25

Trzebiatowski J. Jakość życia w perspektywie nauk społecznych i medycznych – systematyzacja ujęć definicyjnych

Jakość życia w perspektywie nauk społecznych

i medycznych – systematyzacja ujęć definicyjnych

Quality of life in the perspective of social and medical sciences

– classification of definitions

Jakub Trzebiatowski

Instytut Socjologii UAM, Polskie Towarzystwo Socjologiczne

Although the interest in the concept of quality of life has been

growing since the 1980-ies there is no common complete definition

based on both social and medical sciences. Moreover, researchers

have not worked out a joint definition of quality of life which could

be applied both in social and medical sciences. Adopting the common

definition of quality of life in medicine and in social sciences as well as

the standardization and unification of research methods would enable

the comparison of obtained data in an interdisciplinary perspective.

Furthermore taking into consideration what is common for social

and medical sciences would enable and simplify the construction of

the common definition and simultaneously could be the basis for

creating research tools.

Key words: quality of life, quality of life in social sciences, quality of life

in medical sciences, health-related quality of life

Pomimo trwającego od lat osiemdziesiątych wzrastającego

zainteresowania koncepcją jakości życia badacze dotychczas nie

opracowali na gruncie nauk społecznych, jak też medycznych,

jednej, przyjmowanej przez wszystkich „bez zastrzeżeń” definicji

jakości życia. Nie powstała ponadto definicja, którą badacze mogliby

wspólnie stosować zarówno w naukach społecznych, jak i medycynie.

Przyjęcie wspólnej definicji jakości życia nie tylko w medycynie, ale

także w naukach społecznych, oraz ujednolicenie i standaryzowanie

metod badawczych umożliwiłoby porównywanie ze sobą uzyskanych

danych w perspektywie interdyscyplinarnej. Uwzględnienie zaś tego,

co wspólne dla wszystkich obszarów badawczych, pozwoliłoby

oraz ułatwiło operacjonalizację wspólnej definicji i stanowiłoby

fundament, na którym badacze mogliby konstruować narzędzia

badawcze.

Słowa kluczowe: jakość życia, jakość życia na gruncie nauk

społecznych, jakość życia w medycynie, jakość życia uwarunkowana

stanem zdrowia

Adres do korespondencji / Address for correspondence
Jakub Trzebiatowski

os. Jana III Sobieskiego 7/171, 60-688 Poznań

e-mail: [e-mail]

©

Hygeia Public Health 2011, 46(1): 25-31

www.h-ph.pl

Nadesłano: 29.11.2010

Zakwalifikowano do druku: 30.12.2010

Wprowadzenie

PomimotrwającegoodlatosiemdziesiątychXX

w.wzrastającegozainteresowaniakoncepcjąjakości

życiawciążbrakujedefinicji,któramogłobybyć„bez

zastrzeżeń”przyjmowananiezależnieodzróżnicowań

interdyscyplinarnych. Istnieje więc wiele „jakości

życia”, które są odmiennie interpretowane przez

psychologów,socjologów,pedagogóworazreprezen-

tantównaukmedycznych.

Dokonującprzeglądurozmaitychdefinicjiformu-

łowanychprzezsocjologów,psychologów,pedagogów

czy przedstawicieli nauk medycznych można ulec

złudzeniu, że pojęciem tym można objąć niemalże

wszystkiezjawiskazarównowwymiarzepsycholo-

gicznym,medycznym,pedagogicznymjakisocjolo-

gicznym,którezwiązanesązocenąfunkcjonowania

aktorów

1/

naspołecznejscenie.

JakzauważaR.A.Kane„(…)dlaniektórychjest

topojęciebardzoszerokie,znacząceprawiewszystko

oprócz informacji o śmierci jednostki, dla innych

tojedyniepewneelementyżycia,jeszczeinnipod-

kreślająspołeczneipsychologiczneaspektyjakości

życia”[1,2].

Celemartykułujestzatempróbasystematyzacji

kategoriijakościżyciadefiniowanejprzezbadaczyna

gruncienaukspołecznychimedycznych.Zbliżenie

orazintegracjastanowisknietylkowperspektywie

naukspołecznych,aleinaukmedycznychwznacznej

mierzewzbogaciłabyanalizyjakościżycia,pozwoli

/

Pojęcieaktorastosowanejestzamienniezkoncepcjąpodmiotu.

Hygeia Public Health 2011, 46(1): 25-31

26

Hygeia Public Health 2011, 46(1): 25-31

ponadto jak się wydaje, wydobyć z niej znaczenie,

któredotychczasniezostałoodkryte.

Początek kariery jakości życia

Początekzainteresowaniapojęciemjakościżycia

datowaćmożnanaczasystarożytne.Jużodczasówmy-

ślicieli,takichjakHipokratesczyArystoteles,badacze

nagrunciefilozofiiorazmedycynypróbowalidociecco

jestfundamentem,szczęśliwego,satysfakcjonującego

życia.

Dla Hipokratesa życie szczęśliwe wyrażać się

miałopoprzezstanwewnętrznejrównowagi.DlaAry-

stotelesanatomiastnajważniejszymcelemmiałobyć

dążeniedoeudajmonii,azatemmożliwienajwyższego

osiągalnegodobra,któremiałobyćgwarancjąszczęścia

[3].

Wfilozofiichrześcijańskiej,szczególniewwiekach

średnich,panowałoprzekonanie,iżnajważniejszym

celemludzkiejegzystencjijestżyciepełnepoświęce-

nia,częstokroćprzepełnionecierpieniemiascezą,po

którymjednak–pośmierci,czekanagrodaczyliżycie

wieczne[3].

Pojęcie szczęścia nieobce było także filozofom

wywodzącymsięzeWschodu.WChinachwyrażaćsię

onomiałopoprzezrównowagępomiędzypierwiastka-

miYangiYin.Wfilozofiibuddyjskiej,stantenosią-

galnymiałbybyćzkoleidziękimitycznej„nirwanie”

[3].

Jakmożnazauważyć,myślicieleodczasównajdaw

niejszych,popierwsze,staralisięokreślaćnajistotniej-

szejednostkowecele,którychrealizowanieprowadzić

miało do satysfakcjonującego życia po drugie zaś,

próbowaliodnaleźćwskazówki,jakceltenosiągnąć.

Należywięcstwierdzić,iżanalizybadaczywieków

przeszłychkoncentrowałysięnatajnikachkoncepcji,

którądziśokreślićmożnamianemwysokiejjakości

życia.

Współcześnie,wzrastającezainteresowanie„ja-

kościążycia”przypadanalatapięćdziesiąteubiegłego

stulecia.Wówczaskoncepcjęcorazczęściejstosowano

wdziedzinachtakichjakekonomia,politykaspołecz-

na,medycyna,socjologiaczypsychologia.

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych

XXwiekupojęcieujmowanebyłoprzedewszystkim

wperspektywieilościowejiznajdowałozastosowanie

w badaniach poziomu zaspokojenia jednostkowych

orazponadjednostkowychpotrzeb.Staranosięustalić

poziomkonsumpcjirozmaitychdóbr–„minimalny

poziomsocjalny”–niezbędnydozaspokojeniapod-

stawowychpotrzebrodziny[3,4].Naprzełomielat

siedemdziesiątychiosiemdziesiątychXXw.zarówno

naZachodzie,jakiwPolsce,badaczecorazczęściej

wykorzystywali pojęcie jakości życia do pomiarów

socjologicznychorazpsychologicznych.Nagruncie

naukspołecznychanalizowanopoziomjakościżycia

łączącjąztakimikategoriamijakstylżycia,poczu-

cie podmiotowego dobrostanu czy też zadowolenie

zwarunkóworazmożliwościzaspokajanianajistot-

niejszychżyciowychpotrzeb[4].

Mniejwięcejwtymsamymczasie,jakośćżycia

stałasięobiektemzainteresowaniawnaukachmedycz-

nych.Lekarzepróbowalidociec,dlaczegosubiektywne

poczuciejakościżyciaosóbzchronicznymi,częstokroć

nieuleczalnymi chorobami powodującymi znaczne

ograniczeniawfunkcjonowaniunaarenieteatrużycia

codziennegobywawyższe,aniżeliaktorówwpełni

zdrowych.Zauważonowówczas,iżsatysfakcjonujące

cele leczenia nie muszą oznaczać wysokiej jakości

życia.

Jakość życia w ujęciu przedstawicieli nauk

społecznych

Wnaukachspołecznychdotądnieopracowano

przyjmowanejprzezwszystkichuniwersalnejdefini-

cjijakościżycia.Badaczestarająsięraczejpoddawać

konceptualizacji owo pojęcie, biorąc wówczas pod

uwagęprzedewszystkimkontekstjegoużyciaoraz

celprowadzonychbadań.

Wceluuporządkowaniapowstałychwnaukach

społecznych definicji proponuje się je podzielić na

cztery grupy. Do pierwszej należeć będą definicje,

którenazwanezostaną„egzystencjalnymi”,dodrugiej

definicjeskupiającesięnazadaniach,któreokreślić

możnamianem„życiowych”,trzeciagrupasytuuje

jakośćżyciawkategoriipotrzebczwartazaś,totedefi-

nicje,którewyróżniająobiektywnyisubiektywnynurt

jakościżyciauwzględniającjednocześniekoncepcję

potrzeb.

Pośróddefinicji,któreprzypisaćmożnadogrupy

pierwszej,zaliczyćmożnamiędzyinnymipropozycje

B.Suchodolskiego,T.Tomaszewskiego,L.Nordenfelta

iS.Kowalika.Cechącharakterystycznąwspomnianych

koncepcjijestfaktrozróżnianiaprzezbadaczydwóch

życiowychorientacji„mieć”i„być”.

DlaB.Suchodolskiegobadaniajakościżyciapo-

winnyskupićsięwokółpróbodpowiedzinapytanie

„jakimbyć?”[5].Autorzauważa,iżgenezypojęcia

poszukiwaćmożnawdociekaniachjednegozprzedsta-

wicieli„SzkołyKrytycznej”E.Fromma,którywswoich

analizachprzeciwstawiałdwarodzajejednostkowych

życiowychmotywacji,pragnienieistnieniarozumia-

negojakocelautotelicznyorazpragnieniaposiadania,

które stanowić miało o jakości ludzkiej egzystencji

[5].

ZdaniemSuchodolskiegowopozycyjnychdyspo-

zycjach„być”czy„mieć”odnaleźćmożna„(...)dwa

odmiennerodzajeodniesieniadosiebieiświata,dwa

różnetypycharakteru,któremającstatuspierwotny

27

Trzebiatowski J. Jakość życia w perspektywie nauk społecznych i medycznych – systematyzacja ujęć definicyjnych

iwyróżnionyokreślająodpowiedniocałośćludzkiego

myślenia,odczuwaniaidziałania”[5].Analizowanie

tychdwóchpodmiotowychmotywacji–„pragnienia

życia”oraz„pragnieniaposiadania”-wpływaćzatem

będzienadefinicjęniskiejbądźwysokiejjakościży-

cia.

WedługT.Tomaszewskiegojakośćżyciautożsamić

możnazarównozjakościąświata,jakijakościączło-

wieka[6].Wówczasjakośćżyciajest„(…)zespołem

elementów występujących w różnych proporcjach

izróżnymnasileniem,naktóreskładająsię:bogactwo

przeżyć,poziomświadomości,poziomaktywności,

twórczośćiwspółuczestnictwowżyciuspołecznym”

[6].Autorzwracauwagę,iżwyróżnieniekategorie

wpewnymstopniupostrzeganemogąbyćjakouni-

wersalnemiaryjakościżycia.

L.Nordenfeltjakośćżyciautożsamiazpodmio-

towympoznaniemi„emocjonalnąrecepcjąświata”

[7].Wtrakcieuczestnictwawżyciuspołecznymaktor

nieustannieodbieraiwysyłarozmaitekomunikaty.

Podczaswymianinterakcyjnych,komunikatyterodzą

wnimrozmaiteuczuciaidoznania,którezdaniem

Nordenfelt’ausytuowaćmożnanaskalibiegunowych

opozycji:pozytywne–negatywne[7].

Wzależnościodjednostkowejaktywnościoraz

stopnia rozwoju poznawczego aktor doświadczał

będzie,niezależnieodstopniazaspokojeniapotrzeb

rozmaitychemocji,któredecydowałybędąopoziomie

jakościjegożycia[7].Innymisłowy,jeżelijednostka

przeżywaemocje,któreokreślićmożnajakopozytyw-

ne,jakośćjejżyciaocenićmożnajakowysokąnieza-

leżnieodfaktustopniazaspokojeniapodmiotowych

potrzeb.

S.Kowalik,podobniejakL.Nordenfeltuważa,iż

ojakościżycia,decydujejakośćjednostkowych,co-

dziennychprzeżyć,którychźródłaposzukiwaćmożna

wpodmiotowymsystemiepoznawczym[8].Imwięk-

sze„uzdolnieniakognitywne”,tymwyższa„zdolność

przeżywania”, kumulowania przeżyć i ostatecznie

przekształcaniaichwdoświadczenieżyciowe,które

oznaczać może wysoką jakość życia. I przeciwnie,

immniejszejednostkowezdolnościpoznawcze,tym

niższajakośćżycia[8].

Druga grupa definicji związana jest z reali-

zowaniem zadań, które określić można mianem

rozwojowych i życiowych. Do przedstawicieli tego

nurtuzaliczyćmożnamiędzyinnymiA.Bańkęoraz

J.M.Raeburn’aiI.Rootmana.

DlaA.Bańkinajważniejszymiskładnikamijakości

życiasązadaniarozwojoweiżyciowe[9].Zadania

rozwojowe związane są z podmiotowym rozwojem

– umiejętnością internalizowania i wypełniania

społecznychoczekiwańzapisanychwdyspozycjach

pełnieniaokreślonychrólspołecznych.Zadaniaży-

ciowenatomiastrealizująsięmiędzyinnyminapolu

takichegzystencjalnychobszarów,jakmiłość,szkoła

czypraca[9].

Zarównozadaniarozwojowe,jakiżyciowe,powo-

dowaćmogąwpodmiotowejbiografiiwielerozmaitych

kryzysówwtrakciektórych„(…)następujeintensyw-

nedoświadczaniejakościżycianakontinuumszczęście

vs. nieszczęście, satysfakcja vs. dyssatysfakcja, sens

życiavs.bezsensżycia,integracjavs.alienacjaetc.”

[9].

Zbliżonądefinicję,mieszczącąsięwobrębiedru-

giejgrupyzaproponowaliJ.M.RaeburniI.Rootman,

zdaniemktórychjakośćżyciamierzyćmożnastopniem

spełnieniastawianychaktorowizadań[10].Badacze

jednocześnie podkreślają istotną rolę podmiotowej

samorealizacji.Innymisłowy,imbardziejspełniona

czułasiębędziejednostka,tymwiększeprawdopodo-

bieństwo,iżocenijakośćswojegożyciajakowysoką.

Trzecia grupa definicji – to te definicje, które

jakość życia utożsamiają ze stopniem zaspokojenia

jednostkowychpotrzeb[10].

Zdaniemjednegozprekursorówanalizzwiąza-

nychzjakościążyciaA.Campbella,pojęciedefinio-

waćnależyuwzględniającstopieńsatysfakcjimiędzy

innymizżyciarodzinnego,zawodowego,stosunków

międzysąsiedzkich,relacjitowarzyskich,stanuzdro-

wia,sposobówspędzaniaczasuwolnego,zdobytego

wykształcenia, wykonywanej profesji czy ogólnych

standardówwpływającychnajakośćżyciawobrębie

danejwspólnotylokalnej.Zauważyćwięcnależy,iż

„czynniki” wyróżnione przez A. Campbella, które

stanowićmająoniskiejbądźwysokiejjakościżycia

sytuowaćmożnawkategoriipotrzeb[11].

DlaA.Kaletyjakośćżyciaobejmujepotrzeby„(...)

którejednostka,uważazanajistotniejszedlaswojego

życia, oraz opinie jednostki na temat poziomu ich

zaspokajania”[12].Autorpodkreśla,iżpojęciede-

finiowanepowinnobyćwodniesieniudoprzyjętych

przez badacza metod analiz. Pomostem pomiędzy

analizamijakościżycia–niezależnieodzróżnicowań

interdyscyplinarnych może być wskaźnik poziomu

oraz „(…) stopień zaspokajania różnych potrzeb”

[12].

R. Borowicz jakość życia, podobnie jak Kaleta,

odnosidostopniazaspokojeniarozmaitychpotrzeb.

Autorzauważa,żeanalizapoziomudeprywacjipo-

trzeb,staćsięmoże„(…)próbąopisuświatażyciaoraz

przestrzeni,wktórejfunkcjonująludzie,rozpatrując

to,coobiektywne(mierzalnezewnętrznie),icosu-

biektywne(stanświadomości,zadowolenie)”[13].

ZdaniemB.Gałęskiego„(…)oilepoziomżycia

odnosisiędostopniazaspokojeniapotrzeb,otylejego

jakośćdosposobuichzaspokojenia”[14].Potrzeby

badacz dzieli na obiektywne, subiektywne i beha-

28

Hygeia Public Health 2011, 46(1): 25-31

wioralne.Wramachpotrzebobiektywnychwyróżnił

Gałęskipotrzebybezwzględneiwzględne.

Podobnekoncepcjeodnaleźćmożnauautorów,

którzyjakośćżyciasytuująwobrębiekategoriisensu

życia.Przedstawicielemtegonurtujestmiędzyinnymi

K.Obuchowski,którystwierdza,żepytaniadotyczące

sensużycianiemającharakterupowszedniego,lecz

pojawiająsięwkrytycznychmomentachjednostkowej

biografii(doświadczenieśmierci,choroba)[15].

JakzauważaK.Obuchowski,sensżyciato„(…)

potrzebadorosłegoczłowiekapolegającanatym,że

bezutworzeniawłasnej,abstrakcyjnejkoncepcjiżycia,

wktórejmożesięonpozytywniespełniaćdokońcaist-

nienia,niejestmożliwyrozwójjegoosobowości”[15].

Poczucie„sensużycia”możnawięcpotraktowaćjako

specyficznąpotrzebę,jakozbiórdyspozycjiimotywa-

cji,którychfundamentemsąpodmiotowewartości,

przekonania,sądyorazwyobrażenia.Zjednejstrony

pozwalająoneaktorowistawiaćżyciowecelezdrugiej

zaś,zawierajązestawwskazówekumożliwiającychich

realizowanie.

Zbliżoną perspektywę prezentuje A. Michalos.

Oile jednak Obuchowski jakość życia utożsamia

zmożliwością nadania mu sensu, o tyle Michalos

podkreśla,żebadanypowinienindywidualnieokreślić

obszaryżyciowejaktywności,któresądlaniegonajbar-

dziejistotne[16].Wówczasjakośćżyciaanalizować

możnanapodstawie„teraźniejszych”preferencji.

Michaloszauważa,żeto,costanowiłowartość

dla aktora jakiś czas temu, obecnie takiej wartości

przedstawiaćniemusi.Postulujezatem,abyzjednej

strony„definicjisytuacji”odnośnienajbardziejistot-

nych„fragmentówpodmiotowegoświata”dokonywał

sambadanyzdrugiejzaśpodkreślakoniecznośćjej

rozpatrywaniauwzględniającbiograficznekryterium

temporalneokreślającestopieńistotnościrozmaitych

podmiotowychwartości(nakontinuumczasprzeszły

–czasteraźniejszy)[16].

Kategoriapotrzebstanowifundamentteoretyczny

definicjijakościżyciausytuowanychwgrupietrzeciej.

Potrzebybezwzględnetote,bezzaspokojeniaktórych

ludzkiorganizmprzestałbyprawidłowofunkcjono-

wać. W skrajnych przypadkach ich deprywacja, na

przykładbrakpokarmu,wodyczypowietrza,prowa-

dzićmożedośmierci.Podłożemtychpotrzebjestbio-

logicznastrukturaorganizmuludzkiegoinajczęściej

sąonetraktowanejako„oczywiste”ibezwarunkowe.

Potrzebybezwzględnepostrzeganesąprzezjednostkę

zregułyjakojejpotrzebysubiektywne,którepojawiają

siębezrefleksyjnie–bezudziałuświadomości.

Brakzaspokojeniapotrzebwzględnychwodróż-

nieniuodpotrzebbezwzględnychniemusiprowadzić

do zaburzeń struktury anatomicznej organizmu.

Podobniejednakjakpotrzebybezwzględne,potrzeby

względne zaistnieć mogą na poziomie świadomym

wsposóbrówniebezrefleksyjnyiniezależnyodpod-

miotowejwoli.

Czwartagrupadefinicjipodkreślaznaczeniepo

pierwsze,wskaźnikówsubiektywnychiobiektywnych

po drugie natomiast, połączenie tych miar z oceną

stopniazaspokojeniarozmaitychpotrzeb.

Kryteriumobiektywnetotakiekryterium,gdzie

„(…)określeniepoziomużyciadanejjednostkijest

możliwepoprzezokreśleniestosunkujejpotrzebdo

stanuzasobówotoczeniapozwalającychnaichzaspo-

kojenie”,wsubiektywnymzkoleiopoziomie„(…)

jakości życia człowieka świadczą stany psychiczne

towarzyszące mu w procesie zaspokajania potrzeb,

będącewynikiempoznawczejocenyrelacjimiędzysobą

iotoczeniem,ocenywłasnychosiągnięć,porażekoraz

ocenyszansrealizacjiswoichdążeń,pragnieńicelów

życiowych”[17].Wtedyteż,ocenyjakościżyciado-

konywaćnależybiorącpoduwagęstanzaspokojenia

potrzebpodstawowych,doktórychZ.Ratajczakzalicza

zdrowieorazpoziomzaspokojeniapotrzebmaterial-

nychtakichjakwyżywienieczymieszkanie.

Pośródwyznacznikówobiektywnychjakościżycia

wskazaćmożnamiędzyinnymina:poziommaterialny,

zabezpieczeniefinansowe,warunkiżyciaimieszkania,

warunkileczenia,bezpieczeństwoekologiczne,relacje

społeczne,systemwsparciaspołecznego,aktywność

społeczną,rozwójosobisty(edukacja,praca,uczest-

nictwowkulturze)czyteżrekreacjęiwypoczynek.

Dosubiektywnychwskaźnikówocenymożnazko-

leizaliczyćpoziomstanuzaspokojeniapotrzebtakich

jakpotrzebabezpieczeństwaipoczuciawewnętrznego

spokoju, realizacji życiowych celów oraz aspiracji,

stopnia samoakceptacji, dobrostanu psychicznego,

akceptacjispołecznejczyuznaniaspołecznego.

Zauważyćmożna,iżwielespośródpodmiotowych

potrzeb–szczególnietychwyższegorzęduzwiązanych

naprzykładzsamorealizacjączystopniemsatysfakcji

zżyciakulturalnego–pozostajepozazasięgiemmiar

obiektywnych.

Niezastąpionewtymwypadkujestzastosowanie

wskaźników subiektywnych, które z jednej strony

pozwalająbadanymdokonywaćsamodzielnejoceny

stopniaichzaspokojenia,zdrugiejzaśbadaczzyskuje

możliwośćuzyskania„pewnego”–najbardziejzbliżo-

negodorzeczywistego–materiałuempirycznego.

Wostatnichlatachzaznaczasiętendencjadoprzy-

pisywaniawiększejroliwskaźnikomsubiektywnym.

Cechącharakterystycznątychmiar–wprzeciwień-

stwiedo„tradycyjnych”wskaźnikówobiektywnych

–jestfaktodzwierciedlanianietyleistniejącego„status

quo

”analizowanychzjawisk,ileraczej„definicjisytu-

acji”dokonywanejprzezsamychbadanych.

29

Trzebiatowski J. Jakość życia w perspektywie nauk społecznych i medycznych – systematyzacja ujęć definicyjnych

Świadomośćograniczeńmiarobiektywnych,dla

którychnieuchwytnesą„niematerialnefaktyspołecz-

ne”doprowadziłaponadtodostworzeniakoncepcji

subiektywnejbądźteż„postrzeganej”jakościżycia.

Zgodnie z jej założeniami jakość życia jest miarą

stopnia zaspokojenia potrzeb, która dokonywana

jest bezpośrednio przez aktora przynależącego do

danejgrupyspołecznej.Innymisłowy,jesttopoziom

zadowolenia,jakiuzyskujejednostkaoceniającróżne

sferyswegożycia.Jednocześniezakładasię,żeocenę

jakościżycianależymierzyćuwzględniająccałokształt

podmiotowychpotrzeb,którychzaspokojeniewpływa

zkoleinapoziom„życiowej”satysfakcji.Wówczastak

zdefiniowanajakośćżycia,utożsamianamożebyćze

zbiorempewnychczynników,warunkówielementów,

którewdialektycznejrelacjiokreślająjednostkowy

sposóbżycia.Pośródtychwarunkówwskazaćmożna

choćbynaumiejętnościpsychospołeczneaktora,które

wpływająnamożliwośćosiąganiawyznaczonychprzez

niegocelów.

J. Czapiński definiując jakość życia proponuje

popierwsze,wyróżnićjejsubiektywneiobiektywne

kryterium,podrugiezaś,analizowaćstanzaspoko-

jeniarozmaitychpotrzebwpływającychnapoczucie

dobrostanu lub szczęścia. Autor dzieli wskaźniki

poczuciaszczęścia(stopniazaspokojeniapotrzeb)na

obiektywneisubiektywne[18].

Obiektywnemiaryobejmująwarunkiegzystencji

grup społecznych, które znajdują odzwierciedlenie

wwskaźnikachtakich,jak:stopasamobójstw,poziom

zanieczyszczeniaśrodowiskaczyteżdynamikaPKB.

Sątowarunkiżyciowekonkretnychaktorówczyteż

całychspołecznościwsensiematerialnymczyzdro-

wotnym,którezarazempodlegająspołecznieuzgod-

nionymkryteriomwartościowania(dobre–złe,lepsze

–gorsze,pożądane–niepożądane)[18].

Subiektywne poczucie jakości życia odnosi się

zkoleidoindywidualnychkryteriówwartościowania.

ZdaniemCzapińskiegomiarysubiektywneobejmują

„(…)ocenyżyciaorazposzczególnychjegoaspektów,

doświadczane indywidualnie wydarzenia stresowe

iproblemyzadaptacjąpsychiczną,systemwartości

iinnecechyosobowościwarunkującepostawęwobec

życia,aktywnośćżyciowąizdolnośćprzystosowania

siędozmianyspołecznej”[18].

Jakmożnazauważyć,obecnienagruncienauk

społecznych autorzy nie opracowali przyjmowanej

przez wszystkich „bez zastrzeżeń” definicji jakości

życia. Badacze starają się raczej poddawać swoistej

konceptualizacji owo pojęcie biorąc wówczas pod

uwagęprzedewszystkimkontekstjegoużyciaoraz

celprowadzonychbadań.

Jak dotąd koncepcja jakości życia przypomina

zatem plastyczny kawałek materii teoretyczno-em-

pirycznejaniżelispójnąkoncepcję,będącąpodstawą

analizmulti-iinterdyscyplinarnych.Intelektualna

„gra”badaczywwalceoprymatjednejdefinicjinad

innąnieoznaczajednakwtymwypadkuwzbogacania

kategorii.

Jakość życia w perspektywie nauk medycznych

Jakkolwiekwnaukachmedycznychdefinicjeja-

kościkoncentrująsięwznacznejmierzenazjawiskach

zdrowiaichoroby,todotądnieopracowanojednolitej

definicji„niezależne”przyjmowanejnagruncieroz-

maitychmedycznychsubdyscyplin.

Jednązpróbintegracji–sformułowaniajednolitej

definicji„jakościżyciauwarunkowanejstanemzdro-

wia”(Heath Related Quality of Life–HRQOL)–podjął

„(…)Schipperijegowspółpracownicy,definiującje

jakofunkcjonalnyefektchorobyijejleczeniaodbie-

rany(przeżywany)przezpacjenta”[19,20].

DefinicjaHRQOLuwzględniaczterypodstawo-

weaspektyfunkcjonowaniapacjenta–stanfizyczny

isprawnośćruchową,stanpsychiczny,sytuacjęspo-

łecznąiwarunkiekonomiczneorazdoznaniasoma-

tyczne.

Zuwaginato,że„jakośćżyciauwarunkowana

stanemzdrowia”związanajestprzedewszystkimze

zmiennymi,któreokreślićmożnajakofunkcjonalne

–HRQOLzyskałamianomiaryobiektywnej.

Obiektywnewarunkiżycianiesąjednak„(…)

jednoznacznymi wyznacznikami poczucia jakości

życia.Wykazano,żeobiektywnystanzdrowianiejest

prostymwyznacznikiemzaspokojeniapotrzeboraz

poczuciaszczęścia”[4].

Lekarze niejednokrotnie spotykali się z przy-

padkami,kiedychorzyocenialijakośćswojegożycia

znaczniewyżej,aniżeliaktorzyzdrowi.Postawiono

wówczaspytanie„(…)jakosobadotkniętachorobą

izwiązanązniąniepełnosprawnościąiograniczenia-

miwodgrywaniurólspołecznychmożebyćbardziej

usatysfakcjonowanajakościąswojegożyciabardziej,

aniżeliosoba,któranieposiadażadnychprzeszkód

wfunkcjonowaniuspołecznym?”[21].

Poszukując wyjaśnienia tego zjawiska stwier-

dzono, iż aktorzy dotknięci poważną chorobą za

pośrednictwem psychologicznych mechanizmów

obronnychpotrafiąodnaleźćsięwnowejdlasiebie

sytuacjiioceniająsatysfakcjęzeswojegożyciawyżej

odosóbzdrowych,znajdującychsięw„obiektywnie”

korzystniejszejsytuacjiżyciowej.

Zaznaczyćnależy,iżpodmiotowysystemwartości

iprzekonańmożeutrudniaćbądźwspomagaćproces

przystosowaniasiędozaistniałejsytuacjiwpływając

nareakcjeemocjonalne.Każdajednostkainaczejre-

agujenapojawiającesięwjejżyciukryzysy,apoważną

chorobęmożnatraktowaćwkategoriachżyciowego

kryzysu.

30

Hygeia Public Health 2011, 46(1): 25-31

Wtedyteż,sytuacje„(…)charakteryzującesię

występowaniem przeszkody w realizacji celów lub

zaspokojeniapotrzeb(jaktosiędziejewprzypadku

poważnejchoroby),wywołująsprzeciw–brakzgody

nazaistniałyfakt,połączonyzwyklezgniewemlub

przygnębieniem.Takareakcjawprowadzazkoleistan

dyskomfortuizaburzadobresamopoczucie”[19,20].

Inaczejocenijakośćswegożyciaaktor,którybiernie

poddasięzaistniałejsytuacjiniepodejmującżadnych

działańwcelujejprzezwyciężenia,inaczejzaśosoba,

któraposzukiwałabędziewszelkich,możliwychspo-

sobówpokonaniachorobyiwydobyciasięzkryzysu.

Chorobawpływaćzatemmożenapoczuciejakości

życianawielupoziomachrównocześnie.Dziejesiętak

naprzykładwprzypadkupacjentówonkologicznych.

Jeżelisąonipoddawanichemio-iradioterapiiporadzić

sobiemusząnietylkozeskutkamiubocznymileczenia

wwymiarzefizycznym(znacznyspadekodporności,

utratamasyciała,ogólneosłabienieorganizmu),ale

takżepsychologicznymisocjologicznym(zaakcepto-

waniezmianwwyglądzieciałautratawłosów,depre-

sja,zmianafunkcjonowaniawrolachspołecznych).

Zdarzyć się również może, że konieczna stanie się

amputacja narządu (kończyny, organu), wówczas

pacjenttakidodatkowostajesięniepełnosprawny.

Oilezrozumiałyjestfakt,żesytuacjatakawpływa

naocenęjakościżyciapacjentaw„perspektywieglo-

balnej”,towartospostrzec,żenagrunciemedycznym

dotądniemajednolitejdefinicjiorazopartychnaniej

zintegrowanychnarzędzipomiarutakujętej„całko-

witejjakościżycia”.

Zajednąznajbardziejznanychklasyfikacji,która

wswoichzałożeniachsłużyćmiałauporządkowaniu

postępującegozamieszaniaterminologicznegoprze-

dewszystkimnagrunciemedycznym,uznaćmożna

propozycjęM.Farquahar(1995)[22,23].

Wkoncepcjiprzyjętopodziałwszystkichdefinicji

na dwie grupy „(…) definicje sformułowane przez

ekspertów(grupa1),wtymdefinicjeglobalne(typ1),

złożone (typ 2), specyficzne (typ 3), i mieszane

(typ4) oraz definicje sformułowane przez laików

(grupa2)”[24].

Typpierwszy,czylidefinicjeglobalnezwiązanesą

zpoziomemsatysfakcjiżyciowejipoczuciemszczęś-

cia [22]. Jak zauważa K. Jaracz, nawiązują one do

koncepcjiludzkiejdoskonałościsformułowanejprzez

Arystotelesa,wedługktórejnajwyższymosiągalnym

dobremiostatecznymcelemludzkiegożyciajeststan

określony jako „eudajmonia” (poczucie szczęścia)

[23].

Istniejejednak„(…)szeregróżnicmiędzykon-

cepcją szczęścia opisaną w Etyce nikomachejskiej,

a współczesnym pojmowaniem szczęścia. Według

Arystotelesa szczęście jest zarazem dobrem moral-

nym(szczęśliwyczłowiekjestdobrymczłowiekiem)

iobiektywnym(paradygmatemeudajmoniijestzdro-

wie)”[23].

Jak stwierdza Jaracz nie ma można dokonać

kategorycznegorozróżnieniapomiędzyszczęściem,

awarunkamikoniecznymi,abysięonopojawiło.Za

przykładsłużyćmożezdrowiebowiemniejestono

warunkiem osiągnięcia szczęścia, a raczej jednym

zelementówkoniecznych,abymogłozaistnieć.

Pojęcieszczęściazwiązanejestwięcnietyleze

stanemobiektywnym,ileraczejzsubiektywnympod-

miotowymjegoodczuwaniem[22].Ponadtodlakaż-

degoszczęścieoznaczainnąkategoriędoświadczeń.

Bardziejprecyzyjnawydajesięzatemocenapoczucia

szczęściadokonywanaprzezbadanego,którykieruje

sięosobistymipreferencjami,wartościamiimotywa-

cjami.

WdrugimtypieklasyfikacjiM.Farquharwyróż-

niadefinicjezłożone,któreobejmująswymzakresem

wielecząstkowychzmiennychzwiązanychzjakością

życia,którapostrzeganajestjakozmiennaglobalna.

Aspektykonstytuująceglobalnązmiennąjakościżycia

mogąbyćzarównonaturyobiektywnej,jakisubiek-

tywnej[22,23].

KolejnytypdefinicjiwedługFarquhar–todefini-

cjespecyficzne,któreograniczająsiędokonkretnych

zmiennych(naprzykładzdrowie).Pośródnichodna-

leźćmożnanajczęściejkoncepcjełączącejakośćżycia

zestanemjednostkowegozdrowia,gdziewysokajakość

życiautożsamianajestzregułyzdobrymzdrowiem

[22,23].

OstatnitypdefinicjiwklasyfikacjiM.Farquhar,

todefinicjemieszane.Zawieraćonemogązarówno

elementy definicji typu pierwszego, jak i drugiego,

azatemobejmowaćtakiezmiennejaknaprzykład

środowiskozewnętrzne,statusekonomicznyczystan

emocjonalny[22,23].

Jakmożnaspostrzec,podobniejakwnaukachspo-

łecznych,wmedycyniebadaczedotądnieopracowali

„uniwersalnej”definicjipojęcia.Innymisłowyjakość

życiatopojęciewieloznaczne,któreanalizowaćmożna

nawielupoziomachorazróżnychkontekstach.

Obecnykierunekrozwojukoncepcjijestwięcotyle

niekorzystnyoile„specjalizacja”prowadzido„frag-

mentowania”idzieleniapojęciananiezliczoneilości

„jakościżycia”oznaczającychróżneklasyzjawiskdla

badaczynawetnagruncietejsamejdyscypliny.

Podsumowanie

Wnaukachspołecznychautorzydotychczasnie

opracowali jednej, przyjmowanej przez wszystkich

„bezzastrzeżeń”definicjijakościżycia–„niezależnej”

odzróżnicowańinterdyscyplinarnych.Badaczestarają

sięraczejpoddawaćkonceptualizacjiowopojęcie,bio-

31

Trzebiatowski J. Jakość życia w perspektywie nauk społecznych i medycznych – systematyzacja ujęć definicyjnych

rącwówczaspoduwagęprzedewszystkimkontekst

jegoużyciaorazcelprowadzonychbadań.Podobnie

jak w naukach społecznych także na gruncie nauk

medycznychniepowstałapowszechnieprzezbadaczy

przyjmowanadefinicjajakościżycia.

Przyjęcie natomiast wspólnej definicji jakości

życia nie tylko w medycynie, ale także w naukach

społecznych oraz ujednolicenie i standaryzowanie

metodbadawczychumożliwiłobyporównywanieze

sobąuzyskanychdanychwperspektywieinterdyscy-

plinarnej.Ponadtouwzględnienietego,cowspólne

dla wszystkich obszarów badawczych, pozwoliłoby

oraz ułatwiło operacjonalizację wspólnej definicji

istanowiłobyfundament,naktórymbadaczemogliby

konstruowaćnarzędziabadawcze.

Należałobywięczwrócićsięwstronęsformułowa-

niawspólnejdefinicjijakościżycia,którąposługiwali-

bysięlekarze,jakisocjologowieorazpsychologowie.

Integracjastanowiskprowadziłaby,popierwsze,do

zbliżeniapomiędzymedycynąinaukamispołecznymi

oraz,podrugie,wzbogaciłabyanalizyjakościżycia

zarównowwypadkubadańpodejmowanychwme-

dycynie,jakinaukachspołecznych.

1. KaneRA.[w:]Koncepcjajakościżyciaosóbzupośledzeniem

umysłowym w niektórych współczesnych ujęciach

teoretycznych. Zawiślak A. Wyd UMCS, Lublin 2006,

151.

2. Kane RA. Quality of life. [w:] Encyclopaedia of Public

Health.BreslowL(red.).Vol.3(pp.1003-1006).Macmillan

ReferenceUSA,NewYork2002.

3. OstiakW.Funkcjakończynydolnej,aktywnośćcodzienna

i jakość życia u chorych leczonych stabilizatorami

zewnętrznymi.WydNaukUniwMed,Poznań2008.

4. RybczyńskaD.Jakośćżyciapokoleniawstępującego.Wyd

WSP,ZielonaGóra1995:16.

5. Suchodolski B. Wychowanie mimo wszystko. Wyd WSiP,

Warszawa1990:23.

6. TomaszewskiT.Śladyiwzorce.WydWSiP,Warszawa1976:

204.

7. NordenfeltL.Qualityoflife,healthandhappiness.Aldershot,

Avebury1993.

8. KowalikS.Pomiarjakościżycia–kontrowersjeteoretyczne.

[w:]Pomiaripoczuciejakościżyciauaktywnychzawodowo

ibezrobotnych.BańkaA,DerbisR(red.).WydUAMiWSP,

Poznań–Częstochowa1995.

9. Bańka A. Pomiar i poczucie jakości życia u aktywnych

zawodowoorazbezrobotnych.WydUAMiWSP,Poznań

–Częstochowa1995;19.

10. RaeburnJM,RootmanI.Qualityoflifeandhealthpromotion.

[w:]QualityofLifeinHealthPromotionandRehabilitation:

Conceptualapproaches,issues,andapplications(75-88).

RenwickR,BrownI,NaglerM(red.).ThousandOaks,CA,

Sage1996.

11. CampbellA.Thesenseofwell-beinginAmerica:Recent

patternsandtrends.McGraw-Hill,NewYork1981.

12. KaletaA.Jakośćżyciamłodzieżywiejskiej.WydUMK,Toruń

1988.

Piśmiennictwo / References

13. BorowiczR.Równośćisprawiedliwośćspołeczna.WydPWN,

Warszawa1988.

14. GałęskiB.Stylżyciaijakośćżycia–próbasystematyzacji

pojęć.Studiasocjologiczne1977,1.

15. Obuchowski K. Galaktyka potrzeb – psychologia dążeń

ludzkich.WydZysk,Poznań2000.

16. MichalosA.C.EssaysontheQualityofLife.Springer-Verlag

GmbH2007.

17. ChudzickaA.Subiektywnyobrazświataiobrazsiebiejako

kategorie pomiaru jakości życia osób bezrobotnych oraz

ichoczekiwaniawobecklubupracy.[w:]Pomiaripoczucie

jakości życia u aktywnych zawodowo oraz bezrobotnych.

BańkaA,DerbisR.WydUAMiWSP,Poznań-Częstochowa

1995:87-96.

18. CzapińskiJ.Diagnozaspołeczna2000.WydPTS,Warszawa

2001,68.

19. De Walden Gałuszko K, Majkowicz M. Jakość życia

wchorobienowotworowej.WydUniwGd,Gdańsk1994.

20. SchipperH.Qualityoflife:Principlesoftheclinicalparadigm.

JPsychosocialOncol1990,8,23:171-185.

21. DeWalden-GałuszkoK.Ocenajakościżyciauwarunkowana

stanemzdrowia.[w:]Jakośćżyciawchorobienowotworowej.

Meyza J (red.). Centrum Onkologii – Instytut im. Marii

Skłodowskiej-Curie,Warszawa1997.

22. FarquharM.Definitionsofqualityoflife:ataxonomy.JAdv

Nurs1995,22(Issue3).

23. JaraczK.Jakośćżyciawnaukachmedycznych.[w:]Młodzież,

stylżyciaizdrowie.Kontekstyikontrowersje.MelosikZ

(red.).WydWOLUMIN,Poznań2001.

24. Farquahar M. Jakość życia w naukach medycznych. [w:]

Młodzież, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje.

MelosikZ(red.).WydWOLUMIN,Poznań2001:216.