Facylitacja społeczna i próżniactwo społeczne a funkcjonowanie grup zadaniowych.

Jak uczestnictwo w grupie a także sama tylko obecność innych wpływa na nasze

zachowanie? Aby odpowiedzieć na to pytanie należy wyróżnić dwa sposoby pojmowania pojęcia

„grupa”:

Potoczne - np., kiedy mówimy grupa osób wdarła się do ....; przed sklepem zebrała się

już grupa oczekujących na otwarcie; grupa gapiów zebrała się koło rozbitego auta sitd.

Używając terminu grupa w takim kontekście mamy na myśli tzw. grupy niespołeczne,

czyli takie, w których dwie lub więcej osób znajduje się w tym samym miejscu, w tym

samym czasie, ale nie współdziała ze sobą (kibice na meczu, gapie)

W znaczeniu socjologicznym jako grupa społeczna. W tym wypadku mamy na

myśli pewną liczbę osób, która współdziała ze sobą oraz współzależy od siebie w tym

sensie, że w zaspokajaniu potrzeb i osiąganiu celów musi na sobie polegać. Można

powiedzieć, że zadaniem grup społecznych jest działanie na rzecz dobra wspólnego.

Okazuje się jednak, że nie zawsze grupie udaje się podejmować najlepsze decyzje.

Znaczenie potoczne:

Idąc ulicą mamy wokół siebie obcych ludzi. My również jesteśmy dla nich obcy. Wydaje

nam się w związku z tym, że nie ma tu żadnego wzajemnego wpływu. Jednak kiedy widzimy

osobę rzucającą papierek na ulicę zamiast do kosza czy spluwającą na chodnik oceniamy ją

jako co najmniej niezbyt kulturalną. Jeśli my dokonujemy ocen, to musimy liczyć się z tym,

że nasze zachowanie również może podlegać takiej ocenie. W ten sposób doszliśmy do

pojęcia facylitacji społecznej. Jest to napięcie wynikające z obecności innych

i, w związku z tym, możliwości oceny naszego działania, co powoduje lepsze wy konanie

zadań łatwiejszych, ale też gorsze - zadań trudnych.

Występowanie tego zjawiska zostało potwierdzone eksperymentalnie. Przykładem jest

m.in. eksperyment przeprowadzony przez zespół pod kierownictwem Zajonca. Badacze

zbudowali urządzenie, które miało na celu zaobserwowanie, jak obecność dużej liczby

karaluchów wpłynie na ich zachowanie. Urządzenie przypominało labirynt, gdzie po

bokach, za szybami znajdowały się inne insekty. Badacze obserwowali, jak sprawnie

karaluchy będą przemierzały labirynt. W zasadzie były to dwa labirynty - raz prosty,

a innym razem z odnogami. Innymi słowy karaluchy miały do wykonania zadanie proste lub

trudne. Aby pobudzić je do ruchu, w punkcie startu umieszczono silne źródło światła. Kiedy

karaluchy były same pokonanie prostego labiryntu zajęło im więcej czasu niż gdy były

obserwowane przez inne insekty. Jednakże przy bardziej skomplikowanym zadaniu (drugi

labirynt) sytuacja była odwrotna. Badania przeprowadzane według tego schematu zarówno na

zwierzętach jak i na ludziach pokrywały się. Zarówno ludzie jak i zwierzęta pracują gorzej

w obecności innych, jeśli zadanie jest trudne.

Jak wytłumaczyć fakt, że w przypadku zadań dobrze wyuczonych obecność innych

przyczynia się do poprawy wykonania zadania a w przypadku zadań słabo wyuczonych czy też

nowych obecność innych wpływa na pogorszenie wykonania zadania. Zajonc zaproponował

następujące wyjaśnienie: 1. Obecność innych podwyższa pobudzenie psychiczne ludzi, czyli

naszą witalność. 2. W trakcie takiego pobudzenia można łatwo wykonywać czynności proste,

jednak trudno sobie poradzić z zadaniami nowymi czy skomplikowanymi.

Przykład: Czteroosobowe grupy studentów obserwowały z pewnej odległości grających na

sali bilardowej bilardzistów. Wyróżnili wśród nich takich, którzy reprezentowali wysoki poziom

(co najmniej 2/3 trafnych uderzeń) oraz nowicjuszy, którzy mieli nie więcej niż 1/3 trafnych

uderzeń. Od czasu do czasu obserwatorzy podchodzili w pobliże stołu bilardowego i patrzyli na

grających z bliska. Co się stanie, gdy grający sobie spokojnie zauważą cztery nieznane im osoby

otaczające stół i przyglądające się ich grze? Zgodnie z teorią facylitacji należy oczekiwać, że

u wytrawnych graczy pobudzenie związane z obecnością innych przyczyni się do poprawy gry

a u początkujących będzie na odwrót -można powiedzieć, że wszystko będzie im niejako lecieć z

rąk. Takie właśnie wyniki, zgodne z omawianą teorią otrzymano.

Jako kolejne pojawia się pytanie - dlaczego obecność innych wywołuje poruszenie? Na to

pytanie badacze udzielają trzech różnych odpowiedzi:

1. Pobudzenie może wywołać u nas szczególnego rodzaju żywotność i czujność

2. Może uwrażliwić nas na fakt, że jesteśmy poddawani ocenie

3. Pobudzenie może rozpraszać naszą uwagę

Ad l

Pobudzenie może wywołać u nas szczególnego rodzaju żywotność i czujność Chodzi o to,

że znajdując się w obecności innych musimy być przygotowani na to, że zrobią oni coś, na

co będziemy musieli zareagować. W związku z tym znajdujemy się w stanie podwyższonej

gotowości. I właśnie ten stan gotowości, czuwania przyczynia się do naszego pobudzenia. Takie

tłumaczenie odnosi się zarówno do ludzi jak i zwierząt.

Ad 2

Może uwrażliwić nas na fakt, że jesteśmy poddawani ocenie. To tłumaczenie jest specyficznie

ludzkie. Otóż, jednym z problemów związanych z obecnością innych jest uporczywie pojawiające

się pytanie „co oni o mnie myślą?" Ten lęk przed oceną wywołuje w nas napięcie, czyli

pobudzenie i obawy wynikające z tego, iż zdajemy sobie sprawę, że inni nas oceniają.

Zgodnie z tym wyjaśnieniem nasze pobudzenie jest związane nie tyle z samą obecnością

innych ludzi wokół nas, ale z tym, że oceniają nasze zachowanie. Ten czynnik jest uznawany

przez badaczy za jedno z wielu źródeł pobudzenia i nie tylko on tłumaczy efekty facylitacji

społecznej.

Ad 3.

Pobudzenie może rozpraszać nasza uwagę. To wyjaśnienie jest zbliżone do pierwszego,

w którym mowa była o tym, ze jesteśmy czujni w obecności innych. chodzi o to, że obecność

innych rozprasza naszą uwagę, a szczególny akcent położony jest na konflikt, który w nas

powstaje w związku z zakłóceniami w trakcie realizowanego zadania. Każdy rodzaj

zakłóceń (obecność innych, hałas) utrudnia koncentrację na tym, co robimy i w zakresie

facylitacji społecznej wywołuje podobne efekty jak obecność ludzi.

Podsumowując: istnieje więcej niż jedna przyczyna pobudzenia spowodowanego

obecnością innych. Konsekwencje tego pobudzenia są zaś takie same: gdy jesteśmy w obecności

innych osób, lepiej wykonujemy zadania proste, dobrze wyuczone, ale gorzej radzimy sobie

z zadaniami trudnymi, wymagającymi opanowania nowych czynności.

Czy obecność innych zawsze prowadzi do pobudzenia?

Dotychczas mieliśmy do czynienia z sytuacją, w której co prawda inni byli obecni,

ale my działaliśmy na własną rękę a naszą pracę łatwo było określić i ocenić. Przy

facylitacji społecznej obecność innych wysuwa nas na plan pierwszy sprawiając, że

jesteśmy pobudzeni. Co jednak dzieje się wówczas, gdy np. pomagamy znajomym

wypchnąć samochód z rowu albo bawimy się w przeciąganie liny? Prowadzone już pod

koniec XIX wieku badania (Max Rengelman) wykazały, że w sytuacji przeciągania liny

przez zespół mężczyzn poszczególne osoby wkładały mniej wysiłku w wykonywane

zadanie niż wówczas, gdy pracowali samodzielnie. Niemal 100 lat później inni badacze

(Latane, Wiliams i Harkins -979) - nazwali to zjawisko próżniactwem społecznym.

Występowanie próżniactwa społecznego zaobserwowano wielokrotnie u osób

wykonujących proste zadania, takie jak: klaskanie, głośne skandowanie, poszukiwanie

jak największej liczby możliwości zastosowania dla różnych przedmiotów itd.

Próżniactwo społeczne, czyli uspokojenie wywołane przekonaniem, że przebywanie

w grupie utrudnia ocenę indywidualnego działania.

To uspokojenie osłabia wykonanie

zadań prostych, lecz ułatwia wykonywanie zadań trudnych. Z czego wynika

uspokojenie pojawiające się wówczas, gdy działamy w grupie. Może dzieje się tak

dlatego, że w takiej sytuacji trudno jest nas ocenić? Aby to sprawdzić należy pracę

grupową zaplanować tak, aby możliwa była ocena indywidualnego wkładu pracy

każdej osoby. Grupę studentów poproszono, aby krzyczeli najgłośniej jak potrafią,

sugerując jednocześnie, że badane są sensoryczne skutki hałasu wywołanego przez

grupę. W jednej grupie studenci sądzili, że krzyczą samodzielnie (mieli zawiązane oczy

i słuchawki na uszach więc nie mogli się zorientować, co robią inni). W drugiej badanej

grupce badani sądzili natomiast, że krzyczą wraz z pięcioma znajdującymi się z nimi

osobami. Zgodnie z oczekiwaniami zjawisko próżniactwa społecznego, czyli niższy

poziom krzyku wystąpił wówczas, gdy badani sądzili, że krzyczą razem z innymi.

Odwrotnie było, gdy badani byli przekonani, że krzyczą sami. W drugiej części

eksperymentu te same osoby zostały poinformowane, że znowu będą krzyczeć grupowo,

ale każdy otrzyma mikrofon, co umożliwi zarejestrowanie siły głosu poszczególnych

osób. Tym razem próżniactwo społeczne nie wystąpiło.

Zjawisko facylitacji społecznej obserwowano w odniesieniu do zadań prostych oraz

trudnych. Przeciąganie liny czy wspólny krzyk to przykłady zadań prostych. Co stanie się

gdy zadanie będzie trudniejsze? Analizując poziom wykonania zadań doszliśmy do

wniosku, że pobudzenie nie ułatwia wykonywania zadań złożonych.

Jedną z przyczyn pobudzenia jest lęk przed oceną. W sytuacji, gdy rezultaty

naszego indywidualnego działania trudno rozpoznać, wówczas jesteśmy bardziej spokojni.

Rozumując dalej i biorąc pod uwagę wyniki przytaczanych badań możemy dojść do wniosku,

że uspokojenie poprawia wykonanie zadań trudnych ale jednocześnie - utrudnia wykonanie

zadań prostych. Gdy ludzie nie zwracają uwagi na oceny innych, stają się bardziej spokojni.

Tym samym zmniejsza się prawdopodobieństwo, że ulegną naporowi złożonego zadania

i dane działanie będą wykonywać lepiej.

Kolejny przykład potwierdzający omawianą zależność. Badacze poprosili badanych

o przebycie drogi w labiryncie , który pojawił się na monitorze komputera. Posłużono się

przy tym labiryntami prostymi i złożonymi. W tym samym pomieszczeniu dwie osoby

pracowały równocześnie nad identycznym labiryntem. Badacze części uczestników

eksperymentu zapowiedzieli, że będą indywidualnie oceniać pracę każdego z nich,

wywołując tym samym lęk przed oceną. Druga grupa uczestników była informowana, że

komputer poda średnią wyników dla obu badanych grup i żadna z nich nie dowie się, jak

wykonała zadanie - w ten sposób zredukowano lęk przed oceną. Należało się spodziewać, iż

osoby przekonane, że zostaną podane jedynie uśrednione wyniki będą spokojniejsze

i w rezultacie dojdzie do próżniactwa społecznego. Zadanie proste będzie wykonane gorzej,

a trudne - złożony labirynt -lepiej.

Kolejne - zasadnicze dla praktyka pytanie: kiedy dojdzie do polepszenia a kiedy do

pogorszenia wykonania zadania w sytuacji obecności innych? Należy tu wziąć pod uwagę

dwie zmienne: możliwość indywidualnego oceniania i prostotę versus złożoność zadania.

Jeśli wysiłki pracownika, ucznia, itd. mogą zostać ocenione, wówczas obecność innych

uczyni go czujnym, pobudzi i w konsekwencji doprowadzi do procesu facylitacji społecznej

- lepszego wykonywania zadań prostych i gorszego - złożonych. Jeśli inni są obecni, ale

nie da się ocenić wkładu danej osoby, wówczas prawdopodobnie będzie ona bardziej

odprężona, co doprowadzi do efektu próżniactwa społecznego i lepszego wykonania zadań

złożonych oraz gorszego - zadań prostych.

Poziom

wykonania

zadania

Złożoność zadania

proste

złożone

Możliwość

oceny

tak

LEPSZE

GORSZE

nie

GORSZE

LEPSZE

Wniosek praktyczny!

Kierownik powinien pamiętać, że wskazane jest, aby podwładni wykonujący

stosunkowo proste zadanie odczuwali niewielki lęk przed oceną - powinno to przyczynić się

do podwyższenia poziomu działania. Nie należy organizować grup pracowniczych w taki

sposób, który utrudniałby oszacowanie indywidualnego wkładu każdego z pracowników,

gdyż wówczas

może wystąpić zjawisko

próżniactwa społecznego. Z drugiej strony, jeśli

kierownik chce podwyższyć poziom działania pracowników wykonujących trudne zadania,

może

obniżyć u nich lęk przed oceną poprzez taką organizację pracy

grupy,

która

uniemożliw/utrudni ocenę indywidualnego wkładu

pracy

każdego z nich.

Rysunek 1. Model facylitacji i próżniactwa społecznego

FACYLITACJA SPOŁECZNA

PRÓŻNIACTWO SPOŁECZNE

Obecnośd
innych

Możliwa ocena
indywidualnych
działao

Czujnośd
Lęk przed oceną
Brak koncentracji -
konflikt

Pobudzenie

Poprawa działania
w prostych
zadaniach

Pogorszenie
działania w
trudnych zadaniach

Słabe działanie
w prostych
zadaniach

Lepsze działanie w
trudnych
zadaniach

Brak
możliwości
oceny działania

Brak lęku
przed oceną

Uspokojenie