Körmendy, Adrienne

Kształtowanie się pojęcia "prawa

niemieckiego" (ius Teutonicum) w

Europie Środkowo-wschodniej w

XIII-XIV w.

Przegląd Historyczny 75/3, 481-492

1984

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

A D R IE N N E K Ö RM EN DY

Kształtowanie się pojęcia ’’prawa niemieckiego”

(ius Teutonicum) w Europie Środkowo-wschodniej

w XIII—XIV w.

1.

Pojęcie „p raw a niem ieckiego” od daw na pozostaje w c en tru m zain­

teresow ań h isto riog rafii polskiej i niem ieckiej. M niej inten syw nie zajm o­

w ała

się

nim

h isto rio g rafia

c z e s k a 1.

B ezsporną

ziksługą

Rudolfa

K ö t z s c h k e g o było bezstronne i nau ko w e określenie tego pojęcia
jako p raw a osadniczego, k tó re pow stało n a obszarze n ie m ie c k im 2.
J . J . M e n z e l i B en ed ykt Z i e n t a r a niezależnie od siebie i p raw ie

rów nocześnie poddali dokładnym badaniom źródła i genezę „praw a nie­
m ieckiego” 3. Dzięki nim w iele już w iem y o kształto w an iu się oraz treści
pojęcia ius T e u to n ic u m w chw ili jego pojaw ienia się. Ale historia pojęcia
„praw a niem ieckiego” nie kończy się w ra z z m om entem jego pow stania.
W ciągu k ilk u stu leci praw o to rozszerzyło się na praw ie całą Europę
środkow o-w schodnią. E kspansja „p raw a niem ieckiego” , analiza jego zm ie­
n iającej się na różnych tere n ac h i w ró żn y ch okresach treści, jest p asjo ­
n u jący m pro blem em historycznym . Z w racał na to uw agę B enedykt Z ien­

ta ra pisząc: „T erm in praw o niem ieckie m a za sobą długą historię, k tó ­

ra zasługuje z pew nością na specjalne zbadanie. Sam a analiza treści,

w iązanych z nim przez użytkow ników , a później przez badaczy — p ra w ­

ników i h isto ry kó w — treści zm ieniających się z upływ em czasu a także

ze zm ianą prąd ów ideologicznych i teo rii naukow ych, p rzyniosłaby boga­

ty plon, sk ła n ia ją c y do rozm yślań n a d w pływ em czynników zewnętrzr-

nych na w y n iki n a jb a rd zie j n aw et s k ru p u la tn ie prow adzonych badań
h isto ry czn y ch ” 4.

Zm iana treści pojęcia „praw a niem ieckiego” m a szczególne znaczenie

dla h isto rii W ęgier, gdzie z term in em ty m spo ty k am y się rów nież w
zw iązku z ru ch em osadniczym na północnych rubieżach państw a w w ie­

kach X III i XIV. A naliza źródeł w ęgierskich, w k tó ry c h w y stęp u je po­

jęcie ius T e u to n ic u m w yk azuje, że nie było ono w pełni identyczne

z treścią, jak a k ry ła się pod nim w czasie i na obszarze jego pow staw a-

1 B ib lio g ra fia n a jw a żn iejszej litera tu r y w: U r k u n d e n u n d erzä h le n d e Q u ellen

ги г d e u ts c h e n O s ts ie d lu n g im M itte la lte r t. I, w y d . H. H e 1 b i g, L. W e i n r i с h,
D arm stadt 1968. s. 28 пп., t. II, D arm stad t 1970, s. 45 пп.

2 R. K ö t z s c h k e , D ie A n fä n g e d es d e u ts c h e it R e c h te s in d e r S ie d lu n g sg e ­

sch ich te d es O ste n s (lu s te u to n ic u m ), „B erich te über d ie V erh an d lu n gen der S ä c h ­
sisch e A k a d em ie der W issen sch a ften zu L eip zig ”, P h il.-h ist. K la sse t. X C III, 1941,
z. 2.

3 J. J. M e n z e l , D ie sch lesisch e L o k a tio n su rk u n d e n d e s 13. Jh. S tu d ie n zu m

U r k u n d e n w e se n , zu m S ie d lu n g s-, R e c h ts - u n d W irts c h a fts g e sc h ic h te e in e r o s t­

d eu tsc h e n L a n d sc h a ft im M itte la lte r , W ürzburg 1977, s. 1—98; B. Z i e n t a r a ,
Ź ró d ła i g e n e za „ p ra w a n ie m ie c k ie g o ” (iu s T e u to n ic u m ) n a tle ru ch u o sa d n iczeg o
w E u ropie Z a c h o d n ie j i ś r o d k o w e j w X I— X II w ., P H t. L X IX , 1978, z. 1, s. 47—74.

4 B. Z i e n t a r a , op. cit., s. 47.

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X X V , 1984, Z E S Z . 3

482

A D R IE N N E K Ö R M E N D Y

nia. P ojaw ia się zatem konieczność sprecyzow ania ty c h różnic i czynni­

ków je pow odujących. Chcąc znaleźć zadow alające w yjaśnienie ty c h ,

problem ów m usim y n a jp ie rw odpowiedzieć sobie na pytanie, jak ą drogą
ru ch osadniczy na „p raw ie niem ieckim ” d o ta rł do północnych gran ic
średniow iecznych W ęgier oraz w jak im znaczeniu używ ano pojęcia „ p ra ­
w a niem ieckiego” n a różnych tere n ac h w czasie trw a n ia osadnictw a.

2.

W X III w ieku W ęgry sąsiadow ały od północy z M oraw am i, Śląs­

kiem i M ałopolską. J a k pow szechnie w iadom o Śląsk m iał specjalne, zna­

czenie w ru c h u osadniczym na „praw ie n iem ieckim ” . Tu bow iem (po

teren ach n ad Łabą), ru ch te n pojaw ił się najw ćześniej. T u taj też u k ształ­
tow ało się pojęcie „p raw a niem ieckiego” . Ze Śląska rów nież „praw o
niem ieckie” przenikało n a obszary sąsiednie. K ied y zatem m ógł dojść
te n „śląski” wzorzec osadnictw a na „praw ie n iem ieckim ” na te re n y W ę­

gier? W ęgry m iały w spólną granicę ze Śląskiem : C ieszyn oraz k o m itat
Trenczyn sąsiadow ały ze sobą. S tu d iu jąc przebieg kolonizacji na Ś ląsku
m ożem y stw ierdzić, że osadnictw o na „praw ie niem ieckim ” d o tarło do

cieszyńskiego dopiero w końcu X III w ie k u 5, a za jego pośrednictw em
ru ch ten m ógł pojaw ić się na W ęgrzech nieco później.

Podobna sy tu acja była na M oraw ach. To p raw d a, że pod w pływ em

i za pośrednictw em Śląska, osadnictw o na „p raw ie n iem ieckim ” pojaw iło

się tu ta j już w pierw szej połowie X III w., a n ab rało w ielkiego rozm achu
w jego drugiej połowie, ale m iało to m iejsce na obszarach M oraw pół­
nocno-zachodnich, a więc nie na tere n ac h sąsiadujących z k om itatem
trenczyńskim ®.

Także w M ałopolsce ru c h osadniczy na „praw ie niem ieckim ” rozw i­

n ą ł się pod w pływ em i za pośrednictw em Śląska. P ierw sze próby osad­
nicze pochodzą ju ż z pierw szej połow y X III w ieku, ale n a w ielką skalę'
ru ch te n rozw inął się dopiero w drugiej połowie tego stulecia 7. D ecydu­

jącą rolę odegrała tu p a ra książęca: Bolesław W stydliw y i K unegunda.
Cechą ch arak te ry sty c z n ą ich polityki było pop ieranie osadnictw a w m a­
jątk a ch kościelnych i p ry w a tn y c h a nie w tak im sam ym stopniu w k sią-
zęcych. W y jątk iem była Sądecczyzna o raz dolina P op rad u . W lata ch
sześćdziesiątych X III w ieku na Sądecczyźnie K u neg un da zainicjow ała
reorganizację sw ych m ają tk ó w w edle w zorców praw a n iem ieck ieg o 8.

5

W. K u h n , S ie d lu n g sg e sc h ic h te O b ersch lesien s, W ürzburg 1954; S. K u t r z e -

b a, H isto ria Ś lą s k a t. I, K ra k ó w 1933, s. 46 nn.; J. J. M e n z e l , op. cit., A n h an g

18, 74, 83, 90, 102, 119, 121.

• H a n d b u ch d e r G e sc h ic h te d e r B ö h m isch en L ä n d e r t. I, w y d . K. B o s 1, 1967,

s. 319 пп.; W. W e i t z s ä c k e r , D as d e u tsc h e R e c h t d e r b ä u erlich en K o lo n iste n

B öh m en s u n d M ä h ren s im X III. u n d X IV . Jh., „M itteilu n gen des V erein s fü r G e ­

sch ich te der D eu tsch en in B öh m en ” t. X III, 1912, z. 4, s. 486— 483; R. K ö t z s c h k e ,

op. cit., s. 25 пп.; J. K e j ř, Z w e i S tu d ie n ü b e r d ie A n fä n g e d e r S ta d tv e r fa s s u n g
in d en b ö h m isch en L ä n d e rn , „H istorica” t. X V I, 1969, s. 88—96; H. S t o o b, B runo
v o n O lm ü tz, das m ä h risc h e S tä d te n e tz u n d d ie eu ro p ä isc h e P o litik vo n 1245— 1281,
„Die m itte la lte r lic h e S tä d teb ild u n g im S ü d ö stlich en E uropa”, w y d . H. S t o o b,
K öln—W ien 1977, s. 90— 130; J. E m 1 e r, R e g e sta d ip lo m a tic a nec non e p is to la ria
B oh em iae e t M o ra via e cz. II: 1253— 1310, P ra g a e 1882.

7 Por. na ten tem at: F. B u j a k , S tu d ia n a d o s a d n ic tw e m M a ło p o lsk i, K ra k ó w

1905; A. G ą s i o r o \v s к i, Ze s tu d ió w n a d sz e rze n ie m się tz w . p r a w a n ie m ie c k ie g o
w e w sia c h z ie m i k r a k o w s k ie j i sa n d o m ie r s k ie j do ro k u 1335, R H t. X X V I, 1960,

s. 123 пп.; W. K u h n, E rsch liessu n g d es sü d lich en K le in p o le n im 13. u n d 14. Jh.,
„ Z eitsch rift fü r O stfo rsch u n g ” t. X V II, 1968, s. 401 пп.; S. K u r a ś , P r z y w il e je

p r a w a n ie m ie c k ie g o m ia s t i w s i m a ło p o ls k ic h X I V —X V w ie k u , W rocław 1971,
s. 167 nn.

f

8 K D M łp. t. II, s. 73 n. O a tf en ty czn o ści i dacie p r z y w ile ju B o lesła w a Wsrtydli-

w ego: J. B e ň к o, P r o b le m p r a v o s ti p o d o lin e c k o j lis tin y z r o k u 1244, „S lo v en sk á

A r c h iv istik a ” t. III, 1968, s. 314—319.

1

IU S T E U T O N IC U M W E U R O P IE Ś R O D K O W O -W S C H O D N IE J

483

Jednocześnie p a ra książęca rozpoczęła ak cję osadniczą na południow ych
ru bieżach swego p ań stw a — w dolinie P o p ra d u —- zlecając lokację P o-
dolina.

P rzynależność te ry to ria ln a okolic P odolina w w ieku X III była sp o r­

na 9. W szystko w skazuje jed n a k na to, że w y k o rzy stu jąc w alki w e w n ętrz ­
ne w K rólestw ie W ęgierskim i osłabienie w ładzy królew skiej Bolesław

W stydliw y i K uneg u n d a sta ra li się przyłączyć te n odcinek doliny Po­
prad u w sposób n ieo d w racaln y do M ałopolski. Pom ocą w ty ch planach

m iało być organizow ane na praw ie niem ieckim osadnictw o. P lan ów ty ch
nie udało się zrealizow ać. W początkach X IV w ieku Podolin i jego oko­
lice należą ju ż do W ęgier.

Działalność m ałopolskiej p ary książęcej m a ogrom ne znaczenie dla

h isto rii osadnictw a na W ęgrzech, bowiem za ich pośrednictw efri koloni­

zacja na p raw ie niem ieckim najw cześniej d o tarła w obręb g ranic K ró ­

lestw a W ęgierskiego. Ju ż w latach siedem dziesiątych X III w ieku osad­

nictw o n a p raw ie niem ieckim pojaw ia się na Spiszu, a s tą d rozszerza się
potem na całe północno-w schodnie te re n y W ęgier.

U sch y łk u X III w ieku m iała m iejsce lokacja Ż iliny (Zsolna, Sillein),

najpraw do po do bn iej przy pom ocy osadników z górnośląskiego Cieszyna.
A w pierw szej połow ie X IV w ieku, w ychodząc z Żiliny,' rozpoczęło się

rów nież osadnictw o na p raw ie niem ieckim n a północno-zachodnich te r e ­

nach W ęgier 10.

·

T ak w ięc na obszary K rólestw a W ęgierskiego ta k zw ane „praw o nie­

m ieckie” dotarło z dwóch kierunków : ze Śląska i z M ałopolski. Odróż^
nienie ty ch dw óch prąd ó w je s t sp raw ą ogrom nie w ażną, poniew aż treść

pojęcia „p raw a niem ieckiego” była różna na północno-zachodnich i pół­

nocno-w schodnich tere n ac h W ęgier. W ytłum aczenie tego zjaw iska tk w i
w odm iennym rozw o ju pojęcia „p raw a niem ieckiego” oraz odm iennym

c h a ra k te rz e ru c h u osadniczego n a Ś ląsku i w Małopolsce.

3.

Pojęcie „ p raw a niem ieckiego”, k tó re pow stało w początku X III w ie­

k u na te re n ie Ś ląsk a oznaczało te sp ecjaln e u p raw nienia, k tó re dostaw ali

osadnicy p rzy b y w a ją c y początkow o w yłącznie z N ie m ie c n . P o w stanie
i rozw ój p raw a osadniczego na tere n ie N iem iec m a długą historię. K oń­
cowy etap tego rozw oju m iał m iejsce n a d Łabą i Soław ą i da się scha­
rak tery zo w ać w sposób n astęp u jący: po pierw sze daw ało ono osadnikom
p rzy b y w ający m z ziem holenderskich, flam and zkich i frank oń skich n a j­
k orzystniejsze u p raw n ie n ia uzyskane ju ż w cześniej na zachód od Łaby,
a więc: w olność osobistą oraz dziedziczne i zbyw alne praw o do ziem i

dzierżonej na określonych w a ru n k ach oraz w łasne sądow nictw o, po d ru ­
gie: u p raw n ie n ia uzyskane przez osadników praw o g w aranto w ało nie
poszczególnym jednostkom , a całej zbiorowości osadników , k tó rz y tw o­
rzy li w spólnotę kolonizacyjną, gospodarczą, sądow ą i kościelną, po trz e ­
cie: poniew aż u p raw n ien ia praw o g w aran to w ało w spólnocie osadników ,
to teren , gdzie obow iązyw ało praw o osadnicze, p o k ry w ał się z tere n em
należącym do w spólno ty osadników , ta k więc granica osady stw orzonej
przez kolonistów była zarazem g ranicą p raw n ą, a praw o osadnicze p rzy -

*

9 Por. na ten tem at: T. E. M o d e 1 s к i, S p o r y o p o łu d n io w e g ra n ice d ie c e z ji

k r a k o w s k ie j od s tr o n y S p is zą (w . X III— X V III), Z ak op an e 1928; A. R u t k o w s k a -
- P ł a c h c i ń s k a , S ą d e c c zy z n a w X III— X I V w ie k u , p r z e m ia n y g o sp o d a rc ze i s p o ­
łeczn e, K ra k ó w 1961, s. 15; J. B e ń k o , D e d in sk á k o lo n izá c ia h orn éh o S p iš a па
n e m e c k o m p r á v e (d o p o lo v ic e 14. storočia), „Spiš” t. III—IV, 1972, s. 54.

10 A. G a č o v a, P ô v o d u sta n o v izn e š o l tý s t v a na S lo v e n s k u , „H istorick y S b orn ik ”

t. III, 1945, s. 55 rm.

11 R. K ö t z s c h k e, op. cit., s. 32 ηη.

\

484

A D R IE N N E K Ö R M E N D Y

sługujące początkowo w yłącznie osadnikom pochodzenia flam andzkiego,
holenderskiego i frankońskiego zostało rozszerzone na w szystkich m iesz­

kańców osady bez w zględu na ich prow eniencję. P ra w o holenderskie,
flam andzkie czy fran k o ń sk ie przestało zatem oznaczać po pew nym cza­
sie praw o p rzy sług ujące tylko osadnikom z H olandii, F ra n k o n ii czy
F landrii.

U kształtow ało się w ięc pew ne praw o osadnicze, k tó re istniało ty lko

w teorii, jako zbiór u p raw n ie ń przy słu g ujący ch osadnikom , któ re dopiero
w p raktyce, w odniesieniu do k o n k retn y ch osad, pow stających w kon­
k retn y c h w aru n k ach , n ab ierało k o n k retn y c h form , k tó re m ogły oczy­
w iście różnić się m iędzy sobą n aw et w isto tn y sposób. U kształtow anie
się owego teoretycznego praw a osadniczego, a b stra h u ją c od k o n k retn y ch

przy p adkó w p ra k ty k i kolonizacyjnej, szybko znalazło odbicie w w arstw ie
językow ej. Ju ż n a d Ł abą pojaw ił się te rm in ius hollandicum , a na te re ­

nach zam ieszkałych przez Słow ian ogólne praw o osadnicze (prawo te o re ­

tyczne) znalazło swój o stateczny w y raz w term in ie ius T e u to n icu m lub
ius Teutonicale 12.

.

P otrzeb a osadników i praw a osadniczego w y stąp iła najw cześniej na

Śląsku. Na przełom ie X II i X III w ieku pojaw iła się tu ta j znaczna liczba
osadników z Niem iec, k tó ry m zag w arantow ano praw o nazyw ane już

ius T e u to n icu m dla odróżnienia od powinności, obow iązków i danin cią­

żących na polskich poddanych (ius Polonicorum , ius Polonicum ). N apływ
osadników leżał niew ątp liw ie w in teresie księcia, ale książę s ta ra ł się
poddać ru ch osadniczy sw ojej kontroli. Z m ierzał także do zapew nienia

przybyszom w łaściw ych w aru n k ó w społecznych i gospodarczych. Spośród

różnych m etod przeprow adzania ak cji kolonizacyjnej w ładca Śląska w y ­
b ra ł m etodę u k ształto w an ą na teren ie arcy b isk u p stw a m agdeburskiego.
M etoda ta polegała n a p rzeprow adzeniu osadnictw a za pom ocą i za po­

średnictw em zasadźcy. N iew ątpliw ym w alorem tej m eto d y była m ożli­

wość planow ania, w łaściw ego organizow ania a dalej kontrolow an ia po­

stępów osadnictw a. A to znakom icie w spółgrało z in ten cjam i księcia
śląskiego.

·

T ak więc w prow adzenie „praw a niem ieckiego” na Ś ląsku od sam ego

początku złączyło się nierozerw aln ie z działalnością zasadźcy-lokatora.
W szędzie też na Ś ląsku rozw ijano konsekw en tnie osadnictw o n a p raw ie
niem ieckim przy pom ocy lokatorów . W ten sposób ius T e u to n icu m oraz
m etoda przeprow adzania osadnictw a za pośrednictw em zasadźców sta ły

się na Ś ląsku nierozłączne. Jedno w aru n k ow ało drugie. Nie m ożna było
w prow adzić „praw a niem ieckiego” bez locatio i zasadźcy, a lokacja nie
m ogła nastąpić bez p rzy zn ania osadnikom ius Teotonicum .

W ciągu X III w ieku pojęcie ius T e u to n icu m złączyło się rów nież z po­

jęciem scu ltetu s i scultetia. W prow adzenie p raw a niem ieckiego oznaczało
bow iem przy znan ie osadnikom sam o rząd u i w łasnego sądow nictw a. Na
jego czele sta ł scu ltetu s. Od la t czterdziestych X III w ieku urząd sołtysa

zaczął reg u la rn ie otrzym yw ać zasadźca. U rząd sołtysa i lokatora o raz
zw iązane z nim i przy w ileje i u p raw n ienia połączyły się, a na ich ozna­
czenie zaczęto używ ać w do kum entach te rm in u scultetia. Pow iązanie
u rzęd u sołtysa z fu n k cją lo k ato ra oznaczało jednocześnie połączenie u rzę ­

du sołtysa z pojęciem p raw a niem ieckiego. W drugiej połowie X III w ieku
locare iu re Teutonico oznaczało na Ś ląsku p rzeprow adzanie akcji kolo­
nizacyjnej p rzy pom ocy zasadźcy o raz przy znan ie zasadźcy u rzęd u soł-

Por. na ten tem at litera tu r ę i źródła cy to w a n e w przyp. 1—3.

IU S T E U T O N IC U M W E U R O P IE Ś R O D K O W O -W S C H O D N IE J

485

tysa. W ystępow anie te rm in u sc u lte tu s lub scultetia oznacza także, że
dana osada była lokow ana na p ra w ie niem ieckim . T ak więc m ożem y po­
wiedzieć, że w X III w ieku na Ś ląsku połączyło się pojęcie ius T eu to n icu m
z pojęciam i locatio (locare, locator) i sc u lte tu s (scultetia ). Istnien ie je d ­
nego z ty ch pojęć oznaczało konieczność istn ien ia pozostałych.

Locare iure Teutonico oznaczało rów nież zakładanie osady w ściśle

określony, planow y sposób. T eren p rzy zn an y osadnikom dzielono na
niw y i łany. O sady na p raw ie niem ieckim różniły się w ięc od in ny ch nie

tylko odrębnym praw em , sam orządem , w łasnym sądow nictw em , okreś­
lonym i p rzy w ilejam i i obow iązkam i, ale także odm iennym obrazem topo­
graficznym , reg u la rn y m układem niw ow ym . W konsekw encji system ła­
now y osad na „praw ie niem ieckim ” także ściśle połączył się z pojęciem

ius T e u to n icu m 13.

4.

"W M ałopolsce osadnictw o na „praw ie niem ieckim ” pojaw iło się

pod w pływ em i za pośrednictw em Śląska. P ierw sze zezw olenia na lokacje

pochodzą z pierw szej połow y X III w ieku, ale sam o osadnictw o faktycznie
rozpoczęło się dopiero w d rugiej połowie tego stulecia, a więc wówczas
gdy na Ś ląsku ukształtow ało się już pojęcie ius T eutonicum . M ałopolska
p rzy jęła zatem gotow y w zorzec p raw a o sad n iczego14. W efekcie praw o
niem ieckie” oznaczało tu ta j: zw olnienie od ciężarów „praw a polskiego” ,
p rzyznanie osadnikom u p raw n ień zaw a rty c h w ogólnym p raw ie osadni­
czym oraz p rzeprow adzanie kolonizacji p rzy użyciu lokatora, zasadźcy,
k tó ry w przyszłości zostaw ał sołtysem w założonej przez siebie wsi.
W ieś otrzy m y w ała re g u la rn ą zabildowę, u k ład niw ow y i system łanow y ls.

M imo to w M ałopolsce m ożna zauw ażyć dalszy rozw ój pojęcia „ p ra ­

wa niem ieckiego” . Idzie o to, że w ram a ch osacłnictwa na praw ie n ie­
m ieckim (przede w szystkim w dolinach D unajca i P opradu) pojaw ił się
term in ja k i p ra k ty k a kolonizacyjna określana jako m os scu ltetoru m .
Chociaż w M ałopolsce nie znam y p rzy p ad k u by jedna osoba otrzym ała
zlecenie przeprow adzenia lokacji a d ru g a dostała fu n kcję sołtysa, to je d ­

n a k w początku ru c h u osadniczego panow ało silne przekonanie, iż sołtys

był re p re z e n ta n te m in teresó w księcia (pana gruntow ego), postaw ionym

n a czele w spólnoty osadników . Tym czasem K unegunda, reorgan izu jąc
sw oje m a ją tk i n a Sądecczyźnie, p ostaw iła jednego sołtysa na czele dwóch
wsi. Do jego zadań należało nie ty lk o p ełnienie fu n k cji sądow niczych,
lecz także w erbow anie now ych osadników i przeprow adzanie lokacji
w sensie teo rety czn y m i p ra k ty c z n y m ie. T ak więc księżna K uneg un da

13 B. Z i e n t a r a , H e n r y k B ro d a ty i je g o c za s y , W arszaw a 1975, s. 105— 140,

163— 181; t e n ż e , Z d z ie jó w o rg a n iza c ji r y n k u w śre d n io w ie c zu . E k o n o m iczn e p o d ­

ło że „ w e ic h b ild ó w ” w a r c y b is k u p s tw ie m a g d e b u r s k im i na Ś lą s k u w X II—X I I I w i e ­
k u , P H t. L X IV , 1973, z. 4, s. 681— 696; t e n ż e, P r z e m ia n y sp o łe c zn o -g o s p o d a rc ze

i p r z e s tr z e n n e m ia s t w d o b ie lo k a c ji, [w:] M ia sta d o b y fe u d a ln e j w E u ro p ie ś r o d ­

k o w o -w s c h o d n ie j, p od red. A. G i e y s z t o r a i T. R o s ł a n o w s k i e g o , W arsza­

w a 1976, s. 67— 97. P o d sta w ą a n a liz y treści p ojęcia „praw a n ie m ie c k ie g o ” n a Ś lą sk u
b y ły d o k u m en ty lo k a cy jn e w y d a n e w: S c h le sisc h e U rk u n d e n b u c h t. I—II, oprać.

H. A p p e I t , W. I r g a n g , Graz—W ien—K ö ln 1963— 1978 i J. J . M e n z e l , op. cit.

Z p ow od u ograniczonej o b jęto ści a rty k u łu m u sie liśm y zrezy g n o w a ć ze sz czeg ó ło ­
w e g o p rzed sta w ien ia tem a tu oraz cyta tó w .

14 Zob. c y to w a n ą litera tu r ę w przyp. 7.
15 A n a liza treści p o ję c ia „praw a n ie m ie c k ie g o ” w M ałop olsce je s t oparta na

d ok u m en tach lo k a cy jn y ch w y d a n y c h w ; KDM łp., K D K K , ZD M łp. oraz n a d o k u ­

m en tach lo k a c y jn y c h rek o n stru o w a n y ch n a p o d sta w ie lu str a c ji p rzech o w y w a n y ch
w A G A D w W arszaw ie.

18 K D M łp. t. II, n r 474: C o n stitu im u s a u te m in n o s tr is h o m in ib u s s e x s c u lte to s

e t ą u e m lib e t e o ru m s u p e r d u a s v illa s , u t iu d ic e n t in e i s d e m -------H oc e c ia m v o lu -

m u s, q u o d s c o lte tj lib e r o s h o m in es a d sy lu a m co n u o cen t.

486

A D R IE N N E K Ö R M E N D Y

p e rtrak to w a ła w spraw ie lokacji nie z zasadźcą, k tó re m u zam ierzała
pow ierzyć w przyszłości fu n k cje sołtysa, lecz m ianow ała n a jp ie rw soł­

tysa. Także w X III stu leciu te obow iązki i u p raw n ien ia uleg ają znacz-

czyźnie ju ż w w ieku X III stało się reg u łą, że nie zasadźca zostaw ał soł­
tysem , ty lko sołtys p rzy jm o w ał tru d y lo k atora 17. Te dw ie fu n k cje w y­
g ląd ają jako n ierozerw alne i tak ie też pozostaw ały w ówczesnej św ia­

domości 18. Jednocześnie m ożna zaobserw ow ać c h a ra k te ry sty c z n ą ew o­

lucję treści d okum entów lokacyjnych. Jeszcze w X III w ieku ulega
rozbudow aniu ta ich część, k tó ra określa obow iązki i up raw n ien ia soł­

tysa. Także w X III stu leciu te obowiązki i u p raw n ie n ia ulegają znacz­

nem u ujednoliceniu. M am y więc niew ątpliw ie do czynienia z procesem ,

w efekcie którego w yksztaciło się pew ne praw o zw yczajow e, k tó re w

do kum entach zaczęto o kreślać jako m os sc u lte to ru m . O kreślało ono do­

kładnie w ielkość n ad an ia ziem i na rzecz sołtysa, określało jego docho­

dy, up raw n ien ia i przy w ileje 19.

Mos sc u lte to ru m i ius T eu to n icu m były w M ałopolsce pojęciam i nie­

rozerw alnym i. Mimo to w ykształcenie się tu ta j pojęcia m os sc u lteto ru m
w ram ach pojęcia ius T e u to n ic u m um ożliw iały dalszy i niezależny od sie­
bie rozw ój obu ty c h pojęć. N astąpiło to jed n a k ju ż nie w Polsce, ale na

W ęgrzech, na Spiszu.

5.

W iększość te ry to riu m Spiszą jeszcze w X III w ieku należała do

króla. Spisz był w ów czas gęsto zalesiony i p raw ie niezaludniony. A le już
w ty m sam ym X III stu leciu król rozpoczął rozdaw nictw o teren ó w Spi­
szą na rzecz osób p ry w a tn y c h i to na znaczną skalę. P o w stały w te n spo­

sób w ielkie posiadłości, k tó re tylk o w tym w y p a d k u m bgłyby przynieść
korzyści w łaścicielom , gdyby zostały zaludnione i w łaściw ie zagospoda­
row ane 20. P o w stała w ięc paląpa potrzeba osadników i tak iej m etody
kolonizacji, k tó ra d aw ałaby znaczną gw arancję pow odzenia. M etodę tak ą
znaleźli spiscy w łaściciele ziem scy w Małopolsce.

Szczegółowe badania' źródłow e w ykazały, że w e w szystkich w ielkich

m ają tk a c h na Spiszu przeprow adzano w w ieku X III i X IV kolonizację

przy pom ocy zasadźcy n . Stosow ano m etodę osadniczą spraw dzoną w cześ­
niej w M ałopolsce. W łaściciel m a ją tk u zaw ierał szczegółową um ow ę
z zasadźcą, k tó ra określała praw a i obowiązki zasadźcy oraz osadników .
W dokum entach lo k acy jn y ch w y dan y ch na tere n ie Polski sform u łow a­
nie locare, iure T eutonico oznaczało przy zn anie now opow stałej osadzie
jednoznacznie’

rozu m ianych

u p raw n ień

społecznych,

gospodarczych

i praw nych. Tym czasem na Spiszu sty k a m y się z w iększą różnorodnością
w ty m zakresie. W d ok u m entach spiskich w y stę p u ją aż trz y różne p o ję­
cia dla określenia p raw n e j oraz społeczno-gospodarczej sy tu a c ji now o-
lokow anych wsi: ius S a x o n u m , ius T e u to n ic u m o raz m os scu lteto rum .
Pojęcia ius S a x o n u m używ ano w trzech znaczeniach: jako praw a osadni-

zego przysługującego gościom, ta k zw anym Sasom, potw ierdzonego na

17 T am że, nr 532, 630.
18 S. K u r a ś , op. cit., s. 150.

19 L. Ł y s i a k , U p o d s ta w fo r m o w a n ia się p o ls k ie g o sta n u s o łty sie g o , C zP -H

t. X V I, 1964, z. 1, s. 232—239; K D M łp. t. II, nr 532, 601.

20 A . F e k e t e - N a g y , A f^ e p e s s é g te r ü le ti és tâ r s a d a lm i k ia la k u lâ sa , B u d a ­

p est 1934, s. 311— 317.

1

21 A. K ö r m e n d y , Λ s o lté s z („m ore s c u lte to r u m ”) te le p ite ti e f a lv a k a S z e -

p e ss é g b e n (X III—X IV . sz.), „ A grartôrtén eti S z e m le ” 1974, z. 3—4, s. 305 nn.

IU S T E U T O N IC U M W E U R O P IE Ś R O D K O W O -W S C H O D N IE J

487

piśm ie sp ecjaln y m dokum entem z ro k u 1271 w y dan ym przez S te fa ­
na V 22, jak o p raw a do sw obodnego w y b o ru proboszcza, k tó re m u m iano

oddaw ać dziesięcinę (libera decima) — było to jedno z najw ażniejszych
u p raw n ie ń Sasów s p is k ic h 23 oraz jako p raw a obyczajowego, w edług

k tórego kom es saski spraw ow ał sądow nictw o w spraw ach sporny ch w y ­
n ikłych w łonie w spólnoty Sasów 2i. W dokum en tach lok acyjnych pojęcie
ius S a x o n u m w y stę p u je w dwóch p ierw szych znaczeniach.

P orów nanie treści pojęć ius S a x ó n u m i ius T e u to n icu m — u żyw an e­

go w M ałopolsce w yk azu je, że oba m iały c h a ra k te r praw a osadniczego
g w aran tująceg o kolonistom wolność osobistą, dziedziczne i zbyw alne p ra ­
wo do ziem i, sam orząd, w łasne sądow nictw o. Ale zakres pojęcia ius Sa ­
x o n u m był bogatszy i k o rzystn iejszy dla osadników . P raw o to p rzy zn a­
wało bow iem osadnikom w olną dziesięcinę o raz daw ało całej w spólnocie
praw o p a tro n a tu n ad w łasnym kościołem. Istn ienie więc ius S a x o n u m
ńa Spiszu, jako ogólnego p raw a osadniczego, czyniło zbytecznym w y stę ­
pow anie te rm in u ius T eu to n icu m w id enty czn ym sensie. P o w staje za­
tem problem , w jak im sensie używ ano te rm in u ius T e u to n icu m w doku­
m en tach spiskich.

Zarów no na Ś ląsku ja k i w 'M ałop o lsce w zakresie pojęciow ym „ p ra ­

w a niem ieckiego” m ieścił się sp ecjaln y system łanow y, system n a Spiszu
nieznany. E lem en tu tego nie mogło zatem zaw ierać pojęcie ius S a xo n u m .
O kreślało ono co p raw da, że czynsz płacić n ależy od posiadanej ziem i,
ale nie przesądzało c h a ra k te ru u k ład u przestrzennego w si osadników sas­
kich. Sądzić należy zatem , że w ystęp ow an ie te rm in u ius T e u to n icu m
w dokum entach spiskich oznacza zaprow adzenie w now olokow anych
osadach sy stem u ła n o w e g o 25. Treść tego pojęcia uległa więc na Spiszu
pow ażnem u zaw ężeniu 26. W efekcie ani pojęcie ius S a x o n u m ani poję­

cie ius T e u to n ic u m nie oznaczało m eto d y przeprow adzania akcji osadni­
czej. Z aistniała w ięc konieczność w prow adzenia do dokum entów lo kacy j­
nych dodatkow ego te rm in u znanego już w M ałopolsce, a więc m os scul-
tetorum . W treści tego pojęcia m ieścił się zarów no sposób w erbow ania

22 M agyar O rszágos L evéltár, D ip lo m a tik a i L e v é ltá r [cyt. dalej: M O L -D L ],

n r 38958: in s ilv a n o stra h e re d ita ria v illa m m o re e t iu r e S a x o n u m c o llo ca rem u s.
D o k u m en t S tefa n a V w y d a n y w: R e ru m H u n g a ric a ru m M o n u m en ta A rp a d ia n a ,
w yd . S. L. E n d 1 i c h e r, S t. G a llen 1849, s. 522.

23 D ip lo m a ta r iu m c o m ita tu s S a ro sien sis, w yd . C. W a g n e r , P o sso n ia e-C a sso -

v ia e 1780, s. 568: I te m E cclesia m cu m p le n is e t lib e r is d e c im is h a b e b u n t e t P le b a -
n u m e lig a n t sec u n d u m ju s e t c o n su e tu d in e m T e u to n ic o ru m de S cep es. O zn aczen iu
p ojęcia lib e ra d e c im a por. E. F ü g e d i, K ir c h lic h e T o p o g ra p h ie u n d S ie d lu n g s ­
v e r h a ltn is s e im M itte la lte r in d e r S lo w a k e i, „Studia S la v ica A ca d em ia e S c ie n c ia -
rum H u n g a rica e” t. V, 1959, fa se. 3—4, s. 397— 400.

' 24 Np. M O L-D L, nr 40917: d ie ta v ila o m n ia iu d ic a d e b e t h a b ere sec u n d u m iu s

te r r e S cep u sien sis.

*5 D ip lo m a ta r iu m c o m ita tu s S a ro sien sis, s. 568: n o b is sin g u lis an n is, d e q u o lib e t

m a n so, se u lan eo T e u to n ic a li ju r e , tr e s fe r to n e s s o lv e r e t e n e b u n t u r -------in r e -

co m p e n s a tio n e m su o ru m la b o r u m d o n a v im u s d u o s lib e ro s m a n so s T e u to n ic a li iu re,

e t u n u m lib e ru m m o le n d in u m , nec non b r a x a to r iu m p e r p e tu o p o ssid e n d u m .

26

O pinia o u k ład ach n iw o w y ę h na S p iszu je s t oparta przede w sz y stk im na n a ­

szych w ła sn y c h bad an iach , w e fe k c ie k tórych u d ało się nam zrek o n stru o w a ć p ie r ­
w o tn y sy stem ła n o w y w s i lo k o w a n y ch na S ą d ecczy źn ie , P od h alu i S p iszu . W pracy
tej oprócz źród eł p isa n y ch w y k o r z y sta liśm y m ap y k a ta stra ln e zn a jd u ją ce się

w W A P w K ra k o w ie, w U rzęd zie G eod ezyjn ym w N o w y m Sączu oraz w U rzęd zie

G eod ezyjn ym w B r a ty sła w ie .

488

A D R IE N N E K Ö R M E N D Y

osadników , techniczne sposoby p rzeprow adzania kolonizacji, ja k i całość
p raw i przyw ilejów , jak ie zasadźca-sołtys za sw oją pracę lokacyjną o trzy ­
m yw ał 27.

W pierw szej połowie X III w ieku, na Śląsku, w tra k c ie rozw oju osad­

nictw a na praw ie niem ieckim , ściśle zw iązały się ze sobą trz y term in y :

ius T eutonicum , locore o raz scultetus. Na Spiszu te rm in y te ro zstały się.

W d okum entach spiskich rzadko w y stęp u ją słowa locare czy locatio,
a jeśli już w y stę p u ją to nie oznaczają w ów czas całego procesu osadni­
czego ta k w sensie teo rety czn y m ja k i p rak ty czny m . W ystępow anie ty ch
słów w odniesieniu do k o n k retn y c h wsi nie oznacza autom atycznie, że
w sie te posiadały praw o niem ieckie. T erm in locare nie oznacza też, że
osada pow stała w sposób planow y, z c h a ra k te ry sty c z n y m dla wsi loko­
w anych w Polsce u k ład e m p rzestrzen n y m i że pow stała w sku tek w ysił­
ków z a sa d ź c y 28. W dokum en tach spiskich znacznie częściej spo ty k am y
słowo congregare 29, k tó re łączy się z pojęciem m os scu lteto ru m w sfor­

m ułow aniu populus congregare m ore s c u lte to r u m 30. Sform ułow anie to
oznacza wówczas, że osadnictw o zostanie przeprow adzone planow o pod
nadzorem zasadźcy oraz, że pow stałym w sk u tek tego wsiom będzie p rz y ­
sługiw ać ogólne praw o osadnicze 31.

27

M O L -F ilm tár [O ddział M ik rofilm ów ], A S z e p e si K á p ta la n O rszágos (H ite-

lesh ely i) L a v éltá ra [K rajow e A rch iw u m K a p itu ły S p isk iej], M isc. 9.8.10: u t d ic ta m

p o ss e sio n e m S e n t h g y r g h -------m o r e S c u lte to r u m te r r e S c e p u sie n sis h a b ita to r ib u s
d e c o ra r e t su e p o p u lo s c o n g re g a r e t ad ean dem ; ta m że 9.2.19: s c u lte tia m — _— m o re
a lio ru m s c u lte to r u m p r o v in c ia e S c e p u sy e n s is iu r e p erp etu o ir r e v o c a b ilite r p o s s i-
d en d a m . W arto za cy to w a ć u m o w ę lo k a cy jn ą w s i Jak u b ia n y z roku 1322, w któreji

w y stę p u ją w sz y stk ie trzy pojęcia: S t e p h a n u s ------- a d n o s tr a m a c ced en s p ra e s e n -

tia m , p ro sy lu a q u a d a m т о г е ас iu re th e to n ic o r u m e x tir p a n d a p o s t u l a u i t ------ -
q u a m e i d e m -------c o n c e ssim u s, m o r e a lio ru m s c u lte to r u m iu r e h a e re d ita rio p o ss i-
d e n d a m ------- [ p o p u l i ] --------- ite m in c iv ilib u s se c u n d u m iu r e S c ip s e n siu m se h a ­
b e b u n t

(G y. F e j é r ,

C o d e x

d ip lo m a tic u s

H u n g a ria e

e c c le sia s tic u s

e t

c iv ilis

t. I—X I, B u d ae 1829— 1844, tu t. V III, cz. 2, B udae 1830, s. 389).

za A liq u o s h o m in es p o ss e n t lo ca re su p e r h e r e d ita te m . I. N a g у, H azai O k m á n y -

tá r t. VI, G yor—B u d ap est 1880, s. 125: p ro n o v a v illa lo ca n d a cu m o m n i iu r e
C y p s ie n s i; G. W e n z e l , Á r p á d -k o r i ú j o k m â n y tâ r t. IX , P e s t 1870, s. 516: h a e re -
d ita te m su a m -------lo c a n d a m , e x tir p a n d a m et in fo r m á m v illa e ju r e S a x o tiu m
r e d ig e n d a m ; C. W a g n e r , A n a le c ta S e p u sii sa cri e t p r o fa n i t. I, V ien n ae, P o so n ii
e t C a sso v ia e 1774, s. 444; G. W e n z e l , Á r p á d -k o r i, s. 516: O m n ib u s a u te m a d h an e
lo ca cio n em v e n ie n tib u s .

29 N p. С. W a g n e r, A n a le c ta , s. 446: u t ib id e m p o p u lo s su b iu r e e t lib e r ta te

S a x o n u m c o n g reg a re d e b e a t se u locare; G. F e j é r , C o d e x t. V III, cz. 3, s. 130:
s ilv a m ip s o ru m d e n s a m ------- d e d i s s e n t -------- e id e m N ic o l a o -------- in lib e r ta te T e u to -
n ico ru m d e C o rpon a in ip s a m silv a m p o p u lo s co n g reg a n d o s. S ło w o co n g re g a re jest
ściśle zw ią za n e z ru ch em o sa d n iczy m n a śro d k o w y ch teren a ch W ęgier w X III w ie ­
ku. Zob. na ten tem at: J. S z U c z , M e g o s z to tt p a r a s z ts á g -e g y s é g e s iiló jo b b á g y s á g .
A p a r a s z ti tá r sa d a lo m á ta la k u lá s a a 13. szá za d b a n , „S zázad ok ” t. C X V , 1981, z. 1—2,
s. 280, 313.

30 G. F e j é r , C o d e x t. V II, cz. 5, s. 530: q u a n d a m s y l v a m -------e x tirp a n d a m ,

u t in ip s a m p o p u lo s c o n g re g a r e t m o r e sc u lte to r u m a lio ru m .

** W y k szta łcen ie s ię p o jęcia m o s s c u lte to r u m w M a ło p o lsce i p rzen iesien ie tego

p o jęcia na S p isz sp o w o d o w a ło ró w n ież zm ian ę zn aczen ia sło w a s c u lte tu s. F akt, że
w M ałop olsce coraz częściej n ie lok ator o trzy m y w a ł urząd so łty sa , a le w cześn iej
m ia n o w a n em u s o łty so w i p o w ierza n o zadanie p rzep row ad zen ia lo k a cji sp ow od ow ał,

że p o jęcie sc u lte tu s siln iej zw ią za n e zostało z osob ą lok atora n iż z w ie jsk im sęd zią.
N a Sp iszu urząd w ie js k ie g o sęd ziego n ig d y n ie b y ł n a zw a n y o ffic iu m se u lte ti. Z n a ­
m y tak że p rzyk ład y g d y w tej sam ej w s i obok lo k a to ra zw á n eg o ta k że s c u lte tu s
w y stę p o w a ł v illic u s, a w ię c sęd zia sądu w ie js k ie g o . N a S p iszu ty lk o ta k i sęd zia
n o sił ty tu ł sc u lte tu s, k tó ry alb o sam b y ł lik a to rem w si, a lb o te ż p otom k iem i d zie­

d zicem w sz y stk ic h p r z y w ile jó w 'o k a to ra . S ęd zia, k tó r y n ie d zied ziczy ł b en eficju m

lo k a to rsk ieg o (s c u lte tia ) n ig d y n ie b y ł n a zw a n y s c u lte tu s . T en zw iązek term inu
s c u lte tu s z d zia ła ln o ścią lok atora sp ra w ił, że sło w o w ę g ie r sk ie so lté s, k tóre pochodzi

IU S T E U T O N IC U M W E U R O P IE Ś R O D K O W O -W S C H O D N IE J

489

6.

Inaczej kształto w ała się treść pojęcia „praw a niem ieckiego” na

północno-zachodnich tere n ac h W ęgier. T u taj osadnictw o na p raw ie nie­
m ieckim d otarło bezpośrednio ze Śląska 32. Na przełom ie X III i X IV w ie­
k u była lokow ana na p raw ie niem ieckim Žilina. P raw o p rzy jęto z Cie­

szyna i praw dopodobnie sta m tą d pochodzili osadnicy. W ten sposób do­

tarło także na te re n y W ęgier północno-zachodnich pojęcie ius T eu to n i­

cum oraz locare iure Teutonico. Po udanej lokacji m ieszkańcy Ż iliny s ta ­

li się głów nym m o torem ru c h u osadniczego. Często sp oty kam y się z ni­

m i jako zasadźcam i now ych osad 33. Rów nolegle z pow iększaniem się listy
lokow anych wsi rozszerzał się teren , n a k tó ry m używ ano pojęcia „praw a

niem ieckiego” .

'

Początkow o na północno-zachodnich te re n a c h K rólestw a W ęgierskie­

go używ ano te rm in u ius T e u to n icu m dla oznaczenia ogólnego p raw a osad­
niczego, a więc używ ano go w ta k im sam ym sensie ja k na Ś lą s k u 34.

Z czasem zdarzało się coraz częściej, że ius T e u to n icu m oznaczało m e­

todę p rzeprow ad zania o sadnictw a oraz p raw a i p rzy w ileje z a sa d ź c y 35.
U żyw ano tak że te rm in u „praw a niem ieckiego” dla ok reślenia wysokości

o raz sposobu płacenia czynszów przez osadników 36. Spoty kam y się także

z rozum ieniem iu s T e u to n ic u m jako p raw a obyczajow ego, w edle którego
spraw ow ano sądow nictw o w lokow anych wisiach.37. T reść pojęcia „ p ra ­
w a niem ieckiego” była w ięc podobna do te j, jaką m iało praw o to na
Śląsku, a w iek X IV nie w prow adził w ty m zakresie pow ażniejszych

zm ian. Częściej będzie się tylk o pojaw iał w m iejsce ius T e u to n ic u m te r ­
m in ius Siliniense.

Obok po d o bieństw dadzą się jed n ak zauw ażyć także różnice. Na Ślą­

sk u pojęcie „p raw a niem ieckiego” p ojaw iało się niezm iennie razem z po­

jęciem locare. I ta k sam o było początkow o w północno-zachodnich W ę­

grzech 3a. Ale ju ż od la t trzy d ziesty ch X IV w ieku poczynając te rm in

locare zaczyna znikać z dokum entów , a jeśli n a w e t pojaw ia się to w
innym znaczeniu niż na Śląsku. W ypiera go te rm in congregare, którego
używ a się tu ta j dla oznaczenia procesu o sad n iczeg o39. W w y nik u ty ch

od ła ciń sk ieg o term in u s c u lte tu s oznacza zasadźcę. In n e b y ły lo sy p o lsk ieg o „ so łty ­

sa ”. Por. np. T. L a 1 i k, S o łty s , [w:] E n c y k lo p e d ia H isto rii G o sp o d a rc ze j P o lsk i
do r o k u 1945 t. II, W arszaw a 1S81, s. 303 n. Zob. ta k że P . H u n f a 1 v i, A z olah ok
té r tô n e te t. I, B u d a p est 1894, s. 360; K. T a g á n y і, M a g y a r e r d é s z e ti oklevél'-dr
t. I, B u d ap est 18Э6, s. X I; G. F e j é r , C o d e x t. V II, cz. 5, s. 530.

32 E. F ü g e d i, A „ n é m e tjo g u ” fa lv a k te le p ü lé s e a s z lo v d k és n é m e t n y e lv t e -

rü le te n , [w:] T a n u lm â n y o k a p a ra s zis â g tô r té n e té h e z M a g ya ro rszâ g o n a 14. s z â za d -

ban, red. G y. S z é k e l y , B u d ap est 1953, s. 227.

33 W. C l i a l o u p e c k y , K n ih a Ž ilin sk á , B ra tisla v a 1934, s. X X V —X X X IV .

34 Np. M O L -D L , nr 2332: c i v i : a t e m -------d e d im u s, ju r e T h e v th o n ic a li, eo ju r e .

quo lo ca ia e st c iv ita s S o ln en sis.

.

35 Np. A n ju o k o r i O k m á n y tá r t. VI, red. I.

N a g y ,

B udapest 1900, s. 250:

e id e m B o h u s -------v illic a c io n e m p la n ta tio n is K a r a z n a v o c a t e ---------secu n d u m iu ra

a t c o n su e tu d in e m te u to n ic o r u m d e d i m u s -------p e r p e tu e p o ssíd e n d a m .

36 G. F e j é r , C o d e x t. V III, cz. 7, s. 320: [coloni] e a d e m , qu a c e te r i T eu to n ici

g a u d e n t e t p e r m a n e n t, p e r fr u a n tu r lib e r ta te q u ibus lib e r ta s ta lis est: U t in f. S.

M ich. A rch . p ro D o m in ia ip so ru m , de u n o lan eo a lte r u m d im id iu m jlo re n u m , s e x

sa p o n es an n on ae, e x q u ib u s du o tr itic i, du o sü ig in is, du o de au en a.

37 M O L-D L, nr 12564: Ite m cau sae iu s e t iu ra in p ř e ja ta H orn ian m e d ia n ie

in d ice m o r e T h fu to n ic á li s it d iscern en d a .

38 Zob. p rzy k ła d cy to w a n y w przyp. 34.

39 A n jo u k o r i O k m á n y tá r t. III, s. 569: q u a n d a m d e n sa m s i l v a m -------c o n g reg a re

a t d e co ra re cu m m u ltitu d in e p o p u lo ru m a d lib e r ta te m seu> a d r itu m a lia ru m p la n -
ta cio n u m th e u to n ic o r u m c ir cu m sed en ciu m .

490

A D R IE N N E K Ö R M E N D Y

zm ian rzadko używ ane w zw iązku z osadnictw em pojęcie locatio p rze­
stało oznaczać przy zn an ie lokow anej wsi praw a n iem ieck ieg o 40.

W północno-zachodnich W ęgrzech nie n astąpiło także zespolenie po­

jęć ius T e u to n icu m i scu ltetu s. Na G órnym Ś ląsku, skąd przyszli osad­
nicy do Żiliny, sp o ty k am y się w drugiej połow ie X III w ieku przed e
w szystkim z lokacją „w eichbildów ” . W d o ku m entach lokacyjnych u rzą d

sp ra w u ją c y sądy, k tó ry o trzy m ał lokator, nazyw ano advocatia a lok ato ra

spraw ującego sąd y a d v o c a tu s 41. N iestety nie zachow ał się dok um en t
lokacyjny Ż iliny i nie w iem y czy chodziło w nim o lokację tylko m iasta
czy raczej całego o k ręgu („w eichbildu”). W iem y jed n ak , że lokator sp ra ­
w ujący w m ieście sąd y oraz sto jący na czele sam orządu nazyw ał się
advocatus. Z Ż iliny te rm in advocatus został przeniesiony na całe pół­
nocno-zachodnie W ęgry i zw iązany na stałe z osadnictw em na praw ie
niem ieckim i to zarów no m iast ja k i wsi. N ie pojaw iła się w ięc t u po­

trzeba w prow adzenia te rm in u scu ltetu s, k tó ry na tere n ac h północno-za­
chodnich W ęgier pozostał nieznany.

7.

W n iniejszym a rty k u le ty lk o w ogrom nym skrócie m ogliśm y p rzed ­

staw ić zm iany treści pojęcia ius T e u to n icu m w tra k c ie ru c h u osadniczego
w E uropie środkow o-w schodniej. Z pow odu b ra k u m iejsca nie m ogliśm y
n aw et w spom nieć o ty ch w szystkich czynnikach politycznych oraz u w a­

ru n kow an iach w ew n ętrzn y ch i zew nętrznych, k tó re w p ły w a ły na zm iany
treści pojęcia praw a niem ieckiego. M usim y zadowolić się stw ierdzeniem ,

że zm iany te w znacznym sto pn iu b y ły sk u tk iem oddziaływ ania na

siebie ruchów osadniczych w ychodzących z różnych stron . I ta k np. na

Spiszu sp o ty kali się osadnicy sascy z w ew n ętrzn y m ru ch em osadniczym

oraz osadnikam i i w zorcam i akcji kolonizacyjnej płynący m i z M ałopol­

ski. Na północno-zachodnich rubieżach W ęgier osadnictw o rozw ijało się

pod w pływ em dośw iadczeń i potrzeb lokalnych, w zorców płynących
z G órnego Śląska a także M oraw. Z m ieniająca się tre ść pojęcia „praw a
niem ieckiego” jest zatem odbiciem ty ch skom plikow anych procesów
osadniczych.

Адриеннэ Кёрмэнды

ФОРМИРОВАНИЕ ПОНЯТИЯ „НЕМЕЦКОЕ ПРАВО” (ius Teutonicum)

В СРЕДНЕ-ВОСТОЧНОЙ ЕВРОПЕ В XIII—XIV ВВ

Автор статьи прослеживает, как изменялось понятие „немецкое право” (jus Teutonicum)

по ходу переселенческого процесса в средне-восточной Евроле. В источниках, возникших
в связи с поселенчеством на северных рубежах венгерского государства в XIII и XIV вв.,

понятие „ius Teuotnicum” не соответствовало целиком и полностью содержанию, которое
в нём заключалось во время и на территории его возникновения.

Колонизационный процесс на так называемых немецких правах проникал в Венгрим

через Силезию и Малаполыну. При Болеславе Стыдливом тесные связи между Малопольшей
и Спишем способствовали тому, что в Спише уже в 70-е годы X III в. знали и применяли
методы поселенчества на немецких правах Отсюда эти образцы распространились на се-

40 N p. M O L-D L, nr 87901: M e n r ic u s su iq u e h e re d e s ju s T h e u tu n ic u m in sua

lo c a tio n e h a b ea n t; tam że, n r 2312: I te m p e r m ittim u s d ic ta m c iv ita te m p o st lo ca -
tionern fo ssa to e t p la n tiis co m m u n iri.

41 Np. M O L-D L , nr 2332, 10511, 12564.

IU S T E U T O N IC U M W E U R O P IE S R O D K O W O -W S C H O D N I E J

491

веро-восточную Венгрию. Из Силезии поселенчество на немецких правах проникает непо­
средственно в северо-западные районы Венгрии лишь на переломе XIII и XIV столетий.
Параллельно с развитием колонизационного процесса на немецких правах эти права под­
вергаются изменению и преобразованию.

Понятие „немецкое право”, которое сформировалось в начале XIII в. в Силезии, обозна­

чало полномочия, которые получали поселенцы, прибывающие из Германии, а позже все
переселенцы независимо от их национальной принадлежности. Немецкое право, стало быть,

имело характер единого поселенческого права. В Силезии связывали с ним специфический
метод проведения колонизации посредством заселенца (locator). Это в свою очередь сое

динило с понятием „немецкое право" такие термины, как locatio, locare.

;

На протяжении XIII в. немецкое право обогатилось также понятиями scultetus и sculteua.

С немецким правом ассоциировалась также так называемая лановая система, которая вновь

основанным сёлам придавала единообразный характерный внешний вид.

В Малополыие ius Teutonicum обозначало освобождение от тягот польского права,

а также признание поселенцам полномочий, гарантированных единым немецким правом.

В долинах Дунайца и Попрада появилась колонизационная практика, определяемая к^к

„mos scuhetorum". Дальнейшее и не зависящее друг от друга развитие этих понятий про­

изошло в Спише.

I

Поселение вольных гостей, называемых саксонцами, предварило здесь поселенчество

на немецких правах. Право, называемое ius Saxonum или libertas Saxonum, содержало подоб­
ные полномочия. В Спише и по соседству с ним термин mos scuhetorum был уже в употреб­

лении независимо от понятия „немецкое право". Итак, ius Teutonicum обозначало в Спише
исключительно введение специальной лановой системы, которая сформировалась в про­

цессе поселенчества в Силезии и в Малополыпе.

В северо-западной Венгрии поселение вольных гостей (hospites) не опередило поселен­

чества на немецких правах, Понятие ius Teutonicum было поэтому здесь принято как единое
поселенческое право. Со временем оно стало обозначать метод проведения поселенчаства,
а также права и привилегии „заселенца”. Употребляли его также для определения величины
и способа арендной платы поселенцев. Содержание понятия „немецкое право”, стало быть,
соответствовало употребляемому в Силезии с той разницей, что в Венгрии понятие ius Teu­

tonicum не связывалось с термином „locare” , а также не оформилось понятие „locatio”. В се­

веро-западной Венгрии не произошло также слияние понятий ins Teutonicum и scultetus.

Стоящего во главе самоуправления называли advocatus или iudex.

'

A d rien n e K örnv ndy

L A FO R M A TIO N D E L A N OTIO N DE D RO IT A LLEM A N D (IU S T E U T O N IC U M )

EN EUR O PE C EN TR A LE ET O R IEN TALE A U X X III— X IV ÈME SIÈCLE

L’a rticle p orte su r le ch a n g em en t du co n ten u de la n otion de droit a llem a n d

(ius T e u to n ic u m ) d urant la co lo n isa tio n de l’E urope cen tra le et orien tale. D ans
les so u rces co n cern a n t la c o lo n isa tio n des co n fin s n ord de l ’E tat h ongrois p ro v en a n t

du X lI I è m e et X lV è m e siècles, la n cti ;n da iu s T e u to n ic u m n ’e st pas en tiè r e m e n t
id en tiq u e à c e lle de l ’ép oq u e e t du territo ire où e lle a f a it son ap parition.

L e m o u v em en t co lo n isa teu r se ie n le droit a llem a n d p a rta it de la S ilé s ie e t de

la P e tite P ologn e, et a tte ig n a it la H on grie. D u ran t le règ n e de B o lesla s le T im id e
les co n ta cts étro its en tre la P e tite P ologn e et le S p isz (Z ips) ont eu pour s u ite
que dans c e tte d ern ière région Ins m éth o d es de co lo n isa tio n se lo n le droit a llem a n d

é ta ie n t con n u es et a p p liq u ées Jéjà dans les a n n é e s 70 du X lI I è m e siècle. D e là

ces m o d èles on t p én étré dar.s le n o rd -est de la H on grie. D ’a u tre part le d roit

a llem a n d v e n a n t d e S ilé s ie d irectem en t g a g n a it le territo ire n o rd -o u est de la

492

'

A D R I E N N E K Ö R M E N D Y

-m

--------------------

H ongrie v ers la fin du X lI I è m e et au déb u t du X lV è m e siècle. P a rà llèm en t à la
co lo n isa tio n selon le droit a llem an d , ce droit lu i-m ê m e su b issa it des ch a n g em en ts
et des tran sform ation s.

La n otion de d roit a llem a n d qui s’e st form ée au début du X lI I è m e siè c le en

'

S ilé sie com p ren ait au début le s droits dont jo u issa ie n t les co lo n s v e n a n t d’A lle ­

m agne, e t p lu s tard tou s le s co lo n s in d ép en d a m m en t de leu r n a tio n a lité. En S ilé sie
ce droit é ta it lié à une m éth o d e sp écifiq u e de co lo n isa tio n a cco m p lie par le „ lo ­

ca ta ire”. D e là term es lo c a tio e t lo ca re lié s à la n otion de droit allem and.

D urant le X lI I è m e s’iè c le le droit a llem a n d a é g a le m e n t é t é en rich i par les

notion s de sc u lte tu s et sc u lte tia . Le sy s tè m e u n ifié du lo tiss e m e n t des terres qui
donnait a u x v illa g e s .n o u v ellem en t fon d és un a sp e c t h o m o g èn e é ta it a u ssi lié au
droit allem an d .

D an s la P e tite P o lo g n e le iu s T e u to n ic u m sig n ifia it la lib éra tio n des ch arges

de la lo i p o lo n a ise a in si q u e l’attrib u tio n au x co lo n s d es droits que co n ten a it la

n o tio n gén éra le du droit a llem a n d . D ans les v a llé e s du D u n a jec et du P op rad est

apparue ég a lem en t une p ra tiq u e de c o lo n isa tio n d én om m ée m os s c u lte to ru m . Ces

d eu x n otion s se son t d év elo p p ées par la su ite d e m a n ière in d ép en d a n te en H ongrie.

L a co lo n isa tio n des „hôtes lib r e s” a p p elles „ S a x o n s” y a p récéd é la co lo n isa tio n
selon le droit allem an d . Le droit de co lo n isa tio n p ortan t le nom de iu s S a x o n u m

ou de lïb e r ta s S a x o n u m com p ren ait des droits sem b la b les à c e u x du droit allem and.

D ans la rég io n de S p isz et dans son v o isin a g e la n o tio n de iu s T e u to n ic u m n ’é ta it
donc pas u tilisé e pour d ésig n er le droit g én éra l de co lo n isa tio n . L e term e de m o s

s c u lte to r u m

y é ta it par co n séq u en ce

u tilis é in d ép en d a m m en t de la n o tio n du

droit allem an d . A in si donc iu s T e u to n ic u m s ig n ifia it dans la r ég io n de S p isz

u n iq u em en t l’in tro d u ctio n du sy s tè m e u n ifié de lo tisse m e n t d es terres q u i s ’e st
form é dans

le cad re du m o u v em en t co lo n isa teu r en S ilé s ie

et dans la P e tite

P ologn e.

Sur le s terrain s n o rd -o u est de la H on grie le m o u v em en t co lo n isa teu r des

h ô tes lib res

(h o s p ite s ) n ’a pas p récéd é la co lo n isa tio n se lo n le droit a llem a n d . La

n otion de iu s T e u to n ic u m y a donc é té adop tée com m e d roit g én éra l de c o lo n i­

sation . A v ec le tem p s e lle a co m m en cé à sig n ifie r la mjéthode de l’e x é c u tio n de
la c o lo n isa tio n a in si q u e le s droits et les p r iv ilè g e s d es lo ca ta ires. E lle se r v a it
é g a lem en t à d éterm in er le m o n ta n t et la form e du p a y e m e n t des lo ca tio n s par
les colons. C ette n o tio n du d roit a llem a n d ressem b la it donc à c e lle d e la S ilésie,
a v ec c e tte d ifféren ce qu’en H on grie la n otion de iu s T e u to n ic u m n ’éta it p as liée

·

au term e lo ca re et n ’a p as e n tta in é la fo rm a tio n d e la n o tio n lo ca tio dans le sen s

dans le q u e l e lle fo n c tio n n a it en S ilé sie . Il n ’y eu t donc pas, dans le n o rd -o u est
de la H ongrie, de fu s io n du iu s T e u to n ic u m et du sc u lte tu s. C elu i q u i se tro u v a it
à la tê te de l’a u to g estio n p ortait le nom de a d v o c a tu s ou de iu d e x .

\

tr