Wybrane procesy grupowe (facylitacja społeczna i próżniactwo społeczne)

a funkcjonowanie grup zadaniowych.

Dlaczego mądrzy ludzie podejmują grupie decyzje?

Przykład: Po pokonaniu w wyborczej walce Richarda Nixona, w styczniu 1961 roku na

prezydenta Stanów Zjednoczonych został zaprzysiężony John F. Kennedy. Kennedy miał wiele

przymiotów i szybko stał się bożyszczem Ameryki. Młody, przystojny, inteligentny,

pochodzący z zamożnej i ustosunkowanej rodziny, z inteligentną i piękną żoną oraz dwójką

dzieci. Co więcej, był bohaterem wojennym a w czasie kampanii wyborczej okazał się

prawdziwym mistrzem strategii politycznej. Po przejęciu władzy otoczył się tak utalentowanymi

doradcami i członkami gabinetu, że jeden z publicystów uznał ich za „najlepszych

i najwspanialszych”. Zaraz po przejęciu władzy Kennedy musiał podjąć ważną decyzję: czy

realizować plany rozpoczęte przez administrację Eisenhowera i zaatakować Kubę. Było to

w kilka lat po przejęciu władzy przez Castro. Jego komunistyczny rząd uznano za zagrożenie dla

bezpieczeństwa USA. Tak powstał pomysł przerzucenia na Kubę przeszkolonych kubańskich

uciekinierów i wywołanie powstania ludowego przeciwko Castro. Kennedy zwołał swoich

doradców, aby wspólnie rozważyć wszystkie „za i przeciw". Mimo, iż grupa stanowiła zgrany

zespół, nie umiała zająć stanowiska w tej sprawie. Po długim namyśle zdecydowano się w końcu

na atak. 17.04.1961 oddział składający się z 1400 uchodźców wylądował na Kubie w pobliżu

Zatoki Świń. Doszło jednak do całkowitej klęski, Co więcej, w wyniku ataku radykalnemu

pogorszeniu uległy stosunki z innymi krajami latynoskimi, a Kuba jeszcze bardziej związała się

z ZSRR. Kennedy zadawał sobie potem wielokrotnie pytanie, Jak mogliśmy być tak głupi?"

Znowu pojawia się pytanie, dlaczego grupa tak świetnych, kompetentnych ludzi zdecydowała

się na tak słaby plan? Przecież ci sami ludzie w sytuacji kolejnego kryzysu kubańskiego okazali

się bardzo skuteczni.

Aby zrozumieć, co wydarzyło się w opisanej sytuacji, trzeba przyjrzeć się temu, jak

ludzie współdziałają w grupach, jak uczestnictwo w grupie wpływa na proces

podejmowania decyzji a nawet jak sama tylko obecność innych wpływa na nasze zachowanie. Dla

porządku ustalmy, że wpływ na nasze zachowanie mają zarówno osoby dla mnie znaczące jak

i te, które tylko mnie otaczają.

W tym celu wprowadźmy pojęcie grupy, które funkcjonuje w dwóch znaczeniach:

•

Potocznym - np., kiedy mówimy grupa osób wdarła się gdzieś tam; przed sklepem

zebrała się już grupa oczekujących na otwarcie; grupa gapiów zebrała się koło

rozbitego auta się itd. Używając terminu grupa w takim kontekście mamy na myśli tzw

grupy niespołeczne, czyli takie, w których dwie lub więcej osób znajduje się w tym

samym miejscu, w tym samym czasie, ale nie współdziała ze sobą (kibice na meczu,

gapie)

•

W znaczeniu socjologicznym jako grupa społeczna. W tym wypadku mamy na

myśli pewną liczbę osób, która współdziała ze sobą oraz współzależy od siebie w tym

sensie, że w zaspokajaniu potrzeb i osiąganiu celów musi na sobie polegać. Można

powiedzieć, że zadaniem grup społecznych jest działanie na rzecz dobra wspólnego.

Okazuje się jednak, że nie zawsze grupie udaje się podejmować najlepsze decyzje.

Zajmijmy się pierwszym przypadkiem, czyli wpływem samej obecności innych (grupa

w potocznym znaczeniu). Dla przykładu, idąc ulicą mamy wokół siebie obcych ludzi. My

również jesteśmy dla nich obcy. Wydaje nam się w związku z tym, że nie ma tu żadnego

wzajemnego wpływu. A jednak ... Kiedy widzimy osobę rzucającą papierek na ulicę zamiast

do kosza, spluwającą na chodnik albo właściciela psa pozwalającego aby jego pupil załatwiał

się na środku chodnika oceniamy taką osobę jako co najmniej niezbyt kulturalną. Jeśli my

dokonujemy ocen, to musimy liczyć się z tym, że nasze zachowanie również może podlegać

takiej ocenie. W ten sposób doszliśmy do pojęcia facylitacji społecznej. Jest to napięcie

wynikające z obecności innych i, w związku z tym, możliwości oceny naszego działania, co

powoduje lepsze wykonanie zadań łatwiejszych, ale też gorsze - zadań trudnych.

Bez większego trudu możemy wyobrazić sobie sytuację, w której zdajecie egzamin.

Wchodzicie na salę, a tam tłok. Zjawia się egzaminujący i proponuje, że chętni mogą przejść

do drugiej sali, w której będzie wygodniej pisać egzamin. Co zrobić w takiej sytuacji? Bez

względu na to, gdzie będziemy pisać, zadanie jest takie samo, treść pytań się nie zmienia.

Piszemy to samo co inni ale sami. Lepiej jest czuć ich oddech na plecach (to może nas

zmobilizować ale i rozproszyć) czy też pisać w bardziej komfortowych warunkach?

Jak znaleźć w miarę pewną odpowiedź na to pytanie? Najlepiej pewnie eksperymentalnie.

Przykładem niech będzie eksperyment przeprowadzony przed laty przez zespół pod

kierownictwem Zajonca. Otóż badacze zbudowali urządzenie, które miało na celu

zbadanie, jak obecność dużej liczby karaluchów wpłynie na ich zachowanie. Urządzenie

przypominało labirynt, gdzie po bokach, za szybami znajdowały się inne insekty. Badacze

obserwowali, jak sprawnie karaluchy będą przemierzały labirynt. W zasadzie były to dwa

labirynty - raz prosty, a innym razem z odnogami. Innymi słowy karaluchy miały do

wykonania zadanie proste lub trudne. Aby pobudzić je do ruchu, w punkcie startu

umieszczono silne źródło światła, czego jak wiadomo nie lubią. Jaki był wynik

eksperymentu? Otóż kiedy karaluchy były same (nie obserwowane przez inne) pokonanie

prostego labiryntu zajęło im więcej czasu niż gdy były obserwowane przez inne insekty.

Jednakże przy bardziej skomplikowanym zadaniu (drugi labirynt) sytuacja była odwrotna.

Badania przeprowadzane według tego schematu zarówno na zwierzętach jak i na ludziach

pokrywały się. Zarówno ludzie jak i zwierzęta pracują gorzej w obecności innych, jeśli

zadanie jest trudne.

DLACZEGO TAK SIĘ DZIEJE? Jak wytłumaczyć fakt, że w przypadku zadań dobrze

wyuczonych obecność innych przyczynia się do poprawy wykonania zadania a w przypadku

zadań słabo wyuczonych czy też nowych obecność innych wpływa na pogorszenie wykonania

zadania. Zajonc zaproponował następujące wyjaśnienie: 1. Obecność innych podwyższa

pobudzenie psychiczne ludzi, czyli naszą witalność. 2. W trakcie takiego pobudzenia można

łatwo wykonywać czynności proste, jednak trudno sobie poradzić z zadaniami nowymi czy

skomplikowanymi. Przykład: Czteroosobowe grupy studentów obserwowały z pewnej

odległości grających na sali bilardowej bilardzistów. Wyróżnili wśród nich takich, którzy

reprezentowali wysoki poziom (co najmniej 2/3 trafnych uderzeń) oraz nowicjuszy, którzy mieli

nie więcej niż 1/3 trafnych uderzeń. Od czasu do czasu obserwatorzy podchodzili w pobliże

stołu bilardowego i patrzyli na grających z bliska. Co się stanie, gdy grający sobie spokojnie

zauważą cztery nieznane im osoby otaczające stół i przyglądające się ich grze? Zgodnie z teorią

facylitacji należy oczekiwać, że u wytrawnych graczy pobudzenie związane z obecnością innych

przyczyni się do poprawy gry a u początkujących będzie na odwrót -można powiedzieć, że

wszystko będzie im niejako lecieć z rąk. Takie właśnie wyniki, zgodne z omawianą teorią

otrzymano.

Jako kolejne, w logiczny sposób pojawia się pytanie - dlaczego obecność innych wywołuje

poruszenie? Na to pytanie badacze udzielają trzech różnych odpowiedzi:

1.

Pobudzenie może wywołać u nas szczególnego rodzaju żywotność i czujność

2.

Może uwrażliwić nas na fakt, że jesteśmy poddawani ocenie

3.

Pobudzenie może rozpraszać naszą uwagę

Ad l

Pobudzenie może wywołać u nas szczególnego rodzaju żywotność i czujność Chodzi tu

o to, że znajdując się w obecności innych musimy być przygotowani na to, że zrobią oni/ona

coś, na co będziemy musieli zareagować. W związku z tym znajdujemy się niejako w stanie

podwyższonej gotowości. I właśnie ten stan gotowości, czuwania przyczynia się do naszego

pobudzenia. Takie tłumaczenie odnosi się zarówno do ludzi jak i zwierząt.

Ad 2

Może uwrażliwić nas na fakt, że jesteśmy poddawani ocenie. To tłumaczenie jest specyficznie

ludzkie, wskazuje na charakterystyczne dla ludzi zjawisko. Otóż, jednym z problemów

związanych z obecnością innych jest uporczywie pojawiające się pytanie „co myślą o mnie

inni?" Ten lęk przed oceną wywołuje w nas napięcie czyli pobudzenie i obawy wynikające

z tego, iż zdajemy sobie sprawę, że inni nas oceniają. Zgodnie z tym wyjaśnieniem nasze

pobudzenie jest związane nie tyle z samą obecnością innych ludzi wokół nas, ale z tym, że

oceniają nasze zachowanie. Trzeba jednak uczciwie przyznać, że ten czynnik jest uznawany

przez badaczy za jedno z wielu źródeł pobudzenia i nie tylko on tłumaczy efekty facylitacji

społecznej.

Ad 3.

Pobudzenie może rozpraszać nasza uwagę. To wyjaśnienie jest zbliżone do pierwszego,

w którym mowa była o tym, ze jesteśmy czujni w obecności innych. Tutaj natomiast mowa

jest o tym, ze obecność innych rozprasza naszą uwagę, a szczególny akcent położony jest na

konflikt, który w nas powstaje w związku z zakłóceniami w trakcie realizowanego zadania.

Każdy rodzaj zakłóceń (obecność innych, hałas) utrudnia koncentracje na tym, co robimy.

Nie jest łatwo skupić się jednocześnie na dwóch rzeczach - czytaniu gazety i pilnowaniu

dziecka, pilnowaniu mleka i robieniu kanapek itd. Co warte podkreślenia to fakt, że

niespołeczne źródła rozproszenia uwagi - to drugie wymienione przed chwilą przeze mnie,

migające światło, w zakresie facylitacji społecznej wywołują podobne efekty jak obecność

ludzi.

Podsumowując, możemy powiedzieć, że istnieje więcej niż jedna przyczyna pobudzenia

spowodowanego obecnością innych. Konsekwencje tego pobudzenia są zaś takie same: gdy

jesteśmy w obecności innych osób, lepiej wykonujemy zadania proste, dobrze wyuczone, ale

gorzej radzimy sobie z zadaniami trudnymi, wymagającymi opanowania nowych czynności.

Na tej podstawie można pokusić się o odpowiedź, jak należy zadawać wspomniany

wcześniej egzamin. Przyjmując założenie, że student jest dobrze przygotowany do egzaminu

i nie powinien mieć problemów z jego odtworzeniem, powinien go pisać w obecności kolegów

a nie korzystać z oferty profesora. Pobudzenie wywołane ciasnotą w sali powinno wzmocnić

działanie egzaminowanego Jednakże na etapie przygotowywania się do egzaminu, a więc

w sytuacji, gdy materiał będzie w znacznym stopniu nowy, lepiej to robić samemu, gdyż w tym

przypadku pobudzenie wywołane czyjąś obecnością może sprawić, że trudniej będzie się

skoncentrować nad nowym materiałem.

CZY OBECNOŚĆ INNYCH ZAWSZE PROWADZI DO POBUDZENIA?

Dotychczas mieliśmy do czynienia z sytuacją, w której co prawda inni byli obecni,

ale my działaliśmy na własną rękę a naszą pracę łatwo było określić i ocenić. Przy

facylitacji społecznej obecność innych wysuwa nas na plan pierwszy sprawiając, że

jesteśmy pobudzeni. Ale co dzieje się wówczas, gdy np. pomagamy znajomym

wypchnąć samochód z rowu albo bawimy się w przeciąganie liny? Otóż prowadzone już

pod koniec XIX wieku badania (Max Rengelman) wykazały, że w sytuacji przeciągania

liny przez zespół mężczyzn poszczególne osoby wkładały mniej wysiłku

w wykonywane zadanie niż wówczas, gdy pracowali samodzielnie. Niemal 100 lat

później inni badacze - Bibb Łatane, Kipling Wiliams i Stephen Harkins (1979) - nazwali

to zjawisko próżniactwem społecznym. Występowanie próżniactwa społecznego

zaobserwowano wielokrotnie u osób wykonujących proste zadania, takie jak: klaskanie,

głośne skandowanie, poszukiwanie jak największej liczby możliwości zastosowania

dla różnych przedmiotów itd. Próżniactwo społeczne, czyli uspokojenie wywołane

przekonaniem, że przebywanie w grupie utrudnia ocenę indywidualnego działania

osłabia wykonanie zadań prostych, lecz ułatwia wykonywanie zadań trudnych. Z czego

wynika uspokojenie pojawiające się wówczas, gdy działamy w grupie. Może dzieje

się tak dlatego, że w takiej sytuacji trudno jest nas ocenić? Przecież, tak naprawdę

nikt nie wie, czy ciągnęłam linę z całej siły czy też nieco sobie„odpuściłam". Jak to

sprawdzić? Można pracę grupową zaplanować tak, aby możliwa była ocena

indywidualnego wkładu pracy każdej osoby. Grupę studentów poproszono, aby

krzyczeli najgłośniej jak potrafią, sugerując jednocześnie, że badane są sensoryczne

skutki hałasu wywołanego przez grupę. W jednej grupie studenci sądzili, że krzyczą

samodzielnie (mieli zawiązane oczy i słuchawki na uszach więc nie mogli się

zorientować, co robią inni). W drugiej badanej grupce badani sądzili natomiast, że

krzyczą wraz z pięcioma znajdującymi się z nimi osobami. Kiedy wystąpiło zjawisko

próżniactwa społecznego, czyli mniejszy poziom krzyku? Zgodnie z oczekiwaniami

wówczas, gdy badani sądzili, że krzyczą razem z innymi. Odwrotnie było, gdy badani byli

przekonani, że krzyczą sami. W drugiej części eksperymentu te same osoby zostały

poinformowane, że znowu będą krzyczeć grupowo, ale każdy otrzyma mikrofon, co

umożliwi zarejestrowanie siły głosu poszczególnych osób. Tym razem próżniactwo

społeczne nie wystąpiło.

Zjawisko facylitacji społecznej obserwowaliśmy w odniesieniu do zadań prostych

oraz trudnych. Postąpmy podobnie także i teraz. Przeciąganie liny czy wspólny krzyk to

przykłady zadań prostych. A co stanie się gdy podniesiemy poprzeczkę? Analizując

poziom wykonania zadań doszliśmy do wniosku, że pobudzenie nie ułatwia

wykonywania zadań złożonych.

Jedną z przyczyn pobudzenia jest lęk przed oceną. Jak wspominaliśmy w sytuacji,

gdy rezultaty naszego indywidualnego działania trudno rozpoznać, wówczas jesteśmy

bardziej spokojni. Rozumując dalej i biorąc pod uwagę wyniki przytaczanych badań możemy

dojść do wniosku, że uspokojenie poprawia wykonanie zadań trudnych ale jednocześnie -

utrudnia wykonanie zadań prostych. Gdy ludzie nie zwracają uwagi na oceny innych, stają się

bardziej spokojni. Tym samym zmniejsza się prawdopodobieństwo, że ulegną naporowi

złożonego zadania i dane działanie będą wykonywać lepiej.

Kolejny przykład potwierdzający omawianą zależność. Badacze poprosili badanych

o przebycie drogi w labiryncie, który pojawił się na monitorze komputera. Posłużono się przy

tym labiryntami prostymi i złożonymi. W tym samym pomieszczeniu dwie osoby pracowały

równocześnie nad identycznym labiryntem. Badacze części uczestników eksperymentu

zapowiedzieli, że będą indywidualnie oceniać pracę każdego z nich, wywołując tym samym

lęk przed oceną. Druga grupa uczestników była informowana, że komputer poda średnią

wyników dla obu badanych grup i żadna z nich nie dowie się, jak wykonała zadanie - w ten

sposób zredukowano lęk przed oceną. Należało się spodziewać, iż osoby przekonane, że

zostaną podane jedynie uśrednione wyniki będą spokojniejsze i w rezultacie dojdzie do

próżniactwa społecznego. Zadanie proste będzie wykonane gorzej, a trudne - złożony labirynt

-lepiej.

Kolejne - wydaje się zasadnicze dla praktyka pytanie: kiedy dojdzie do polepszenia

a kiedy do pogorszenia wykonania zadania w sytuacji obecności innych. Musimy tu wziąć pod

uwagę dwie zmienne: możliwość indywidualnego oceniania i prostotę versus złożoność

zadania. Jeśli wysiłki pracownika, ucznia, itd. mogą zostać ocenione, wówczas obecność

innych uczyni go czujnym, pobudzi i w konsekwencji doprowadzi do procesu facylitacji

społecznej - lepszego wykonywania zadań prostych i gorszego - złożonych. Jeśli inni są

obecni, ale nie da się ocenić wkładu danej osoby wówczas prawdopodobnie będzie ona

bardziej odprężona, co doprowadzi do efektu próżniactwa społecznego i lepszego wykonania

zadań złożonych oraz gorszego - zadań prostych.

Poziom

wykonania

zadania

Złożoność zadania

proste

złożone

Możliwość

oceny

tak

LEPSZE

GORSZE

nie

GORSZE

LEPSZE

WNIOSEK PRAKTYCZNY

Kierownik powinien pamiętać, że wskazane jest, aby podwładni wykonujący

stosunkowo proste zadanie odczuwali niewielki lęk przed oceną - powinno to przyczynić się

do podwyższenia poziomu działania. Nie należy organizować grup pracowniczych w taki

sposób, który utrudniałby oszacowanie indywidualnego wkładu każdego z pracowników,

gdyż wówczas

może wystąpić zjawisko

próżniactwa społecznego. Z drugiej strony, jeśli

kierownik chce podwyższyć poziom działania pracowników wykonujących trudne zadania,

może

obniżyć u nich lęk przed oceną poprzez taką organizację pracy

grupy,

która umożliwi ocenę

indywidualnego wkładu

pracy

każdego z nich.

Rysunek. Model facylitacji i próżniactwa społecznego

FACYLITACJA SPOŁECZNA

PRÓŻNIACTWO SPOŁECZNE

Obecność

innych

Możliwa ocena

indywidualnych

działań

Czujność

Lęk przed oceną

Brak koncentracji -

konflikt

Pobudzenie

Poprawa działania

w prostych

zadaniach

Pogorszenie

działania w

trudnych zadaniach

Słabe działanie

w prostych

zadaniach

Lepsze działanie w

trudnych

zadaniach

Brak

możliwości

oceny działania

Brak lęku

przed oceną

Uspokojenie