43

Гетьман Іван Мазепа: постать, оточення, епоха

Valdas Rakutis

Hetmani litewscy w polityce rosyjskiej podczas

wojny północnej 1700–1721

N

a przełomie wieków XVII–XVIII społeczeństwo Wielkiego Księstwa

Litewskiego przeżywało okres wewnętrznego kryzysu i konfliktów. Ród

Sapiehów uzyskał od króla Jana III Sobieskiego najważniejsze urzędy na

Litwie (kontrolę nad wojskiem i skarbem), uniemożliwiając innym rodom magna-

ckim dostęp do wspomnianych godności w państwie. Wielokrotnie inne możne rody

próbowały pozbawić Sapiehów dominującej pozycji

1

, na drodze sądowej, a nawet

poprzez zbrojne wystąpienia. Dopiero w roku 1700, przy cichym wsparciu króla

Augusta II udało się konfederatom w bitwie pod Olkienikami (koło wsi Leipuny,

lit. Leipūnai) zwyciężyć siły Sapiehów. Dzięki temu dominującą pozycję na Litwie

uzyskały inne rody litewskie, jak: Wiśniowieccy, Ogińscy, Pociejowie, Kriszpin–

Kirszensztejnowie, Kociełłowie. Jednak Sapiehowie, którym konfederacja olkieni-

cka

2

odebrała wpływy, nie chcieli uznać takiego stanu rzeczy i zaczęli szukać pomo-

cy u króla Augusta II. Szybko jednak zrozumieli, że król nie tylko nie zamierza im

pomóc, ale nawet nie widzi miejsca dla ich rodu w swoich dalekosiężnych planach

dotyczących przyszłości Litwy. Wtedy Sapiehowie zwrócili się o pomoc do rywala

Augusta II, króla Szwecji Karola XII. Ten szybko skorzystał z okazji i pod preteks-

tem obrony praw hetmana Kazimierza Jana Sapiehy wkroczył na ziemie Wielkiego

Księstwa Litewskiego. W ten sposób wewnętrzny spór litewski

3

stał się częścią

większego konfliktu w Europie Północno-Wschodnej. Skonfliktowana magnateria

litewska była obiektem zainteresowania różnych grup wpływu i państw, które przy

tej okazji realizowały własne interesy. Jednym z instrumentów takiej polityki stał się

urząd hetmana litewskiego.

Urząd hetmana w Wielkim Księstwie Litewskim został ustanowiony w końcu

XV w., kiedy to wielki książę litewski, piastujący tę funkcję najczęściej razem z god-

nością króla Polski, nie był w stanie wypełniać obowiązków zwierzchnika wojska i

powierzał ją wyznaczanym hetmanom. Początkowo urząd hetmana został utworzo-

ny tymczasowo, jednak od połowy XVI wieku stał się godnością stałą i dość zna-

czącą. W tradycji rodu Radziwiłłów, często pełniącego tę godność, urząd hetmana

litewskiego wraz z nominacją na wojewodę wileńskiego, był najwyższym urzędem

w Wielkim Księstwie Litewskim, co w praktyce czyniło go niekoronowanym wład-

cą Litwy. Ponadto urząd hetmana dawał wielkie możliwości wzbogacenia się. Za

poniesione koszta związane z pełnieniem urzędu hetman odpowiadał przed sejmem.

Należy tutaj dodać, iż hetmani często ponosili koszty utrzymania wojska z własnych

pieniędzy, które następnie zwracano im z wielkim opóźnieniem z powodu opłaka-

nego stanu finansów Rzeczpospolitej. W tej sytuacji hetmani mieli wielkie prawa, z

44

ІСТОРІЯ

których najważniejszym stało się prawo lokacji jednostek na «leże zimowe». Takie

jednostki nota bene stanowiły problem dla starostw, w których stacjonowały, oba-

wiano się, bowiem, że źle opłacani bądź w ogóle nieopłacani żołnierze będą stoso-

wać przemoc wobec miejscowej ludności. Hetman miał także prawo do nominacji

oficerów

4

.

Specyfiką urzędów hetmańskich zarówno litewskich, jak i koronnych, była god-

ność inter majestatis et libertatis. W czasach, kiedy demokracja szlachecka dążyła

do dominacji politycznej, hetmani stali się przewodnikami maganterii przy prawie

do mobilizacji całej szlachty. Ta realna władza stała się tym bardziej znacząca, gdy

konflikt między władcą a magnaterią nasilał się. Stan konfliktu był właściwie cią-

gły od czasów panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego, trwał za króla Jana

III Sobieskiego, ale największe apogeum osiągnął w czasie panowania Augusta II

Mocnego Sasa. Hetmani stali się rzeczywistymi liderami szlachty, a królowie tylko

osobami koronowanymi z iluzoryczną władzą wykonawczą.

Hetmani byli dość niezależni i mogli prowadzić swoją politykę międzynarodową.

Taka polityka miała duże znaczenie w czasie bezkrólewia, a także podczas kryzysu

monarchii w Polsce po elekcji Stanisława Leszczyńskiego.

Sytuacja polityczna Rosji, jako jednego ze sprzymierzeńców Rzeczypospolitej

Obojga Narodów, stała się dość krytyczna po klęsce pod Narwą w roku 1700. Jednak

po zmianie głównego kierunku natarcia szwedzkiego na południe (1702 rok), Rosja

miała czas na reorganizację wojska, a potem nawet na stopniowe uderzenie na twier-

dze ingermlandzkie i fińskie, a następnie inflanckie. Warunkiem powodzenia było

podsycanie bezwładu panującego na ziemiach Polski i Litwy. Wojsko litewskie, ma-

jące wielkie problemy finansowe, stało się instrumentem polityki rosyjskiej, dlatego

car Piotr I nie szczędził ani obietnic, ani nawet pieniędzy na podtrzymanie stanu

wojska litewskiego, nawet przy prawdopodobieństwie, że znaczna część przekazy-

wanych sum wpadała w ręce elit szlacheckich, bo to uzależniało ich od rosyjskiego

monarchy

5

.

Legalność stosunków politycznych między szlachtą litewską a Rosją zapewniał

sojusz między carem Piotrem I a królem Augustem II Mocnym. Zależność szlachty

od Rosji zaczęła wzrastać po zrzeczeniu się tronu polskiego przez króla Augusta II.

Tylko Rosja mogła zapewnić stronnikom Augusta II realną pomoc.

Jednym z czynników podtrzymania związków między Piotrem I a stronnikami

litewskimi Augusta II stała się sprawa urzędu hetmańskiego. Kazimierz Jan Sapieha,

hetman wielki litewski już pod koniec roku 1701 zaczął wiązać swoją przyszłość z

Karolem XII, królem Szwecji, utraciwszy nadzieje na utrzymanie się na urzędzie

hetmana przy pomocy króla polskiego Augusta II. Wszystkie możliwości były stra-

cone po zerwaniu sojuszu między magnatami litewskimi, który pod naciskiem woj-

ska saskiego został podpisany na początku 1702 roku. Po tym wydarzeniu hetmanem

polnym litewskim w miejsce zmarłego B. Słuszki został młody lider opozycji anty-

sapieżyńskiej, Michał Serwacy Wiśniowiecki. Urząd hetmana polnego nie odebrał

mu godności pułkownika generalnego, która miała wielkie znaczenie finansowe.

Taka zmiana sytuacji nie podobała się drugiemu liderowi wspomnianej opozycji,

45

ValDas RakutIs

Grzegorzowi Antoniemu Ogińskiemu, mającemu jego zdaniem większe zasługi dla

obozu antysapieżyńskiego.

Rywalizacja o władzę hetmańską między nimi stała się ważnym czynnikiem w

polityce wewnętrznej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Osobą rozstrzygającą miał

być władca, posiadający prawo nominacji hetmanów, ale zakulisowy wpływ na ob-

sadę tego stanowiska miał także car Piotr I, który poprzez swoich wysłanników lub

nawet osobiście wspierał raz jednego, a raz drugiego z kandydatów. Taka postawa

cara rosyjskiego zapewniła mu pozycję arbitra, który w sprzyjających okolicznoś-

ciach mógł doprowadzić do podporządkowania sobie całego Wielkiego Księstwa,

przy czym hetman nadal mógłby pozostać najważniejszą osobą na Litwie, ale jako

namiestnik Jego Impieratorskogo Wieliczestwa. Takie plany Piotra I wobec ziem

litewskich pojawiły się po raz pierwszy jeszcze przed bitwą pod Połtawą, a następnie

podczas konfliktu między królem polskim Augustem II a szlachtą, mającym miejsce

w latach 1714–1717.

Należy tutaj wspomnieć obszerniej o kandydatach do godności hetmana, wspie-

ranych przez Rosję. Było ich trzech: najpoważniejszy z kandydatów Michał Serwacy

Wiśniowiecki, następnie Grzegorz Antoni Ogiński oraz Ludwik Konstanty Pociej.

M. S. Wiśniowiecki niecierpliwy z racji młodego wieku, po abdykacji króla Augusta

II nie czekając na wsparcie Rosji, zaczął szukać porozumienia z królem-elektem

Stanisławem Leszczyńskim

6

, co automatycznie wyeliminowało go z listy osób po-

pieranych przez cara Piotra I. Natomiast siłą G. A. Ogińskiego było to, że będąc

wierny królowi polskiemu Augustowi II, pozostał lojalny wobec Rosji. Brał udział

w ważniejszych spotkaniach cara Piotra I z królem Augustem II, dyplomatycznych

misjach Wielkiego Księstwa Litewskiego do jej wschodniego sąsiada, dostawał jur-

gielt moskiewski i gdyby nie jego przedwczesna śmierć, zostałby niechybnie het-

manem wielkim litewskim

7

. L. K. Pociej na scenie politycznej pojawił się w tym

samym czasie co i G. A. Ogiński, pochodził z tego samego rodu, ale zawsze był

subordynowany M. S. Wiśniowieckiemu i G. A. Ogińskiemu, zajmując ważny urząd

podskarbiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Nigdy nie zdradził Piotra I, zawsze

dostawał pomoc rosyjską na działalność i kupowanie popleczników. Natomiast z

królem Augustem II jego stosunki układały się różnie, często prowadził samodzielną

politykę, wykorzystując nastroje antysaskie na Litwie. Jednak jego przewrotność

polityczna, częste zmiany frontu politycznego, a także zarzucane mu liczne sprze-

niewierzenia środków finansowych doprowadziły w 1716 roku do utraty poparcia

jego osoby przez szlachtę litewską, i chociaż przy pomocy cara Piotra I i jego sukce-

sorów pozostał na urzędzie hetmańskim, to nigdy już nie odegrał ważnej roli w hi-

storii Litwy. L. K. Pociej był idealnym hetmanem z punktu widzenia Rosji i odegrał

znaczącą rolę w sprowadzeniu zarówno Litwy, jak i samej Rzeczypospolitej z pod-

miotu politycznego, jedynie do obiektu niemającego większego znaczenia na mapie

Europy tamtych czasów. Właśnie ten hetman był gotowy za swój urząd, dający mu

kontrolę nad wojskiem i finansami w kraju zapłacić unią z Koroną Polską, tworząc

Wielkie Księstwo Litewskie pod protektoratem Rosji

8

. Takie rozwiązanie polityczne

nie raz pojawiło się na scenie politycznej w okresie 1701–1721.

46

ІСТОРІЯ

Król Polski August II Mocny Sas kilkakrotnie proponował carowi Piotrowi I część

Rzeczypospolitej za poparcie dla wprowadzenia absolutystycznej władzy. Takie pla-

ny były dla Rosji ważne i interesujące, jednak często nierealne z powodu nastrojów

miejscowej szlachty i całego polskiego systemu politycznego. Takie układy nie mo-

głyby liczyć na aprobatę, doprowadziłyby do wojny, która mogłaby zostać natych-

miast wykorzystana przez nieprzyjaciół Rosji (Szwecję i Turcję). Korzystniejsze dla

caratu było wykorzystywanie praw i wolności szlacheckich – wartości, o których w

samej Rosji nie mogło być mowy. Hetmani były uważani za przywódców szlachty,

a ich ogromne prawa na przełomie wieków XVII–XVIII i w czasie wojny północ-

nej nikogo nie dziwiły. Taka pośrednia kontrola nad szlachtą poprzez kontrolę nad

hetmanami dawała więcej korzyści, niż bezpośrednia władza nad częścią czy całym

terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego. Urząd hetmana stał się najlepszym in-

strumentem prowadzenia takiej polityki. Tym samym pozycja Wielkiego Księstwa

w omawianym okresie zbliżyła się do sytuacji Lewobrzeżnej Ukrainy, gdzie właśnie

urząd hetmana był wykorzystywany jako tradycyjne narzędzie wiążące ten kraj z

caratem rosyjskim.

Omówiona powyżej sytuacja polityczna w Wielkim Księstwie Litewskim w la-

tach 1700–1721, uprawnia do postawienia następujących wniosków:

1. Ewolucja społeczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów, wojna domowa w

Wielkim Księstwie Litewskim oraz wojna północna doprowadziły do głębokiego

kryzysu państwowości i instytucji społecznych na Litwie. Kryzys ten umożliwił są-

siadom, Szwecji i Rosji, wykorzystanie polityczne urzędu hetmana wielkiego litew-

skiego jako «instytucji» realizującej obcą politykę.

2. Hetman jako mediator między monarchą a szlachtą był korzystnym elemen-

tem dla krajów sąsiednich: aby go mianować nie trzeba było organizować elekcji,

co było zawsze związane z akceptacją innych mocarstw; miał realną władzę, którą

można było kontrolować poprzez finansowanie jego wojska, jurgielt osobisty, szan-

taż polityczny, podsycanie rywalizacji między konkurentami do stanowiska, obronę

w przypadku sprzeniewierzenia funduszy, mediację przy obsadzie urzędu.

3. Hetmani musieli być ludźmi znanymi, «dobrze urodzonymi«, ambitnymi, ale

mającymi słabą pozycję we własnym kraju, potrzebującymi wsparcia i obrony ze

strony Rosji, której się odwdzięczali popierając jej interesy.

4. Próba doprowadzenia sytuacji politycznej w Wielkim Księstwie Litewskim do

tej, jaka panowała na Lewobrzeżnej Ukrainie nie była jednak najważniejszym celem

polityki rosyjskiej, chociaż taki wariant był rozważany jako możliwe rozwiązanie

przy pogłębianiu się kryzysu politycznego na Litwie. Na przeszkodzie takiemu roz-

wiązaniu stały formalny status kraju, będącego w unii z Rzeczpospolitą, instytucja

monarchy i tradycyjny styl życia w kraju, mającym głębokie tradycje demokracji

szlacheckiej. Taki kraj nie byłoby trudno zająć zbrojnie, ale praktycznie nie można

by liczyć na jego wierność.

5. Studia porównawcze nad sytuacją polityczną Wielkiego Księstwa Litewskiego

i Lewobrzeżnej Ukrainy mogłyby stać się pomocne dla oceny ówczesnej polityki za-

granicznej Szwecji i Rosji, a także dla zrozumienia głębokich procesów wewnętrz-

4

ValDas RakutIs

nych zachodzących w społeczeństwach obu krajów, a przede wszystkim służyłyby

nawiązaniu szerszej dyskusji naukowej między badaczami z Ukrainy i Litwy.

1

Więcej o genezie tego konfliktu zob. w: G. Sliesoriūnas, Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė

vidaus karo išvakarėse: didikų grupuočių kova 1690–1697, Vilnius 2000.

2

Konfedrację olkienicką zawiązała szlachta po bitwie pod Olkienikami. Postanowiono wów-

czas nadal walczyć z wpływami Sapiehów i wyznaczono M. S. Wiśniowieckiego na pułkow-

nika generalnego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

3

O znaczeniu tego konfliktu dla ogólnej sytuacji politycznej zob. w: J. Staszewski, Wojny

XVIII w. Między barokiem a oświeceniem, wojny i niepokoje czasów saskich, Olsztyn 2004,

s. 9.

4

A. Mączak, Klientela, Warszawa, 1994.

5

Układy polityczne między Piotrem I i magnatami litewskimi zaczęły się podczas spotkania

Piotra I i Augusta II w Birżach w 1701 r. i potem były regularnie potrzymane przez jego spe-

cjalnych wysłanników, bądź osobiste spotkania. Poparcia takim układom udzieliły kolejne

zjazdy szlachty litewskiej.

6

O. Didžiojo, Šiaurės karo frontas Lietuvoje II, «Karys» 1963, nr 4, s. 176; A. Rachuba,

Michał Serwacy Wiśniowiecki [w:] Hetmani litewscy. Poczet hetmanów Rzeczypospolitej,

Warszawa, 2006.

7

A. Sowa, T. Waliszewski, Ogiński Grzegorsz (Hrehory) Antoni [w:] Polski słownik biogra-

ficzny (toliau PSB), t. XXIII/3, z. 98, 1978; A. Rachuba, Hrehory Antoni Ogińsk [w:] Hetmani

litewscy. Poczet hetmanów..., op.cit.

8

A. Rachuba, Ludwik Konstanty Pociej [w:] Hetmani litewscy. Poczet hetmanów..., op.cit.;

A. Sowa, Pociej Ludwik Konstanty [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXVII, Wrocław,

1982.