposoby zabezpieczenia się przed nadmiernym
skupieniem pociągów na stacjach, musi opracować system usprawniający i przyspieszający ruch
transportów kolejowych. Staje się to ważne właśnie teraz, w tym okresie wojny, kiedy odległości od
baz zaopatrzeniowych zwiększają się, a linie komunikacyjne wydłużają się coraz bardziej. Darnica
musi być sygnałem alarmowym dla komisariatu komunikacji...

Woronow przez chwilę patrzy na telefon i ma ochotę już teraz w godzinach nocnych zaalarmować
komisarza

8

komunikacji Kaganowicza. Rezygnuje jednak z tego zamiaru. Nie ma jeszcze pełnych

danych o rezultatach nalotu. Ale rozmowę taką przeprowadzi jeszcze dziś, za kilka godzin.

W Moskwie przedświt następuje wcześniej niż nad Dnieprem. W Darnicy, mimo wciąż panującej tu
nocy, zapowiedź przedświtu już teraz staje się wyczuwalna. Intensywność bombardowania wyraźnie
maleje. Ostatnie samoloty pośpiesznie zrzucają ładunek, piloci myślą już jedynie o bezpiecznym
powrocie do baz, który zapewnić im może tylko ciemność. Bomby spadają w różnych rejonach stacji.
Teraz, kiedy na ziemi rozlewa się morze ognia, skrupulatne, dokładne celowanie wydaje się rzeczą
zbędną. Artyleria przeciwlotnicza nie osłabia ognia. Szare dymki pocisków rozpryskują się gęsto,
tworząc ruchliwą kurtynę ze stali.

Pod murem zrujnowanego domu kryje się kilku żołnierzy. Bomba upada obok. Kiedy dym się
rozwiewa, w tym miejscu widnieje już tylko kopiec zwalonych cegieł. Na skrzyżowaniu smug światła
pojawia się jeden z ostatnich piratów. Z rykiem silników spada w dół usiłując ujść poza granice blasku.
Reflektory przyklejone do czarnego, rozkrzyżowanego owada trzymają go jak na uwięzi. Obłoczki
eksplodujących pocisków osaczają napastnika. Z ziemi oczy obserwatorów śledzą w napięciu
emocjonujące widowisko, rozgrywające się na czarnym ekranie nieba. Nagły błysk oznajmia zwycięski
finał. Samolot znika, na jego miejsce pojawia się kłąb czarnego dymu pędzący z zawrotną szybkością
ku ziemi. Reflektor oświetla mu ostatnią drogę aż do momentu, dopóki na tle wierzchołków
naddnieprzańskich drzew nie rozbłyśnie blask eksplozji.

Rosyjska dziewczyna z obrony przeciwlotniczej ociera w tej chwili pot z czoła. Tylko tak może
pokwitować efekt swojego zwycięstwa. Radość przytłumiona jest widokiem łuny nad Darnicą.
Jedynym pocieszeniem jest to, że napad nie przeszedł bezkarnie, że wróg poniósł ciężkie straty,
a zniszczenia, których dokonał, okupił własnymi ofiarami.

Trzykrotnie toczy się walka o tę ziemię, o ten sam skrawek ojczyzny, którego cena rośnie i teraz, w tej
chwili, w czasie tej walki. Tam musi być strasznie - myśli bezwiednie dziewczyna w żołnierskim
mundurze, patrząc w stronę stacji kolejowej, skąd co chwila dochodzi odgłos nowej eksplozji. Myśl
o tym. pozwala jej na krótko zapomnieć o własnym niebezpieczeństwie. Baterie rozrzucone wokół
Darnicy i Kijowa prowadzą szczególne współzawodnictwo: o największą liczbę zestrzelonych
samolotów najmniejszą liczbą pocisków. Ogień musi być celny. Pięciokrotnie w ciągu niespełna

7

ministerstwie - zorg

8

ministra - zorg

dwóch godzin obserwowano spadające komety nieprzyjacielskich samolotów, pięciokrotnie była
okazja do triumfu. Ale całkowitą radość przesłania chmura dymu snująca się ponurym woalem nad
stacją. Amunicja jest ważna, ale tej nocy najważniejsze jest jedno: obrona za wszelką cenę,
konieczność dania nieprzyjacielowi takiej nauczki, która każdą wyprawę nocnych piratów czyniłaby
nieopłacalną.

Teraz, kiedy przygasa impet ataku, walka o ratowanie ludzkiego życia przybiera na sile. Pojedyncze
odgłosy detonacji drżą w chłodnym powietrzu jak oddalający się pomruk wiosennej burzy. Wreszcie
następuje cisza, czas dziwny, niewiarygodny. Czas, w którym świat pozbawiony wstrząsów wydaje się
światem nieprawdziwym. Zamiera blask ostatnich bomb zapalających, rzednąca chmura dymu
odsłania niebo szare i smutne. Dzień, który nastąpi, mimo wszystko nie będzie dniem radosnym.

Nikt jeszcze nie może uwierzyć w tę ciszę. Z osmolonych twarzy patrzą w górę oczy nieufne, wietrzące
podstęp wroga. Ten jednak pierzcha przed dniem, który na wschodnim horyzoncie rodzi się nikłą,
jaśniejącą smugą. Nadchodzi czas rannych i zabitych. Pod stację podjeżdżają szpitalne karetki. Nie są
w stanie pomieścić wszystkich. Ich kurs musi być powtórzony kilkakrotnie. Ciężej ranni otrzymują
pierwszą pomoc na miejscu, zanim zostaną oddani w sprawne ręce lekarzy szpitalnych z Kijowa.

Dla ocalałych nadchodzą straszne chwile znoszenia rannych, poparzonych, okaleczonych.

Podporucznik Rekuć jeszcze nie wie, że piekący ból oka oznacza właściwie jego utratę na zawsze.
Telefonistka Zofia Ostasz udziela pomocy rannemu w nogi porucznikowi Bednarzowi. Kiedy rozrywa
nogawki spodni, widok zdruzgotanych kończyn doprowadza ją do rozpaczy. Rwie w strzępy koszulę,
krępuje nogi bandażem, usiłując zatamować upływ krwi.

- Zimno... - szepce porucznik i dziwi się, dlaczego młoda kobieta po prostu nie okryje go mocniej,
skoro nogi tak zdrętwiały mu z chłodu, że ich nie czuje.

- Zimno - potwierdza telefonistka, odwraca oczy i wybucha nagłym niepowstrzymanym płaczem.
Porucznik odprowadza ją wzrokiem, jakaś niesprecyzowana myśl o kobiecej nerwowości przemyka
mu przez głowę i patrząc w szare wciąż niebo pociesza się myślą, że wkrótce wzejdzie słońce i będzie
mu ciepło.

Obok żołnierzy polskich leżą radzieccy. Krój i kolor munduru nie mają znaczenia. Jednakowe budzą
wzruszenie, jednakową otrzymują pomoc. Łączy ich ten sam los i łączy ich ten sam cel.

Kalinka dygoce pod narzuconym przez porucznika Tatarskiego płaszczem, kiedy dwaj sanitariusze
ostrożnie układają go na noszach.

- Wsio budiet charaszo - uśmiecha się do niego starszy, wąsaty, obcy mężczyzna, więc Kalinka chce
mu również odpowiedzieć uśmiechem, ale twarz wykrzywia się w żałosnym grymasie. Nagle
przypomina sobie ojca, dom rodzinny i wydaje mu się, że za chwilą znajdzie się u siebie, w swoim
mieszkaniu, że matka pochyli się nad jego łóżkiem, obrzuci go stroskanym wzrokiem i powie, jak
zawsze mówiła: „No, widzisz, przeziębiłeś się”. I że potem w nocy będzie mu gorąco jak zwykle po
herbacie z malinami, ale już nazajutrz oczy utracą swój gorączkowy blask.

- Eto jeszcze malczyszka - słyszy nad sobą obcy, stłumiony głos.

- Malczyszka - potwierdza ktoś inny.

Nosze kołyszą się miarowo i Kalince wydaje się, że to niebo przechyla się nad nim w jedną i drugą
stronę. Robi mu się słabo, przymyka oczy i do jego uszu dochodzi już tylko odgłos miarowych kroków.

Major Sokołowski i kapitan Biełous organizują ekipę ratowniczą. Spod tlących się desek, gmatwaniny
żelastwa trzeba z największą ostrożnością wydobywać ciała żołnierzy. To zabici i ranni. Pierwszych
odnosi się za niewielkie wzgórze obok stacji, gdzie pochowani zostaną we wspólnej mogile. Smutny,
bolesny obowiązek. Nie ma chętnych do jego spełnienia. Chciałoby się uwierzyć, że to jeszcze nie
kres, ale ta czynność przekreśla wszelkie nadzieje. Jeśli mówili kiedykolwiek o rozstaniach, to nie
o takich.

Rannymi opiekuje się porucznik Kasztelański. Przybywa ich z każdą minutą. Porucznik Tatarski wraz
z kilku żołnierzami dosłownie odkopuje niektórych, przysypanych ziemią i gruzem. Złamane żebra,
kończyny, okaleczone ciała z tkwiącymi w nich jeszcze odłamkami bomb i pocisków.

Trzeba zajrzeć do dokumentów, aby zniekształconą twarz skojarzyć z nazwiskiem widniejącym
w legitymacji. Na ten widok dłonie zwijają się w pięści same. Zapieka się nienawiść, rodzi się chęć
odwetu.

Porucznik Aripowski przechodzi od wagonu do wagonu, od rumowiska do rumowiska.

- Nie widzieliście?

- Nie widzieliśmy...

Nie wierzy im. Może chcą mu zaoszczędzić tego widoku, którego sami byli świadkami, może wolą, by
zachował jej twarz w pamięci taką, jaką była jeszcze przed dwoma godzinami. Nie wierzy im i patrzy
badawczo w oczy. Ich spojrzenie jest pełne bólu, ale ten ból jest w tej chwili tak powszechny, że jego
przyczyną może być wszystko, co ich otacza.

- Na pewno?

- Słowo honoru, obywatelu poruczniku - Wróblewski wali dłonią w pierś.

Słaba iskierka nadziei i nowy przypływ energii. Mogła przecież wybiec, mogła w szaleńczym biegu
szukać schronienia gdzieś obok, za tymi długimi wężami wagonów, co stoją pod wzgórzem.

Świt rozprasza mrok nocy, odsłania to wszystko, czego nie mogli objąć wzrokiem jeszcze przed
godziną. Ostry dym pogorzeliska snuje się leniwą smugą, wśród osiwiałych od wznieconego kurzu
pociągów, okaleczonych i dogasających. Wywleczone w pośpiechu z ich wnętrza piętrzą się między
torami skrzynie, toboły, beczki z benzyną - to wszystko, co można było ratować przed ogniem i co
mogłoby grozić jeszcze większą pożogą.

Na stercie siana leżą ranni, czekając swojej kolejki na transport do szpitali.

Krupickiej nie ma wśród nich. Aripowski rozpoznałby od razu. Idzie więc dalej ku grupie żołnierzy,
usiłujących rozplątać kłębowisko zwichrzonych, stalowych prętów.

- Tam ktoś leży?

- Brocki! - rozpoznają kanoniera z trzeciej baterii.

- I Kanonienko! - dorzuca kapitan Biełous.

Odsuwają żelazne pręty ostrożnie, by nie urazić, jak gdyby ta ostrożność mogła być jeszcze użyteczna.

Wzrok Aripowskiego zatrzymuje się na czymś, co ostatecznie gasi jego nadzieję. Nie rozpoznałby
teraz jej twarzy, ale te włosy... Płomienie strawiły tylko ich część. Przyklęka, na dłoń sypie się miękki,
aksamitny popiół. Nad czołem jasny lok złoci się tą samą falą co zawsze.

- Lidka...

Zastygają w tej krótkotrwałej ciszy, oddając pierwszy hołd poległej. W dali rozlega się gwizd
parowozu jak symbol powrotu życia, które potoczy się dalej.

- Poruczniku... - Sokołowski ujmuje go pod rękę.

Odchodzą. W dali semafor unosi ramię. Pierwszy transport wyrusza w drogę, na zachód. Major patrzy
w tym kierunku i mocno, serdecznie ściska dłoń Aripowskiego.

- Nie zapomnimy!

Po burzy

Każda bitwa, nawet i zwycięska, wymaga od dowódcy sporządzenia smutnego bilansu z poniesionych
strat.

Ilekroć major Sokołowski wypełniał wydrukowane blankiety meldunków „o stratach składu
osobowego”, obowiązek ten wydawał mu się zawsze zwykłą formalnością. Po prostu rubryki
dotychczas pozostawały puste. Kiedy jednak w parę godzin po darnickiej bitwie wpatrywał się
w przygotowany formularz, po raz pierwszy zrozumiał, że jest to obowiązek nieomal okrutny. Oto
historię ludzkiego losu miał przedstawić w postaci liczby umieszczonej w tej lub innej rubryce. Musiał
więc ogołocić ją z tego wszystkiego, co poprzedziło śmierć lub ranienie. Suchy, lakoniczny meldunek
nie może być przecież opisem bohaterskiej postawy porucznika Kanonienki, dzielności kaprala
Kurczewskiego, poświęcenia kanoniera Kalinki, męstwa, ofiarności, wytrwałości i odwagi całego
dywizjonu. Historia ich walki nie może być jednak zapomniana.

Major rzuca okiem na poszczególne rubryki formularza: zabitych... rannych... chorych...
odmrożonych... zaginionych bez wieści... w niewoli. Losy żołnierzy dywizjonu zmieszczą się w trzech
rubrykach: zabitych, rannych, zaginionych bez wieści. Właśnie - ci ostatni...

Major nerwowym krokiem przechadza się po wagonie. Każdy krok wywołuje nowy obraz sprzed kilku
godzin: strzępy ciał... dłoń zaciśnięta w pięść... zwęglone twarze ludzi, których nie udało się
rozpoznać. To właśnie ci, których należy uznać za „zaginionych bez wieści”. Okrutna śmierć. Żołnierz
chce, by o nim wiedziano, gdzie i jak zginął. Wydaje mu się wtedy, że nie umrze w sposób ostateczny,
że żyć będzie w pamięci bliskich. Człowiek broni się przed niepamięcią. Sokołowski sam doświadczał
takich uczuć. Dlatego ciała poległych identyfikowano ze szczególną skrupulatnością. Polegli muszą
mieć nazwiska. Takie jest ich prawo. Najmniejszy znak szczególny, kolor włosów, pierścionek na
palcu, strzęp dokumentu, zarys twarzy - wszystko w tej smutnej pracy musiało być ważne.

„Nierozpoznani” - Sokołowskiemu przychodzi do głowy dziwna myśl. Jemu właśnie miniona noc
pozwoliła poznać ich takimi, jakimi byli w rzeczywistości. Przychodzili do dywizjonu z różnych stron,
różni charakterem, upodobaniami, skłonnościami. Dopasowywali się do siebie, zacierały się
chropowatości, rodziły się przyjaźnie, tliły się antagonizmy, bywali niezdyscyplinowani i posłuszni,
pilni i powolni, staranni i niedbali - ale to wszystko, co o nich wiedział dotychczas, jeszcze nie było
prawdą. Wróblewski wydawał mu się kiedyś człowiekiem ociężałym, wygodnym, zobojętniałym. Tej
nocy strzelał do niemieckich samolotów inny człowiek o tym samym nazwisku. Ktoś inny, chociaż
nazywał się tak samo, wyprowadził pociąg z dna samego piekła. Więc dopiero ta tragiczna noc

umożliwiła rozpoznać w nich tych, kim byli w swojej istocie - żołnierzy. Jeszcze nie zna całej ceny tego
odkrycia, ale wie już, że jest bardzo wysoka.

Sto pięćdziesiąt metrów od torów, na niewielkim wzgórzu, rośnie wał świeżej, skopanej ziemi.
Pachnie wilgocią i wiosną. Mogiła będzie wspólna dla wszystkich. Tabliczka z polskimi nazwiskami na
ukraińskiej ziemi. Bronili jej jak swojej, bo poprzez tę ziemię szli ku własnej. Pogrzeby żołnierskie są
krótkie. Dziś jeszcze muszą jechać dalej na zachód.

Kapitan Biełous wraca z Kijowa krokiem ociężałym jak z dalekiej, męczącej wędrówki. Sokołowski
oczekuje go z niecierpliwością. Chce wiedzieć więcej, chce wiedzieć to wszystko, co pozwoli mu
określić całą cenę dzisiejszej nocy.

Kapitan zdejmuje czapkę. Zza okularów patrzą oczy błyszczące od niewyspania, przemęczone i
chmurne.

- Byłem u wszystkich... - mówi patrząc w notes. - „Oktiabrskaja bolnica”, osiemnastu rannych. Stan
ciężki, kanonierzy: Jałowicki, Gierasimczuk, Braczkowski i bombardier Jaśkiewicz. Jaśkiewicz ma
odłamki w płucach. Nie wiem, czy się z tego wygrzebie. Pytał mnie o to. Powiedziałem, że tak,
oczywiście... Ciężko tam. Rozmawiałem z pułkownikiem Sowienko, komendantem MEP-u

9

. Obiecał

przenieść wszystkich do szpitala wojskowego. W nocy nie było jak i kiedy o tym pomyśleć. Chodziło
o szybkość, o pierwszą pomoc. Szpitale są przepełnione, ale dla naszych żołnierzy zrobiono wszystko,
by ich pomieścić. Rozmawiałem z każdym. Pytali o innych, o kolegów. Uspokajałem ich, jak mogłem...

Kapitan zagryza wargi, zdejmuje okulary, przeciera szkła, przedłuża tę czynność, jak gdyby celowo
zwlekając z dalszym ciągiem relacji.

- W Oktiabrskoj - mówi wreszcie - zmarł...

Dlaczego nie poległ, tylko właśnie zmarł - myśli bezwiednie Sokołowski. - Gdyby znaleziono go tutaj,
mówiłoby się: „poległ”, nadając tej śmierci wyższą niejako rangę. Chociaż...

- Zmarł? - pyta ze zdziwieniem w głosie. Kapitan nie dostrzega tej nuty. Wydaje mu się, że
Sokołowskiemu chodzi o nazwisko.

- To ten kanonier, wiecie, z Równego...

- Jemiec?

- Jemiec.

- Był u mnie przedwczoraj - major uśmiecha się gorzko. - Obiecałem go zwolnić na trzy dni, kiedy
będziemy w Równem. Dobry był chłopak...

Nie było to zdawkowe stwierdzenie. Major pamiętał go dobrze. Był jednym z pierwszych, którzy
przybyli do dywizjonu. Wpadł mu w oko od razu, wydał mu się energiczny, pilny, pełen zapału. To
pierwsze wrażenie ugruntowało się w następnych dniach i tygodniach. Major miał swoje plany co do
dalszych losów tego chłopca. Widział go już w szkole podoficerskiej, a później...

- Po przeszkoleniu byłby świetnym dowódcą - wraca do swoich myśli.

Bielous kiwa głową. On też jest tego zdania.

9

Medycynskij ewakuacjonnyj punkt - medyczny, punkt ewakuacyjny.

- W szpitalu przy ulicy Milionnej 9, poczta polowa... - kapitan zagląda do notesu - numer 47024 leży
pięciu naszych rannych. Podporucznik Farforowski ma zmiażdżoną nogą, telefonistka Płonka kilka ran,
zakażenie, grozi gangrena, ale troskliwość i serdeczność, z jaką tam się spotkałem, upewniają mnie,
że życiu ich nie zagraża niebezpieczeństwo...

W dali rozległo się kilka ostrych gwizdków. Żelazny stukot przebiega wzdłuż wagonów sąsiedniego
pociągu, który tocząc się powoli opuszcza stację. W otwartych drzwiach wagonów towarowych stoją
żołnierze radzieccy, pozdrawiając ich skinieniem ręki.

Odpowiadają im tym samym gestem. Wspólny los, wspólnie przeżyte chwile grozy sprzęgają ludzi ze
sobą. To nie jest już tylko znajomość, ta już jest serdeczna przyjaźń. Stojące jeszcze w tej chwili na
stacji wojskowe transporty za godzinę lub dwie wyruszają w swoją stronę, ale zabiorą ze sobą
wspomnienie o bohaterskiej postawie, dzielności i męstwie żołnierzy w czapkach z orzełkami. To
pierwsze wrażenie ze spotkania i nimi odtąd będzie im towarzyszyć już zawsze.

- Za godzinę, dwie i my wyruszymy - mówi Sokołowski, patrząc w ślad za malejącym ostatnim
wagonem transportu.

Kapitan odwraca kartkę notesu.

- W wojskowym szpitalu okręgowym - relacjonuje dalej - z odniesionych ran zmarł porucznik Bednarz
i kanonier Kalinka... Z upływu krwi. Pochowani na cmentarzu Zwierzyńskim.

Krótka chwila ciszy, która zapada po tych słowach, staje się nie wyreżyserowanym aktem oddania
hołdu poległym. Jeszcze nie myśli się o nich jak o poległych, jeszcze w świeżych wspomnieniach są
ludźmi żywymi, żołnierzami takimi jak i oni.

- Ranni... - kontynuuje Biełous - kanonier Czerniawski, zmiażdżenie nogi, i podporucznik Rekuć. Ten
ostatni stracił jedno oko, drugie ma okaleczone...

I znowu - Rekuć... Dowódca plutonu, który nie dawał wytchnienia swoim żołnierzom, a mimo to
cieszył się ich uznaniem, sympatią i przywiązaniem. To on właśnie był autorem niezwykłego alarmu
owej październikowej nocy, kiedy rozbudzonym z głębokiego snu kanonierom zakomunikowano, że
pancerne zagony wroga znalazły się w bezpośredniej bliskości. Przeciwlotnicy musieli się stać
przeciwpancernikami. Rekuć skomplikował wówczas zadanie: ciągniki zostały rzekomo zabrane do
budowy wałów przeciwczołgowych, wobec czego pluton zmuszony był przeciągnąć działa ręcznie na
stanowiska ogniowe.

Nie czuli wtedy chłodu, w ową październikową noc. Rekuć im asystował, doradzał, popędzał. Pluton
wykonał zadanie w czasie krótszym, niż oczekiwano. Podziękował im za to. Mieli do niego zaufanie,
wierzyli mu, gotowi spełnić każdy jego rozkaz. Wiedzieli, że mogą na niego liczyć, i nie zawiedli się. Ta
noc stała się wystarczającym sprawdzianem jego bojowości i męstwa.

Smutny bilans bitwy napawał jednocześnie optymizmem: dywizjon jest w stanie wykonać zadanie
w najtrudniejszych warunkach. Tego jeszcze dnia w swoim meldunku do dowództwa kapitan Biełous
pisze: Napadnięty znienacka dywizjon stawiał odważnie czoła nieprzyjacielowi i prowadził ogień aż do
1) wyczerpania amunicji, 2) śmierci obsługi. Nie było ani jednego wypadku zejścia ze stanowiska, były
natomiast przykłady grupowego (działon kpr. Dębniaka, który strącił samolot) i indywidualnego
bohaterstwa - kpr. Kurczewski wyczerpawszy amunicję swego pekaemu pobiegł do następnego
i strzelał aż do śmierci...

Tak brzmiały słowa oryginalnego meldunku zachowanego do dziś w archiwum. Cena tej bitwy była
ogromna. W walce z hitlerowskimi piratami zginęło czterdziestu jeden szeregowców, podoficerów

i oficerów, sześćdziesięciu ośmiu zostało rannych, ośmiu zaginęło bez wieści. Byli to ci, których zwłok
nie zdołano zidentyfikować.

Nalot, którego zaciekłość była największa ze wszystkich nalotów przeprowadzonych na stację
kolejową Darnica w czasie II wojny światowej, przeprowadzony został w warunkach szczególnie
sprzyjających dla wroga. Unieruchomione wobec zatłoczenia torów kolejowych pociągi stały się
idealnym celem dla hitlerowskich lotników. Jedynie dzięki sprawnej obronie przeciwlotniczej, której
z wydatną pomocą przyszedł polski dywizjon, rozmiary strat udało się ograniczyć. Był to okres
szczególnej aktywności lotnictwa hitlerowskiego, które intensywnym nocnym bombardowaniem
szlaków komunikacyjnych, mostów i węzłów kolejowych usiłowało przeciąć linie zaopatrzenia
i oderwać zaplecze od frontu.

Dowódca obrony przeciwlotniczej marszałek Woronow w wydanych wiele lat później pamiętnikach

10

wspomina bitwę darnicką w następujących słowach: Była to bezsenna, pełna napięcia noc. Przez cały
czas napływały do mnie meldunki o działaniach artylerii przeciwlotniczej (...) Hitlerowcy zrzucili
mnóstwo bomb, straty nasze jednak były stosunkowo niewielkie. O godzinie 9.30 otrzymałem,
wyczerpujące meldunki na ten temat. Kilka minut później wezwał mnie jednak do telefonu ludowy
komisarz komunikacji Ł. M. Kaganowicz. Naskoczył na mnie, grożąc pociągnięciem do
odpowiedzialności za to, że nieprzyjaciel rozbił Darnicę. Zdawało się, że nie przestanie przeklinać. Na
zakończenie Kaganowicz powiedział, że nie ujdzie mi to na sucho.

Tego samego dnia zostałem wezwany do Kwatery Głównej w celu zreferowania przebiegu nalotu na
Darnicę oraz naszych strat. Zameldowałem, że tej nocy na stacji znajdowało się około pięćdziesięciu
pociągów, przy czym wiele z nich wiozło tak niebezpieczne ładunki, jak amunicję, paliwo i siano.
Pierwsza grupa samolotów niemieckich zrzuciła bomby na park pustych wagonów znajdujących się
w pewnym oddaleniu od głównych i zapasowych torów. Wybuchł pożar. Zapaliły się wagony
i drewniane zabudowania znajdujące się iv pobliżu. Wszystkie następne grupy samolotów, orientując
się według płomieni, rzucały bomby tylko na ten odcinek. Główne zabudowania stacji i transporty
z amunicją pozostały nietknięte - po prostu mieliśmy szczęście. Artylerzyści zestrzelili tej nocy pięć
samolotów. Wyraziłem zdziwienie z powodu niewłaściwego postępowania resortu komunikacji - nie
wolno dopuszczać do takiego przeładowania stacji w porze nocnej i w dodatku z ładunkiem
materiałów łatwopalnych.

Okoliczności, w jakich 1 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej stoczył swój pierwszy bój,
były wyjątkowo nie sprzyjające. Tym cenniejsze jest jego zwycięstwo - pierwszy strącony samolot
hitlerowski Ju-88.

Bitwa o Darnicę stała się historycznym wydarzeniem w dziejach 1 armii Wojska Polskiego. Rozkazem
z dnia 17 czerwca 1944 r. najdzielniejszym z dywizjonu przyznano dwa krzyże „Virtuti Militari” V
klasy, złoty medal „Zasłużonym na Polu Chwały”, trzy „Krzyże Walecznych”, cztery srebrne medale
„Zasłużonym na Polu Chwały” oraz dwa brązowe medale „Zasłużonym na Polu Chwały”.

W owym dniu po pamiętnej bitwie, kiedy na darnickiej stacji ramię semaforu uniosło się w górę
i pociąg wolno przetoczył się na zachód, żołnierze stali w drzwiach okaleczonych wagonów owiani
wspomnieniem świeżym, lecz trwałym, żegnając tych, których zostawili tu na zawsze.

Darnica w ich żołnierskiej dalekiej drodze była zaledwie etapem. Odtąd lufy ich dział penetrować
będą niebo na całej długości zwycięskiego szlaku i nie ustaną w pościgu za samolotami z czarnym
krzyżem, dopóki ostatni z nich, już na ziemi wroga, nie umilknie na zawsze.

10

A. Woronow: Artyleryjskim szlakiem. Wydawnictwo MON.

Krzyżówka z Tygrysem

POZIOMO: 1) podporucznik, dowódca plutonu pekaemów 1 sdapl, 4) telefonistka 1 sdapl, ciężko
ranna pod Darnicą, 7) zbrojne starcie, 9) ciężka broń przeciwlotnicza, 10) miejscowość nad Oką, rejon
sformowania 1 samodzielnego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej, 11) sprzęt sanitarny, 12) zwierzę
amerykańskie, 15) prowizoryczny mostek. 18) dzielna telefonistka 1 sdapl, 21) duża rzeka w ZSRR,
kojarzy się z miejscem głównej akcji naszego tomiku, 24) emblemat, symbol, 26) pierwsza stacja
załadowcza 1 sdapl, 27) etatowy przedstawiciel służby zdrowia w 1 sdapl, 28) oszczep używany przez
podoficerów i oficerów piechoty polskiej w XVI i XVII stuleciu, 29) nabyta wprawa. 30) miasto
obwodowe w ZSRR, w latach 1943-44 siedziba szkoły oficerskiej Polskich sił Zbrojnych.

PIONOWO: 1) magazynek naboi karabinowych, 2) nieruchomy znak nawigacyjny, 3) imię żeńskie, 4)
żołnierz Czarnieckiego, autor znanych „Pamiętników” z lat 1656 1688, 5) nota, 6) teren działania,
widownia wydarzeń, 13) dola, 14) ptak śpiewający, 16) rola, pole, 17) jednostka monetarna Laosu,
18) odznaczenie, 19) archipelag na Atlantyku, 20) przysłowiowy budowniczy, 21) nazwa jednostek
monetarnych w kilku krajach świata, 22) cząstka ognia, 23) istota rzeczy, 25) ostra choroba zakaźna.

„Zwan”

Tygrys rodzi przeczytać

Pamiętniki wojenne, opracowania dowódców radzieckich

I. Bagramian Miasto nad Dnieprem
Generał Bagramian opisuje w swej książce jeden z najcięższych okresów Wielkiej Wojny Narodowej:
walki o Kijów w 1941 roku. zł 10.-

Zbiorowe pod red. marsz. Zw. Radzieckiego R. Malinowskiego Nowe Kanny
Praca omawia operację jasko-kiszyniowską 2 i 3 Frontu Ukraińskiego w sierpniu i wrześniu 1944 r.,
w której zniszczone zostało potężne zgrupowanie wojsk hitlerowskich - 24 dywizje Grupy Armii
„Południowa Ukraina”. Książka zawiera 5 map. zł 25.-

D. Szczegłow Na przedpolach Leningradu
D. Szczegłow jest autorem wielu sztuk teatralnych (m. in. „Zamieć”, „Ucieczka”, „Szumią sosny”). Jego
książka „Na przedpolach Leningradu” poświęcona jest żołnierzom, dowódcom i pracownikom
politycznym, którzy stanęli do bohaterskiej obrony Leningradu. zł. 20.-

M. Kazakow Nad mapą minionych bitew
W swym pamiętniku M. Kazakow, uczestnik walk Wielkiej Wojny Narodowej, daje ocenę zarówno
sukcesów, jak i popełnionych błędów tego okresu. zł. 20.-

A. G. Gołowko Wojna za kręgiem polarnym
Wspomnienia dowódcy Floty Północnej Związku Radzieckiego z lat 1941-1945. Biblioteka Wiedzy
Wojskowej. zł. 26.-

A. T. Stuczenko Trudne lata
Generał Armii Radzieckiej zawarł w swym pamiętniku wspomnienia z frontów drugiej wojny
światowej. zł 20.-

Okładkę projektował: Mieczysław Wiśniewski
Redaktor: Helena Pilipiuk
Korektor: Izabela Słojewska
Cztery tysiące sto pięćdziesiąta publikacja Wydawnictwa MON
Printed in Poland
Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej
Warszawa 1968 r. Wydanie I Nakład 210.000 + 280 egz. Objętość 4,38 ark. wyd.3,5 ark. druk. Papier druk. sat. VII kl., 60 g., z roli 63 cm.
z Myszkowskich Zakładów Papierniczych. Druk ukończono w lutym 1968 r. Wojskowe Zakłady Graficzne w Warszawie.
Zam. nr 3864 z dn. 7.XI.1967 r.
T-97. Cena zł 5.-