M Smoliński Jeszcze raz o polskim krzyżowcu z 1147 roku

Studia z Dziejów Średniowiecza, nr 18, 2014

Marek Smoliński

(Gdańsk)

Jeszcze raz o polskim krzyżowcu z 1147 roku

Kronika Jana Kinnamosa, sekretarza cesarza bizantyjskiego

Manuela I Komnena, w której opisano m.in. wydarzenia z II wypra-

wy krzyżowej (1147–1149)

, od dawna budzi ciekawość historyków

zajmujących się udziałem w tym przedsięwzięciu władców z krajów

słowiańskich. W ostatnich latach badania nad tą problematyką po-

nownie skoncentrowały uwagę badaczy. Wszystkie dyskutowane

obecnie tezy dotyczące udziału Polaków w tym przedsięwzięciu ge-

nezę miały już w badaniach prowadzonych w XVII, XVIII i XIX w.

Wydaje się przy tym, że współcześni historycy zajmujący się tym pro-

blemem niedostatecznie wykorzystują osiągnięcia dawnej literatury

przedmiotu. W ich poczynaniach brak jest też chęci zaprezentowa-

nia w miarę pełnego obrazu dziejów badań nad polskim udziałem

w II krucjacie. Powoduje to zapomnienie niektórych hipotez badaw-

czych, dyskutowanych dawniej w literaturze przedmiotu. Do dzisiaj,

prócz przekazu Jana Kinnamosa, nie udało się znaleźć innych dowo-

dów na udział któregoś z książąt lub możnych polskich w II krucja-

cie. Nie wydaje się jednak przy tym, że dowody pośrednie dostarczone

przez wcześniejszych historyków straciły na swojej aktualizacji.

Podstawą dociekań nad udziałem Polaków w II wyprawie krzy-

żowej był tekst grecki kroniki, znany z autografu Isaaca Vossiego.

W epoce nowożytnej znajdował się w tzw. kodeksie watykańskim.

Transkrypcji tekstu kroniki przed 1652 r. dokonał Cornelius Tollius

Kronikę Kinnamosa jako źródło do dziejów II wyprawy krzyżowej omówił B. Ku-

gler, Studien zur Geschichte des Zweiten Kreuzzuge, Stuttgart 1886, s. 36–38.

Zob. A. Meineke, Prefatio, w: Iohannis Cinnami epitome, rerum ab Iohanne et Ale-

xio Commenis Gestarum, (dalej cyt. Kinnamos), Corpus scriptorum historiae Byzan-

tinae (dalej: CSHB), t. XIII, Bonnae 1836, s. V–VI.

arek

MolińSki

228

Karol Ducangi przygotował łacińskie adnotacje do tej kroniki. Bar-

dzo wcześnie w obiegu naukowym zaczęły funkcjonować nie tylko

grecki tekst kroniki Kinnamosa, ale też jego łacińskie tłumaczenie.

Kronika Jana Kinnamosa znana oświeceniowym badaczom z prac

Tolliusa, wzbogacona jeszcze komentarzami Karola du Fresne (XVII-

-wiecznego badacza dziejów Bizancjum), została w końcu udostęp-

niona drukiem w 1836 r. przez Augusta Meinekego. Podobną formę

wydania zyskała również kronika w edycji Jacques’a-Paula Migne

Zasadę zestawienia tekstu greckiego z jej łacińskim tłumaczeniem

utrzymano także przy wydaniu fragmentów kronik greckich (w tym

Kinnamosa) we francuskiej edycji źródeł narracyjnych do historii

krucjat

W uproszczeniu według kroniki Jana Kinnamosa na początku

listopada 1147 r. pod Nikeą (Iznikiem) znaleźli się Francuzi pod do-

wództwem Ludwika VII i Niemcy prowadzeni przez Konrada III. Po-

łączyli się tam z innymi wojskami ῤηξὶ τοῖς ἄλλοις μεγάλα καὶ αὐτοῖς

ἐπαγομένοις στρατέυματα. Jeden z przyjezdnych stał na czele Czechów,

inny natomiast przewodził Lechitom. Grecki kronikarza informację

o nich sprecyzował w następujący sposób:

ὧν ὁ μὲν τοῦ Τζέχων ϰατῆρχεν ἔϑνουϛ, ῤὴξ πρὸς τοῦ Κορράδου δῆϑεν

προχειρισϑείς, ἅτερος δὲ τοῦ τῶν Λέχων, οἳ Σϰυϑιὸν μέν εἰσι γένος, Οὕννους δὲ

προσοιϰοῦσι τοὺς ἑσπερίους

Johannis Cinnami Historiarum libri septem, ed. J. P. Migne, Patrologiae Cursus

Completus. Serie Graeca, t. CXXXIII, Paris 1864, col. 407–409 i 408–411.

Cinnamus, w: Scriptores Graeci bellorum a Francis Dei signa sequentibus in Sy-

ria Suspensorum, p. III: De secunda tertiaque expeditionibus, w: Recueil des Histo-

riens des Croisades, (dalej: RHS), t. I: Historiens Grecs, Paris 1875, s. 247. Różnice

widoczne w poszczególnych wydaniach kroniki i w ich łacińskich przekładach w spo-

sób minimalny tylko dotyczą interesującego nas fragmentu.

Kinnamos, s. 84: Ἀλαμανοὶ δέ, ϰαϑάπερ εἴρται, πρὸς τῶν Περσῶν πολλάϰις ὰποϰρουσϑέντες

πολλούς τε τῶν σϕετέρων ἀποβαλόντες, ἐπειδὴ τὴν διὰ Φιλομιλίον ἀπέγνωσαν ἤδη διάβασιν,

ὀπίσω λοιπὸν ἐϕέροντο, γενόμενοί τε ἐν Νιϰαίᾳ ἐνταῦϑα Γερμανοῖς τε ὁδῷ ἰοῦσι συνέμιξαν ϰαὶ

ῤηξὶ τοῖς ἄλλοις μεγάλα ϰαὶ αὐτοῖς ἐπαγομένοις στρατεύματα· ὧν ὁ μὲν τοῦ Τζέχων ϰατῆρχεν

ἔϑνουϛ, ῤὴξ πρὸς τοῦ Κορράδου δῆϑεν προχειρισϑείς, ἅτερος δὲ τοῦ τῶν Λέχων, οἳ Σϰυϑιὸν μέν

εἰσι γένος, Οὕννους δὲ προσοιϰοῦσι τοὺς ἑσπερίους. W łacińskim przekładzie: Alemanni

interea, ut supra scripsimus, a Persis saepius repulsi, multisque suorum amissis,

desperato iam per Philomelium transitu, inde retro cessere. Ut venerunt Nicaeam,

Germanis progrendientibus ibi sese adiungunt regibusque aliis, qui et ipsi aderant

non modicos secum ducentes exercitus. Horum alter Tzechorum genti imperitabat,

a Conrado ad regiam evectus dignitatem; alter praeerat Lechis, Scythicae genti, qu-

orum regio Hunnis Occidentalibus contermina est; zob. Regesta Imperii, Abt. IV,1,2:

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

229

Fragment ten już od początku badań nad udziałem rycerstwa

z Czech i Polski w II krucjacie budził spore kontrowersje. Przyczyna

leżała między innymi w problemach, z jakimi musiał uporać się sekre-

tarz cesarski, próbując oddać zachodnioeuropejską tytulaturę wład-

ców, z którymi zetknęli się wówczas Grecy. Nie ograniczył się on do

terminologii rodzimej, w której występowały zwroty: Βασιλεύς — ce-

sarz, ewentualnie król i ἄρχων — princeps, władca, książę, dowódca.

Kinnamos, pisząc o nikejskim spotkaniu, użył charakterystycznego

dla łaciny zwrotu ῤῆγεϛ (królowie). Badania nad zainteresowaniem

greckiego kronikarza królami Europy Zachodniej, w tym przede

wszystkim władcami pochodzącymi z Hohenstaufów, wskazują, że

Kinnamos ich rangę w strukturze feudalnej oddawał sformułowania-

mi: Βασιλεὺϛ Ρωμαίων (Fryderyk I Barbarossa), a inni królowie: ἄλλοι

ῤῆγεϛ. Pozycja, którą zajmował Konrad III w stosunku do innych, to:

τὰ πρεσβεῖα

. Dzięki użyciu przez cesarskiego skrybę obcego dla gre-

ki terminu ῤῆγεϛ, historycy zajmujący się cytowaną kroniką zyskali

powód do dyskusji nad statutem słowiańskich dowódców oddziałów

przybyłych do miejsca koncentracji wojsk krzyżowych. W łacińskim

przekładzie kroniki greckiej fragment wspominający o Czechach

i Lechitach brzmiał następująco:

Horum alter Zechorum genti imperitabat, a Conrado ad regiam evectus

dignitatem, alter praeereat Lechis, Scythicae genti, quorum regio Hun-

nis Occidentalibuscontermina est.

Stosunek prawno-lenny między Konradem III a Władysławem II

(ῤὴξ πρὸς τοῦ Κορράδου δῆϑεν προχειρισϑείς) oddano więc łacińskim ad

regiam evectus dignitatem. W ten sposób być może pominięto jedno

ze znaczeń słów użytych przez greckiego dziejopisa. Jedno z częściej

spotykanych znaczeń terminu δῆϑε(ν) sprowadza się do wyrażenia

ironii czy niedowierzania w stosunku do stanu faktycznego rzeczy

lub osoby, do której się on odnosi. Dlatego też możliwe, że kronikarz

Lothar III. und ältere Staufer 1125–1197, bearb. J. P. Niederkorn, K. Hruza, (dalej:

RI z numerem tomu), Wien–Köln–Graz 2007, nr 519–522. Za konsultacje językowe

dziękuję Pani prof. dr hab. Zofii Głombiowskiej z Katedry Filologii Klasycznej Uni-

wersytetu Gdańskiego.

Cyt. za P. Schreiner, Byzanz und der Westen: Die gegenseitige mittelhochdeut-

schen Literatur der Zeit Friedrich Barbarossa, w: Friedrich Barbarossa: Handlungs-

spielräume und Wirkungsweisen des staufischen Kaisers, hg. v. A. Haverkamp,

Sigmaringen 1995, s. 565–566.

arek

MolińSki

230

wręcz złośliwie, lub co najmniej ironicznie (δῆϑεν = m.in. „rzekomo”,

„jakoby”), opisał relacje między Hohenstaufem a Przemyślidą, który

przewodził plemieniu Czechów i „jakoby [przez niego, tj. Konrada]

wyniesionym został do godności królewskiej [=ustanowiony kró-

lem]”. Uwzględniając więc powyższe uwagi nad dyskutowanym frag-

mentem kroniki Jana Kinnamosa, należy go rozumieć mniej więcej

w następujący sposób:

Jeden z nich przewodził plemieniu Czechów, przez Konrada jakoby wy-

niesiony do godności królewskiej, drugi przewodził Lechitom, którzy

są pochodzenia scytyjskiego, a mieszkają w pobliżu zachodnich Hunów

[a więc Węgrów — M.S.].

Sprawa identyfikacji władców, z którymi pod Nikeą spotkał się

król niemiecki, ma już bardzo długą metrykę badań. Problem ten in-

teresował już badaczy z XVII w. Karol du Fresne, który położył pod-

stawy pod nowoczesną zachodnioeuropejską bizantynistykę, w swych

komentarzach do kroniki Jana Kinnamosa twierdził, że w interesu-

jących nas krzyżowcach widzieć można Władysława II czeskiego i Bo-

lesława IV Kędzierzawego. Przyczyną takiej identyfikacji była próba

dosłownego odczytania przekazu greckiego kronikarza dotyczącego

relacji panującej między Konradem III a wspomnianym wyżej Prze-

myślidą czy fragmentu traktującego o spotkaniu „królów” pod Ni-

keą. Francuski historyk znał przekazy kroniki Ottona von Freising

i jej późniejszej kontynuacji autorstwa Rahewina. Stąd też zestawił

łaciński przekład kroniki z informacjami późniejszego źródła niż

kronika Jana Kinnamosa, a więc gestów Fryderyka I Barbarossy.

W nich bowiem wspomniano, że Władysław II czeski wraz z innymi

feudałami przyjął krzyż i zdecydował się na udział w krucjacie oraz

to, że Przemyślida miał być według Karola du Fresne: rex inter prin-

cipes

. Skoro więc książę czeski był królem, a kronika Kinnamosa

Caroli du Fresne Ambiani, dom. du Cange, questoris Franciae, in Ioannis Cin-

nami Historiarum libros septem notae historicae et philologicae, w: CSHB, t. XXVI

(komentarz do v. 11p. 84–85), s. 331–332; Gesta Friderici I. imperatoris auctoribus

Ottone et Ragewino praeposito Frisingensibus, ed. R. Wilmans (dalej: Gesta), MGH

SS, t. XX, (Neudruck), Leipzig 1925, lib. I, cap. 40, s. 373 i lib. III, cap. 13, s. 424: […]

dux Boemorum Bolislaus [tzn. Władysław], vir ingenio validus, viribus praepollens

consilio, manu audaciaque magnus, cuius antehac industriae, obsequii multa praeces-

sorant experimenta, maximeque nuper in expeditione Polonica magna virtus claruerat,

adeo ut ob merita sua omnibus carus esset, ab imperatore ac imperii primis ex duce rex

creatur, anno ab incarnatione Domini 1158; zob. też. Letopisy Vincencia, kanovníka ko-

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

231

nie różnicowała jego pozycji w strukturze feudalnej w stosunku do

znaczenia „lechickiego” krzyżowca, to polski uczestnik krucjaty mu-

siał odpowiadać rangą władcy czeskiemu

. Takie rozumowanie fran-

cuskiego historyka skłoniło go do uznania w lechickim władcy spod

Nikei najstarszego z synów Bolesława III Krzywoustego i Salomei

z Bergu i określenia go królem Polaków (rex Polonorum)

Pomysł wiązania udziału Bolesława IV Kędzierzawego z wypra-

wą Konrada III i Władysława II czeskiego przyjął Friedrich Wilken

Jedyne, co zaniepokoiło go w wypowiedzi Kinnamosa, sprowadzało

się do nieścisłości w określeniu pozycji księcia czeskiego, który miał

zostać wyniesiony przez Konrada III do godności królewskiej. Nie-

co ostrożniej za to do ewentualności wyruszenia Bolesława VI Kę-

dzierzawego do Palestyny podszedł Bernhard Kugler

. Historyk ten

uważał, że było to raczej niemożliwe, gdyż polski książę nie został

wymieniony imiennie przez kronikarza.

We współczesnej literaturze przedmiotu do tezy o udziale

w II krucjacie Bolesława IV Kędzierzawego powrócił Steven Runci-

man. Twierdził on, że w szeregach wojsk krucjatowych pod Nikeą

znaleźli się: Władysław II czeski i polski Bolesław IV

. Benedykt

Zientara, który sporządził naukowy komentarz do polskiego wyda-

nia Historii wypraw krzyżowych autorstwa Runcimana, opinię tę

potraktował chyba jako pomyłkę angielskiego autora. Nie zapoznał

stela pražského, a Jarlocha, opata kláštera milevského (dalej: Letopis), w: Fontes rerum

Bohemicarum, ed. J Emler, (dalej: FRB), t. II, Pragae 1874, s. 427: [pod rokiem 1158]

Nam domnus imperator [tzn. Fryderyk I Barbarossa] predictum ducem [tzn. Włady-

sława czeskiego] ob fidele eius seuicium coram omnibus suis principibus III idus Janu-

arii regio ornat diademate et de duce regem faciens tanto exornat decore […].

W literaturze przedmiotu utrzymuje się pogląd, że to właśnie we władcy nie-

mieckim Jan Kinnamos widział najważniejszą postać wśród przybyłych z zachodu

krzyżowców. Wartością swego wojska i znaczeniem pozycji w strukturze feudalnej

miał on przewyższać uczestniczącego w II wyprawie krzyżowej króla francuskiego

Ludwika. Kinnamos postrzegał więc w Hohenstaufie zwierzchnika całego zachodnie-

go rycerstwa; zob. J. Phillips, Odo of Deuil’s, De profectione Ludovici VII in Orientem

as a source for the Second Crusade, w: The Experience of Crusading, Vol. 1: Western

Approaches, ed. M. Bull, N. Housley, Cambrigde 2003, s. 94.

Caroli du Fresne Ambiani, op. cit., (komentarz do v. 11–12, p. 84), s. 331–332.

F. Wilken, Geschichte der Kreuzzüge, Bd. III, Leipzig s. 168; przyp. 24.

B. Kugler, op. cit., s. 111–112, przyp. 2.

S. Runciman, Dzieje wypraw krzyżowych, przeł. J. Schwakopf, posł. B. Zientara,

t. II, Warszawa 1987, s. 235–236. W polskim przekładzie cytowanej pracy B. Zientara

poprawił ustalenia Runcimana, twierdząc, że w wyprawie udział wziął Władysław

Wygnaniec albo jego syn Bolesław Wysoki (zob. przyp. na s. 236).

arek

MolińSki

232

się bowiem z historiograficznym rodowodem poglądu o udziale Bole-

sława IV w wyprawie do Ziemi Świętej. Trop wskazujący na udział

tegoż księcia w nikejskim spotkaniu nie został zresztą podjęty nawet

w najnowszych opracowaniach dotyczących dziejów Bolesława IV Kę-

dzierzawego

Śledzenie nieścisłości i pomyłek popełnionych przez Jana Kin-

namosa przy opisie spotkania krzyżowców pod Nikeą ma już długą

tradycję. W tytulaturze władców występujących w omawianym frag-

mencie kroniki Jana Kinnamosa dopatrywał się ich już w 1764 r.

Gelazius Dobner — wydawca Pomników dziejowych Czech

. Badacz

ten, w swoich sądach, wspomagał się łacińską translacją kroniki

Jego wnioski dotyczyły jednak nie tyle polskiego uczestnika II kru-

cjaty, a przede wszystkim Władysława II czeskiego. Dobner słusznie

zwrócił uwagę, że królem Przemyślida został dopiero za pozwoleniem

Fryderyka I Barbarossy (w 1158 r.). Niepoprawne tytuły przypisa-

ne przez Kinnamosa uczestnikom spotkania pod Nikeą cytowany

historyk tłumaczył chęcią podkreślenia majestatu cesarskiego, któ-

remu mieli podlegać uczestnicy wyprawy krzyżowej, legitymujący

się nawet rangą królewską. Innej ewentualności stojącej za popeł-

nioną przez kronikarza pomyłką wspomniany badacz doszukiwał

się w nazywaniu królem Władysława przez pozostałych krzyżowców

z krucjatowych (niemieckich) oddziałów. Wątpliwości co do tego, kim

był przywołany przez Dobnera „Polonorum Monarcha”, niestety nie

rozwiał

. Wedle czeskiego historyka mogło wówczas dojść do samo-

wolnego przybrania tytułu polskiego monarchy i dlatego w przekazie

Kinnamosa stojący na czele Lechitów został nazwany królem.

Ze wszystkimi szczegółami relacji Jana Kinnamosa nie mógł

pogodzić się również polski, XVIII-wieczny historyk, Adam Naru-

szewicz. Zapoznawszy się z wnioskami G. Dobnera, w swej Historyi

Narodu Polskiego, uznał on, że na II wyprawę krzyżową (z racji swo-

ich rodzinnych związków z Konradem II i Władysławem II czeskim)

powinien wyruszyć Władysław II Wygnaniec. Z tego jednak powodu,

że najstarszy syn Bolesława III Krzywoustego miał się wtedy oba-

wiać zemsty ze strony swych młodszych braci, wysłał on do Palestyny

Zob. M. Biniaś-Szkopek, Bolesław IV Kędzierzawy — książę Mazowsza i prin-

ceps, Poznań 2009.

Monumenta Historica Bohemiae, ed. G. Dobner, t. I, Pragae 1764, s. 39–40, przyp. e.

Zob. ibidem i s. 75, gdzie podano inne łacińskie cytaty z kroniki Kinnamosa.

Ibidem, s. 40: tum ne forte Wladislaus noster [tzn. czeski] aliqua in re Polono

concederet, qui se Polonorum Monarcham apellabat.

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

233

któregoś z polskich możnych. Opisywane wydarzenia miały mieć bo-

wiem miejsce jeszcze przed wygnaniem Władysława II z Polski przez

jego braci. Naruszewicz uważał, że tym możnym był Jaksa Gryfita

— znany z późniejszych wzmianek o swej podróży do Ziemi Świętej

Za Dobnerem polski historyk rozwinął również wątek błędu w za-

pisach Kinnamosa. Zauważył, że termin oznaczający króla (rex),

w greckiej kronice, może być określeniem wodza

. Wspomniany hi-

storyk nie korzystał jednak z tekstu greckiego, a odwoływał się je-

dynie do łacińskiego przekładu greckiej kroniki. Zmiana znaczenia

wspomnianego wyżej terminu, na modłę proponowaną przez A. Na-

ruszewicza, zatraca sens całości przekazu. Musielibyśmy bowiem za-

łożyć, że Konrad III ustanowił Władysława II czeskiego wodzem.

Pomysł Naruszewicza bardzo szybko spotkał się z krytyką Pio-

tra Pękalskiego. Badacz dziejów kanoników grobu świętego również

skoncentrował się na łacińskim tłumaczeniu kroniki Jana Kinnamo-

sa. Stąd ponownie pojawił się problem królów (w tym polskiego) pod

Nikeą. Pękalski nie widział szans na to, żeby w II wyprawie krzy-

żowej wziął udział Jaksa z Miechowa. Z racji opisu miejsca zamiesz-

kania plemienia Lechitów, cytowany autor zaproponował morawską

identyfikację uczestnika nikejskiego zjazdu

. Dowodzący Lechitami

miał być którymś z książąt morawskich.

Nie ma wątpliwości, że kilku innych Przemyślidów wybrało

się z Władysławem II czeskim do Ziemi Świętej (brat Władysła-

wa, Henryk czy Spitigniew). Niekiedy twierdzono, że trzeba tu też

Zob. Rocznik miechowski, wyd. A. Bielowski, MPH II, s. 882 (Anno domini 1162

Jaxa ivit Ierosolimam et 1163 fratres dominici sepulchri venerunt cum uno canonico

miso a Monacho patriarcha); Rocznik kapitulny krakowski, wyd. idem, MPH II, s. 798

(pod 1162 r.: Iazko Jerosolimam iuit); Rocznik krakowski, w: Najdawniejsze roczniki

krakowskie i kalendarz, wyd. B. Z. Kozłowski-Budkowa, MPH s.n., t. V, s. 61, które

notują pobyt Jaksy w Jerozolimie 1162/1163 r.; P. Stróżyk, Fundacja preceptorii tem-

plariuszy w Tempelhof, RH, t. LVIII, 1992, s. 11 n. Badacz ten przypuszczał, że Jaksa

dwa razy odwiedził Ziemię Świętą. Za pierwszym razem miał towarzyszyć Henryko-

wi Sandomierskiemu. Zob. też M. Gładysz, O zapomnianych polskich krzyżowcach

— kilka uwag na marginesie wypraw jerozolimskich księcia Henryka Sandomierskie-

go i Jaksy z Miechowa, w: Książęta, urzędnicy, złoczyńcy, „Gdańskie Studia z Dziejów

Średniowiecza”, nr 6, pod red. B. Śliwińskiego, Gdańsk 1999, s. 45–64 (według tegoż

autora zarówno Henryk Sandomierski, jak i Jaksa mieli wziąć udział w II wyprawie

krzyżowej); M. Starnawska, Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na zie-

miach polskich w średniowieczu, Warszawa 1999, s. 64–65.

A. Naruszewicz, Historyia Narodu Polskiego, t. IV, Kraków 1859, s. 269, przyp. 1.

P. Pękalski, O początku, rozskrzewieniu się i upadku Zakonu XX św. Grobu Jero-

zolimskiego, Kraków 1867, s. 26–27, przyp. 40.

arek

MolińSki

234

uwzględniać Konrada II Znojemskiego. Książąt morawskich jednak

(Wratysława Brneńskiego, Ottona III i jego brata Świętopełka

)

łączy się zazwyczaj z tzw. słowiańską częścią II krucjaty i działa-

niami na terenie Słowiańszczyzny Połabskiej i Pomorza

. Opinia

Pękalskiego słusznie chyba więc nie zyskała akceptacji. Trudno

bowiem znaleźć jakieś źródłowe dowody pozwalające identyfiko-

wać Lechię z Morawą. Od XVII w. zresztą w literaturze zagościł

pogląd Jeana Baptisty Coteliera: Lechia est Polonia, Lechi Poloni,

do czego doszedł on zresztą, analizując m.in. kronikę Kinnamosa

Już Teofil Emil Modelski, badając tzw. Opusculum contra Francos,

utwór grecki napisany przeciwko Kościołowi rzymskokatolickiemu,

w którym również pojawiła się nazwa Lechii, wykluczył z jej obrębu

tereny morawskie

Wśród królów, którzy spotkali się pod Nikeą, czeskiego i pol-

skiego poszukiwał jeszcze Julian Bartoszewicz

. Za Naruszewiczem

uznał on, że w kronice Kinnamosa chodzi o Jaksę z Miechowa. Rów-

nież i ten badacz nie potrafił wytłumaczyć pomyłek popełnionych

przez greckiego dziejopisa w tytulaturze władców, którzy znaleźli

się wówczas w otoczeniu Konrada III. Problem błędów popełnio-

nych jakoby przez sekretarza cesarza Manuela I prostowali jeszcze

historycy XIX i początków XX w. Szczególnie interesowało to bada-

czy czeskich. Wskazać w tym względzie można choćby na Františka

Palacký’ego czy Valclava Novotný’ego

. Pierwszy z wymienionych

przyjął nawet, że król niemiecki obiecał Władysławowi II wynie-

sienie do godności królewskiej, ale tej obietnicy nie spełnił. Drugi

Codex diplomaticus et epistolaris Moraviae, ed. A. Boczek (dalej: CDM), Olomucii

1836, nr 277: Propositum tuum [tzn. Henryka Zdíka] una cum ducibus Morauiensibus

Ottone, Zwatopluk, et Wratizla contra Sclauos ceterosque paganos habitantes versus

aquilonem eundi […] quo illustrem Boemorum ducem cum fratribus deo propitio ad

assumendam crucem et ad expeditionem in terram sanctam proficiscendum inspirau-

isti. Letopisy České, wyd. J. Emler, FRB II, s. 382: Cunradus, rex Romanorum, et

Vladizlaus, dux Bohemorum, et omnes princpipes Alemanie Jerosolimam pergunt.

V. Novotný, České déjiny, d. I, č. 2: Od Břetislava I. do Přemysla I. 1034−1197,

Praha 1913, s. 819–823.

Cyt. za: T. E. Modelski, Lechia Pseudo-Focjusza, „Przewodnik Naukowy i Lite-

racki”, Dodatek do Gazety Lwowskiej, 1914, z. 1, s. 37.

Ibidem, z. 2, s. 147.

J. Bartoszewicz, Historia pierwotna Polski, t. IV, w: idem, Dzieła, t. VI, Kraków

1879, s. 56–57.

F. Palacký, Dějiny národu českého v Čechách a v Moravě, d. 1, č. 2, Praha 1854,

s. 39, przyp. 37; V. Novotný, op. cit., s. 826–827, przyp. 4.

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

235

z wymienionych historyków ostatecznie obietnicy złożonej Prze-

myślidzie nie wykluczył. Liczył się jednak bardziej z pomyłką po-

pełnioną przez greckiego kronikarza w tytulaturze Władysława II

czeskiego. Gdzie indziej bowiem Kinnamos określił tego, który

przewodził Czechom mianem ἄρχων (princeps, książę, władca)

i w tym samym miejscu Konrada III królem Niemców (Αλαμανῶν

συστρατεύσας ῤηγί)

Jak już jednak wspomniano,

Jan Kinnamos, pi-

sząc o spotkaniu pod Nikeą, twierdził, że Władysław II czeski był

jakoby królem ustanowionym przez Konrada III. Powtarzał więc

tylko jakąś plotkę, bo — co udowodnił Kinnamos w innym miejscu

swej kroniki — znał prawdziwy status władcy czeskiego w struktu-

rze feudalnej (ἄρχων).

Do powyższych wniosków dodać trzeba jeszcze, że w innym frag-

mencie greckiej kroniki jej autor opisał pobyt Władysława II czeskie-

go na dworze cesarza Manuela I. Książę czeski trafił tam, wracając

z II wyprawy krzyżowej. Kronikarz nie dość, że potrafił Przemyślidę

zidentyfikować, nazywając go po imieniu (Βλαδίσϑλαβος), to nie obda-

rzył go przy tej okazji żadnym tytułem królewskim

. Ze względu na

to, że grecki kronikarz pisał przy tej okazji o quasi-lennym zobowią-

zaniu przyjętym przez Przemyślidę wobec Manuela I

, tym bardziej

powinno cesarskiemu sekretarzowi zależeć na wyeksponowaniu po-

zycji feudalnej Władysława II czeskiego. Tak się jednak nie stało i dla-

tego nie można dosłownie — do wszystkich uczestników nikejskiego

spotkania — odnosić terminu ρῆγεϛ. Sformułowania tego Kinnamos

użył raczej dla nazwania i zasygnalizowania plemion/narodów, które

przybyły na krucjatę i były reprezentowane w kronikarskim prze-

kazie przez swoich władców. Odczytywani dosłownie Kinnamosowi

„królowie” niekiedy wracają jednak na łamy nawet w miarę nowych

prac historycznych

Kinnamos, s. 218.

Ibidem, s. 222–223; V. Novotný, op. cit., s. 826–827, przyp. 6.

J. Žemlička, Čechy v době knížeci (1034−1198), Praha 1995, s. 233–234.

Zob. M. Starnawska, rec.: Mikołaj Gładysz, Zapomniani krzyżowcy. Polska

wobec ruchu krucjatowego w XII–XIII w., Warszawa 2002, KH, t. CX, 2003, s. 147;

T. Gergiel, Rycerstwo ziemi sandomierskiej. Podstawy kształtowania się rycerstwa

sandomierskiego do połowy XIII wieku, Warszawa 2004, s. 56; A. Teterycz-Puzio,

Wyprawa księcia Henryka Sandomierskiego do Palestyny, w: Abiit, non obiit. Studia

historyczne poświęcone pamięci Profesora Andrzeja Czarnika, pod red. Z. Romanowa,

Słupsk 2006, s. 31.

arek

MolińSki

236

W literaturze z XIX w., po Bolesławie IV Kędzierzawym i Jaksie

z Miechowa, pojawił się kolejny polski władca, który miał wyruszyć

na krucjatę z Konradem III i Władysławem II czeskim. Starający się

wyjść poza przekaz kroniki Kinnamosa Richard Roepell za księcia

tego uznał Władysława II Wygnańca. Potwierdzenie swojej hipotezy

niemiecki badacz znalazł w liście króla niemieckiego Henryka, skie-

rowanym do papieża Eugeniusza III

. Przyjmując udział Agnieszki,

żony Władysława II Wygnańca, w sporządzeniu tego dyplomu, cytowa-

ny historyk uznał, że występujące w tym dokumencie zwroty domini

et fratris, którymi posłużył się Henryk, pisząc do Eugeniusza III, od-

noszą się do najstarszego z synów Bolesława III Krzywoustego (pana,

męża Agnieszki), a nie do króla niemieckiego Konrada III oraz do brata

księżnej — Henryka Jasormigotta z Babenbergów

. Zarówno Henryk

Babenberg, jak i Władysław II Wygnaniec mieli wedle Roepella ruszyć

na II krucjatę. Mimo że hipoteza ta stała się obiektem krytyki ze stro-

ny Michała Mendysa

, to jednak zauważyć należy, że już w 1840 r.

znacznie uległ poszerzeniu katalog Polaków, których udział w wypra-

wie krzyżowej z lat 1147–1149 rozważano w literaturze przedmiotu.

Osobiste zainteresowanie wyprawą krzyżową przez Władysła-

wa II czeskiego zostało odnotowane w jednej z pierwszych biogra-

fii króla niemieckiego Konrada III

. Jej autor, Philipp Jaffé, w ślad

za gestami Fryderyka I połączył zgłoszenie chęci do wyruszenia na

wyprawę krzyżową przez władcę czeskiego z podobnymi deklaracja-

mi złożonymi przez margrabiego styryjskiego Ottokara i hrabiego

karyntyjskiego Bernarda

. Opisując pobyt Konrada III pod Nikeą,

wspomniany badacz ograniczył się do stwierdzenia, że wraz z królem

MPH II, s. 11; zob. też KDS I, nr 19.

R. Roepell, Geschichte Polens, Th. 1 (Geschichte der europäischen Staaten), Ham-

burg 1840, s. 352, przyp. 8.

M. Mendys, op. cit., s. 428.

Ph. Jaffé, Geschichte des Deutschen Reiches unter Conrad dem Dritten, Hanno-

ver 1845, s. 119. zob. Gesta Friderici I., lib. I, cap. 40, s. 373, tu wymienienie tych,

którzy przyjęli krzyż pod wpływem kazań Bernarda: Acceperunt eadem hora crucem

tres episcopi, videlicet Heinricus Ratisponensis, Otto Frisingenis, Reginbertus Pata-

viensis, et dux Noricorum Heinricus, frater regis, de ordineque comitum, nobilium,

virorum illustrium innumerabiles […] Gwelfo quoque, Heinrici prioris ducis frater,

de nobilissimis regni optimatibus in ipsa nativitatis dominicae nocte in propria villa

Bitengou eandem militiam cum multis prefessus fuerat. Sed et dux Boemorum Labe-

zlaus et Stirnensis marchio Odoacerus et Carinthiae illustris comes Bernhardus non

multo post cum magno suorum comitatu cruces accepere.

Ph. Jaffé, op. cit., s. 119.

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

237

niemieckim przebywali tam wszyscy panowie królestwa (stattlichen

Herren), i opisu incydentu z dwoma łucznikami, którzy zranili nie-

mieckiego władcę. Mimo więc że w przypisach do swej pracy niemiec-

ki historyk odwoływał się do interesującego nas fragmentu kroniki

Jana Kinnamosa, to nie przywołał w niej informacji o polskich od-

działach. Jaffé zwrócił jednak uwagę na szczegół, który może oka-

zać się ważny w kontekście niniejszego tematu. Zauważył bowiem,

że król niemiecki jeszcze przed wyruszeniem na krucjatę wszczął

starania w kurii papieskiej, której celem była poprawa losu swojej

przyrodniej siostry Agnieszki i jej męża Władysława

Spostrzeżenie niemieckiego historyka wydaje się o tyle istotne, że to

właśnie za pośrednictwem dyplomacji królewskiej udało się Władysła-

wowi II i Agnieszce uzyskać pozwolenie na przysłanie do Rzymu posel-

stwa, które przedstawiłoby Eugeniuszowi III sprawy polskie. Sukces

starań o wysłuchanie poselstwa wygnanego księcia nie był oczywistą

sprawą. Jak się przypuszcza, od czasu wypadków, które zaszły pod-

czas wojny domowej pod Poznaniem, oboje małżonkowie zostali obło-

żeni klątwą przez arcybiskupa gnieźnieńskiego

. Zgoda papiestwa na

wysłuchanie tego poselstwa została wyrażona dosłownie kilka dni po

tym, jak król niemiecki Konrad III i jego otoczenie zgodzili się wziąć

osobisty udział w wyprawie do Ziemi Świętej. List papieski informują-

cy o oczekiwaniu na polskie poselstwo, według nowszych badań, dato-

wać należy na 31 XII 1146 r.

Od kilku już miesięcy na terenie Francji

prokrucjatową działalność rozwinął Bernard z Clair vaux

. Stąd wy-

ruszył on do Burgundii, Lotaryngii i Flandrii, żeby w końcu trafić do

Niemiec. W Boże Narodzenie 1146 r. król niemiecki znalazł się pod

wpływem kazań Bernarda obiecującego pojednanie krzyżowców z Bo-

giem i przez udział w wyprawie przeciwko Saracenom odkupienie win

(wynikających z morderstwa, rabunku, krzywoprzysięstwa i złamania

przysięgi małżeńskiej). Warunkiem odpuszczenia tych grzechów miał

być oczywiście osobisty udział w przyszłej krucjacie)

Ibidem, s. 159.

M. Medys, Udział Władysława II w krucjacie r. 1147, „Rocznik Zakładu Nauko-

wego im. Ossolińskich”, t. I, s. 405.

MPH II, s. 8; KDS I, nr 19; M. Dworsatschek, Władysław II Wygnaniec, Wro-

cław 1988, s. 124.

B. Kugler, op. cit., s. 88 n., 98 n.; S. Runciman, op. cit., s. 228–231.

RI IV, 1, 2, nr 412; zob. też. Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae

et Moraviae, ed. C.J. Erben, (dalej: RBM), pars I, Pargae 1855, nr 268, 269; W. Bern-

hardi, Konrad III., Th. 1 (Jahrbücher der deutschen Geschichte, Bd. 16), Leipzig 1883,

arek

MolińSki

238

Pod koniec maja 1147 r. Konrad III i jego armia wyruszyli w koń-

cu na zapowiadaną wyprawę. W tym samym czasie (31 V 1147 r.) pa-

pież polecił biskupowi ołomunieckiemu Henrykowi Zdíkowi zdjęcie

klątwy z księcia polskiego

. W piśmie tym Eugeniusz III wspomniał

o winie Władysława polegającej m.in. na współpracy z Saracenami

którzy najeżdżają ziemie chrześcijan i czynią im wiele szkód. Za-

znaczyć należy, że wybór biskupa ołomunieckiego, jako tego, który

miał zająć się zdjęciem klątwy z najstarszego z synów Bolesława III

Krzywoustego, nie był przypadkowy. Tego stronnika Władysława II

czeskiego w jego sporze z morawskimi krewniakami można wręcz

uznać za specjalistę od nakładania i zdejmowania kar kościelnych

obciążających przeciwników politycznych

. Dokładnie w tym samym

czasie, gdy Eugeniusz III polecił Zdíkowi zajęcie się sprawą polskie-

go księcia, biskup ołomuniecki miał załatwiać sprawy kar kościel-

nych ciążących na Dypoldzie — bracie Władysława II czeskiego i na

Wratysławie księciu Brna — współpracowniku przywódcy opozycji

morawskiej, Konradzie ołomunieckim

. Sprawę doprowadzenia do

powrotu biskupa ołomunieckiego do jego diecezji, z której został on

usunięty po poparciu, jakiego udzielił Zdík Władysławowi II czeskie-

mu w jego walkach z morawskimi krewniakami, załatwiał papieski

legat Gwidon. Przypomnijmy, że był to ten sam przedstawiciel kurii

papieskiej, który miał współpracować z biskupem morawskim przy

s. 530 n.; B. Kugler, op. cit., s. 98; V. Novotný, op. cit., s. 813–814; M. Medys, op. cit.,

s. 405; D. Güttner-Sporzyński, Piastowie a idea wypraw krzyżowych w czasie pierw-

szej i drugiej wyprawy krzyżowej, w: Kościół w monarchiach Przemyślidów i Piastów.

Materiały z konferencji naukowej Gniezno 21–24 września 2006 roku, pod red. J. Do-

bosza, Poznań 2009, s. 147; J. Trupinda, Ideologia krucjatowa w Kronice Piotra z Dus-

burga, Gdańsk 1999, s. 55–56.

MPH II, s. 9; KDS I, nr 20; RI IV,1,2 nr 423; M. Dworsatschek, op. cit., s. 124.

Wincenty z Pragi twierdził, że Władysława II Wygnańca wspomagali Saraceni

i Rusini; zob. Letopis, s. 149. Historycy w owych Saracenach widzą zazwyczaj albo

Prusów, albo Połowców. Zob. G. Labuda, Zabiegi o utrzymanie jedności Państwa Pol-

skiego w latach 1138–1146, KH, r. 66, 1959, nr 4, s. 10 n.

Zob. Letopis, s. 397: Episcopus vero Heinricus adhesit Boemico duci, favens parti

eius consilio et actibus, quapropter a princibus Moravie, videlicet Conrado, Ottone,

Wratizlao, pontificatus ei est interdictus. Sed ipse vehementer inde dolens duces cum

suis fautoribus excommunicavit, sepulturam et ecclesiasticum officium necnon et bap-

tismi sacramentum per totam parrochiam suam interdixit.

RBM I, nr 260; RI IV,1,2 nr 403; ostatnio o tym z uwzględnieniem sądów starszej

literatury przedmiotu A. Paner, Przemyślidzi. Od Borzywoja I do Przemysła II Otoka-

ra. Ludzie i wydarzenia w latach 872–1278, Gdańsk 2008, s. 166–167.

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

239

usunięciu klątwy obciążającej Agnieszkę i który odegrał jeszcze rolę

w omawianej sprawie podczas wydarzeń z 1148 r.

Wraz z wymarszem wojsk krucjatowych w korespondencji wy-

mienianej między Staufami a Eugeniuszem III na jakiś czas znika

problem Władysława II Wygnańca. W kolejnym dokumencie mówi

się już tylko o jego żonie, Agnieszce. Między grudniem 1147 a mar-

cem 1148 r. syn Konrada III, król niemiecki Henryk, wysyłając do

papiestwa niemieckie poselstwo z arcybiskupem mogunckim Hen-

rykiem na czele, zwrócił się do Eugeniusza III, przypominając mu

m.in. sprawę swojej ciotki Agnieszki, nad którą ciążyła klątwa pa-

pieska

. W słowach […] Siquidem pater noster a nobis sub vexillo

sanctae crucis recedens […] w przygotowanym piśmie Henryk nawią-

zał do udziału Konrada III w wyprawie krzyżowej. W innym miej-

scu usprawiedliwiał to, że prosi w sprawie Agnieszki, nieobecnością

swego ojca. O zajęcie się jej sprawami prosiła siostrzeńca zapewne

sama Agnieszka

. Starsza literatura przedmiotu dopuszczała możli-

wość dwóch klątw nałożonych na rodzinę Władysława II. Twierdzono

niekiedy, że Agnieszka została obłożona tą karą nie pod Poznaniem

(wraz z mężem), ale że wyklął ją osobiście papież Eugeniusz III

. Po-

wodem miała być niezgoda między papieżem a Konradem III, którego

krewną była żona Władysława II Wygnańca, i ukaranie przez to Ho-

henstaufa. W sukurs tej hipotezie przychodził przekaz Kroniki wiel-

kopolskiej, opowiadającej tylko o klątwie nałożonej przez arcybiskupa

gnieźnieńskiego Jakuba

na Władysława II. Nie wydaje się jednak,

żeby teza Bernhardiego dała się utrzymać. Eugeniusz III mógł oczy-

wiście mieć żal do Konrada III, że ten nie wspomógł go w interesują-

cym nas okresie w sporze z rzymianami, ale raczej nie poważył się na

karanie krewnych króla niemieckiego za to, że niemiecki monarcha

— zamiast przyjść papieżowi z pomocą — wybrał się na krucjatę.

Odpowiedzią Eugeniusza III na prośby młodego króla niemiec-

kiego była informacja, którą papież wysłał 1 IV zapewne 1148 r. do

KDS I, nr 19; RI IV,1,2 nr 528.

K. B. Hofmann, Przyczyny podziału monarchii piastowskiej po Bolesławie Krzywo-

ustym w wieku XIII, Kraków 1872, s. 115. Według M. Mendysa (op. cit., s. 421) Agniesz-

ka towarzyszyła Konradowi podczas jego spotkania z legatem papieskim Gwidonem.

W. Bernhardi, op. cit., s. 469. Słusznie chyba w tym względzie M. Mendys (op. cit.,

s. 415), który zakładał jedynie możliwość potwierdzenia przez papiestwo klątwy nało-

żonej przez arcybiskupa gnieźnieńskiego.

Kronika Wielkopolska, wyd. B. Kürbis (dalej: KW), MPH s.n., t. VIII, Warsza-

wa 1970, cap. 32, s. 51.

arek

MolińSki

240

Henryka z Remi

. Papież oświadczył wówczas, że skierował do Pol-

ski swojego legata, który miał zbadać sprawę. Tym wysłannikiem był

zapewne wspomniany już wyżej legat Gwidon. 13 IX chyba 1148 r.

Eugeniusz III postanowił, że w swej misji Gwidon ma otrzymać

wsparcie ze strony biskupa ołomunieckiego Henryka Zdíka

. Wiosną

1149 r. Gwidon prosił o zaangażowanie się w sprawę jego polskiej

ekspedycji również związanego z dworem niemieckim opata Stablo,

Wibalda

. Misja papieskiego legata zakończyła się klątwą rzuconą na

przeciwników Władysława II i jego żony. O nałożeniu tej kary Gwidon

poinformował już króla niemieckiego Konrada III w liście ze stycznia

1150 r.

Mógł już pisać bezpośrednio do tego władcy, z pominięciem

jego syna, ponieważ w lutym 1148 r. król niemiecki postanowił za-

kończyć swą wyprawę krzyżową i wrócić do Niemiec. Kiedy dotarł

do kraju, tego dokładnie nie wiemy. Inni krzyżowcy, o których tu

wspominamy (np. Władysław II czeski), wrócili przez Ruś do Czech

w lipcu 1148 r. O królu niemieckim natomiast wiadomo, że w maju

1149 r. przebywał w Karyntii

. Założyć trzeba, że Konrad III na te-

reny Rzeszy dotarł o wiele wcześniej. Po swoim powrocie zaczął pla-

nować wyprawę do Włoch. Być może przed jej rozpoczęciem usiłował

ponownie wzmóc naciski na Piastów w sprawie Władysława II i jego

żony. Taka sugestia wyłania się z lektury listu Wibalda opata Stablo

do Arnolda, proboszcza kolońskiego. Dyplom ten datowany jest na

początek 1150 r.

W jego treści brak jest wspomnienia Władysława II

Wygnańca, a mówi się tylko o królewskich planach przywrócenia tro-

nu Agnieszce

. Najprawdopodobniej podjęcie przez Konrada III spra-

wy polskich wygnańców miało miejsce między 15 a 21 VIII 1149 r.,

podczas zjazdu we Frankfurcie

. List z 1150 r. był nawiązaniem do

wydarzeń frankfurckich. Fakt, że wspomniana epistoła pomijała

Władysława II Wygnańca, wspominając tylko Agnieszkę, nie ozna-

cza porzucenia przez króla niemieckiego interesów szwagra i skon-

centrowania się tylko na próbie wprowadzenia swej krewnej na tron

książęcy w Polsce. Przywoływany list jest faktycznie sprawozdaniem

KDS I, nr 20; RI IV,1,2, nr 465.

KDS I, nr 21.

Ibidem, nr 24.

Ibidem, nr 28.

RI IV,1,2 nr 593; W. Bernhardi, op. cit., s. 756.

KDS I, nr 30.

Ibidem.

RI IV,1,2 nr 613.

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

241

z sytuacji politycznej w Niemczech i koncentruje się na decyzjach

podjętych w sprawach Rzeszy przez Konrada III. O planach wobec

Agnieszki wspomniano przy tym dlatego, że była siostrą króla

. Pro-

blem planowanej nowej wyprawy na Polskę wspomniano więc tylko

w sposób skrótowy.

Z roku 1150 pochodzi jeszcze jeden przekaz na ogół nieuwzględ-

niany w dyskusji nad sytuacją Władysława II, jego żony Agnieszki

i krucjaty polskiego księcia. W maju 1150 r. król niemiecki Konrad

powiadomił listownie cesarza bizantyjskiego między innymi o zjeź-

dzie, który odbył w Merseburgu z książętami Saksonii, Polski, Czech

i Leutycji (?)

. Nie wiemy, czy księciem Polski był tu Władysław II

Wygnaniec, czy jego młodsi bracia (brat). Istotne wszakże jest to,

że cesarza bizantyjskiego najwyraźniej interesował skład tego ko-

lokwium. Konrada III cesarz bizantyjski poznał osobiście. Według

Kinnamosa także Władysław II czeski podczas krucjaty gościł na

dworze Manuela Komnena

. W ramach II wyprawy krzyżowej Sasi

operowali raczej na jej słowiańskim kierunku, choć nie można wy-

kluczyć, że któryś z tamtejszych książąt wyruszył do Ziemi Świętej

wraz z królem niemieckim. Sugeruje to inna kronika traktująca

m.in. o dziejach II krucjaty, której autorem był Odon z Deuil

. Bar-

dzo podobnie wygląda sprawa z książętami polskimi, którzy działali

na obu frontach II wyprawy krzyżowej. Problemem jest oczywiście to,

czy któryś z Polaków również otrzymał szansę osobistego spotkania

Manuela I. Nie wiadomo, kim był książę (czy książęta) Leutycji (chy-

ba Pomorza; Racibor I?). W każdym razie wszyscy z wymienionych

Ibidem: Defixum plane et ratum est apud ipsum, quod si sororem suam absque

armis in Poloniam reducere potuerit […].

CDBoh I, nr 162; RI IV,1,2 nr 676 (wydawcy internetowej wersji RI, uznali, że

był to zjazd Władysława II Wygnańca ze swoimi krewnymi — http://www.regesta-

-imperii.de, dostęp 10.02.2014); W. Berhardi, op. cit., s. 838; M. Smoliński, „Piąte

koło u wozu”, czyli ile razy Kazimierz Sprawiedliwy był niemieckim zakładnikiem,

w: Caesar et duces Poloniae. Szkice z dziejów stosunków polsko-niemieckich w drugiej

połowie XII wieku (1146–1191), Gdańsk 2006, s. 32–33.

W. i M. Chrochowie, W obronie grobu Chrystusa. Krzyżowcy w Lewancie, przeł. Z. Do-

brzyniecki, Warszawa 1992, s. 104.

Ex Odonis de Deogilo, libro de via Sancti Sepulrchi a Ludovico VII. Francorum

rege suscepta, hg. A. Molinier (dalej: Odon), MGH SS, Bd. 26, Leipzig 1925, s. 69: […]

Saxones, Bathavosque et truces et alios Alemanos, quos in atniquis hystoriis legimus

quondam Romanam fortitudinem timuisse, nunc dolis Grecorum inertium tam mise-

rabiliter interisse!

arek

MolińSki

242

byli w jakiejś mierze zaangażowani w sprawy II krucjaty. Być może

stąd wynikało zainteresowanie nimi bizantyjskiego cesarza.

Obok przekazu kroniki Kinnamosa, to właśnie opisane powyżej

przedsięwzięcia dyplomacji Henryka Konradowica, starającego się

najpierw zdjąć klątwę z żony Władysława II Wygnańca — Agnieszki,

a potem przywrócić ją na tron w Polsce, stanowiły dla Karola Borome-

usza Hoffmana dodatkowe dowody na udział w II krucjacie najstar-

szego z synów Bolesława Krzywoustego

. Historyk ten zwrócił uwagę

na to, że w latach 1147–1148, w przeciwieństwie do Agnieszki, imię

usuniętego z Polski księcia nie pojawia się w dokumentach sprawy

dotyczącej tronu książęcego w państwie Piastów. Dla Hoffmana ozna-

czało to, że księcia polskiego nie było wówczas w Europie, ponieważ

na wyprawę krzyżową zabrał go ze sobą król niemiecki Konrad III.

Środkiem mającym uwolnić Władysława II Wygnańca spod ciążącej

na nim klątwy miał więc być udział tegoż księcia w krucjacie.

Wydaje się, że Hoffman wniósł poważne argumenty do toczą-

cej się dyskusji. Dodać do nich trzeba, że co prawda w omawianym

okresie klątwę kościelną na kogoś nałożoną zatwierdzał lub anulo-

wał papież, ale już podczas obrad Soboru Laterańskiego II (1139 r.)

zadecydowano, że pospolite chyba przestępstwa (takie jak podpale-

nie) można odpokutować, służąc Bogu przez rok w Jerozolimie albo

w Hiszpanii

. Sprawą otwartą jest, na ile tego rodzaju ustawodaw-

stwo można było rozciągnąć także na przedstawicieli elity feudalnej,

którzy dopuścili się przestępstwa polegającego na współdziałaniu

z poganami przeciwko chrześcijanom. Nie ma wątpliwości, że czy-

ny takie budziły zgorszenie współczesnych, ale o uznaniu winy kon-

kretnych osób decydowało rozstrzygnięcie papieskie. Dopiero chyba

Sobór Laterański III (1179 r.) jasno zabronił wszelkiej współpracy

Chrześcijanom z Saracenami

. Oczywiście jeżeli przyjmiemy, że mi-

sja uwolnienia od klątwy ciążącej na Władysławie II Wygnańcu po-

wiodła się już biskupowi ołomunieckiemu, to książę polski mógł udać

się do Ziemi Świętej, pozbywszy się wcześniej tej kary kościelnej. Jak

już wskazano powyżej, do 1150 r. zarówno Władysław II, jak i jego

żona byli już od tej kary kościelnej uwolnieni.

K. B. Hofmann, op. cit., s. 114–115.

Dokumenty soborów powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski, oprac. A. Ba-

ron, H. Pietras, t. II, Kraków 2002, s. 154 n.

Ibidem, s. 198 n.

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

243

Chronologiczne nieścisłości związane z wydarzeniami w Polsce

pod koniec wojny domowej toczącej się między Władysławem II Wy-

gnańcem i jego braćmi, obecne jeszcze u A. Naruszewicza, zostały

nieco sprostowane nie tylko przez K. B. Hoffmana, ale też przez

Stanisława Smolkę. Historyk ten nie zajmował się analizą przekazu

Jana Kinnamosa. Wziąwszy jednak pod uwagę związki rodzinne naj-

starszego z synów Bolesława III Krzywoustego z królem niemieckim

Konradem III i ówczesnym księciem praskim, uznał, że na II krucja-

tę udał się u boku Niemców Władysław II Wygnaniec

Argumentację powyższych badaczy zlekceważył, albo się z nią nie

zapoznał, Wilhelm Bernhardi. Był on kolejnym historykiem, którego

interesowała sprawa słowiańskich krzyżowców pojawiających się na

spotkaniu pod Nikeą. Nie miał on wątpliwości, że Czesi byli wów-

czas prowadzeni przez Władysława II czeskiego. Potwierdzenia dla

udziału tegoż władcy w krucjacie niemiecki historyk szukał w rela-

cji, która miała jakoby wyjść w 1147 r. z kancelarii papieskiej Euge-

niusza III. W dokumencie ją zawierającym (formalnym wezwaniu do

pomocy Kościołowi na Wschodzie), skierowanym do biskupa ołomu-

nieckiego Henryka Zdíka i będącym świadectwem dążeń papieskich

do podporządkowania sobie kościoła konstantynopolitańskiego,

wspomniano wyprawę krzyżową króla niemieckiego Konrada III

i króla francuskiego Ludwika

. Niemiecki historyk, z wahaniami

wywołanymi brakiem jasnych przekazów źródłowych, w polskim

krzyżowcu widział Henryka Sandomierskiego

. Niestety badacz ten

nie wskazał na źródło wyrażonego przez siebie przypuszczenia. Jego

teza nie spotkała się początkowo z większym odzewem. O spotkaniu

czeskich i polskich krzyżowców pod Nikeą, bez wytypowania jednak

tego, kto kierował Lechitami, pisał też Adolf Bachmann

. Już jed-

nak Václav Novotný, zajmując się udziałem Czechów w II krucjacie,

S. Smolka, Mieszko Stary i jego wiek, wprow. J. Tęgowski, Kraków 2009, s. 244.

Regesta pontificum romanorum: ab condita ecclesia ad annum post Christum

natum MCXCVIII, ed. Ph. Jaffé, Berlin 1881, nr 6333; RI IV,1,2 n. 491; pełen tekst

dokumentu CDM I, nr 276; J. Bartoszewicz, op. cit., s. 53; W. Bernhardi, op. cit.,

s. 642–643, przyp. 26; B. Kugler, op. cit., s. 107.

W. Bernhardi, op. cit., s. 642–643, przyp. 26 (Der Ausfürer der polnischen Kreuz-

fahren war vielleicht Heinrich, der vierte Sohn Boleslaw’s).

A. Bachmann, Geschichte Böhmens, Bd. 1: bis 1400, (Geschichte der Europäi-

schen Staaten, Werk 32, Ab. I), Gotha 1899, s. 326; B. Bretholz, (Geschichte Mährens,

Bd. 1 (Bis 1197), s. 298, przyp. 1; idem, Geschichte Böhmens und Mährens bis zum

Aussterben der Přemysliden (1306), München–Lepizig 1912, s. 248 n.); podobnie jak

badaczy historii Czech interesował tylko udział Czechów w krucjacie i to, czy pod

arek

MolińSki

244

uznał za Smolką, że u boku Władysława II Przemyślidy wziął w niej

udział Władysław II Wygnaniec

. Badacz ten starał się dostarczyć

dodatkowych przesłanek dla uznania tej hipotezy. Środkiem do tego

miało być odpowiednie odczytanie tekstu kroniki Wincentego z Pra-

gi, zaproponowane przez czeskiego badacza w ślad za hipotezą zgło-

szoną jeszcze przez Palacký’ego

. W kronice tej pod 1148 r. opisano

powrót z krucjaty Władysława II czeskiego. Trasa powrotu miała

przebiegać przez Ruś. Podczas powrotu doszło do uwięzienia przez

księcia praskiego innego Przemyślidy, Spitigniewa. Miał on zostać

przekazany pod straż osoby, którą kronikarz określił mianem gener

Władysława II Przemyślidy. Novotný zaproponował, żeby sformuło-

wanie to odczytywać nie jako „zięć”, a raczej jako „szwagier” tego

ostatniego księcia. Propozycja ta wynikała z tego, że w 1148 r. książę

czeski nie miał najprawdopodobniej żadnej córki, którą mógłby wy-

dać za mąż i później wraz ze swoim zięciem ruszyć na wyprawę krzy-

żową. Do dnia dzisiejszego z córek Władysława II czeskiego znane są

Ryksa — żona Henryka z Möding — i Agnieszka — mniszka jednego

z klasztorów praskich

. Zięciem Władysława II czeskiego mógł być

jedynie syn Henryka Jasomirgotta, książę Henryk, książę Möding.

Jego małżeństwo z Ryksą datuje się jednak dopiero na ok. 1179 r.

Umocniło ono sojusz między synami Babenberga a potomstwem Wła-

dysława II zwalczającym rządy Sobiesława II

. Wydaje się więc, że

Nikeą znaleźli się oni maszerując w oddziałach Konrada III, czy też z wojskami fran-

cuskimi Ludwika VII.

V. Novotný, op. cit., s. 823–824, przyp. 5 i przyp. 2 na s. 825.

Letopis, s. 418–419: Predictus autem dux [tzn. Władysław czeski] per Ruziam ad

propia remeans dominum Spitigneum, fratrem suum patruelem, pro quibusdam suis

excessibus captum et uinculis astrictum, genero suo firmissime custodiendum tradi-

dit. F. Palacký (op. cit., s. 39) twierdził, że Spitigniewa oddano pod straż Władysła-

wa II Wygnańca. Ten jednak wedle cyt. historyka miał wówczas rządzić w Krakowie;

V. Novotný, op. cit., s. 828; M. Mendys, op. cit., s. 429, B. Zientara, Bolesław Wysoki

— tułacz, repatriant, malkontent. Przyczynek do dziejów politycznych Polski XII wie-

ku, PH, t. LXII, 1971, z. 3, s. 377, przyp. 48.

Zob. Letopis, s. 420, gdzie informacja o Agnieszce; zob. uwagi M. Mendysa, op. cit.,

s. 430; Pokračovatelé Kosmovi, přel. K. Hrdina, V. V. Tomek, M. Bláhová, uvod M. Bláho-

vá, Z. Fiala, Praha 1974 (tab. genealogiczna); A. Paner, op. cit. (tab. genealogiczna).

D. Schwennicke, Europäische Stammtafeln, Neue Folge, Bd. I/1: Stammesherzo-

ge und Kurfürsten, Markgrafen und Herzoge des Heiligen Römischen Reiches Deut-

scher Nation, Marburg 1980, Tafel 85; K. Lechner, Die Babenberger Markgrafen und

Herzöge von Österreich, Wien−Köln−Weimar 1996, s. 169 i tablica genealogiczna.

Zob. M. Smoliński, Dyplomacja księcia Mieszka III Starego w dobie zamachu

stanu z lat 1177−1180/1181, w: Caesar, s. 107 n.

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

245

faktycznie w 1148 r. Władysław II czeski nie mógł mieć jeszcze zięcia.

W grę mógł więc wchodzić jedynie szwagier Przemyślidy. Czescy ba-

dacze uznali, że był nim Władysław II Wygnaniec.

Powyższa teza została skrytykowana w polskiej literaturze przed-

miotu, w której w szwagrze księcia doszukiwano się księcia ruskiego

Świętopełka Mścisławowicza. Miał on ożenić się z cioteczną siostrą

Władysława II czeskiego, Eufemią morawską, córką Ottona III mo-

rawskiego

. Związek między Przemyślidami i Rurykowiczami dato-

wany jest na początek lat 40. XII w., gdy książę morawski przebywał

na Rusi. W świetle ostatnich badań istnieją jednak poważne wątpli-

wości co do uznania Eufemii za córkę Ottona III. Konkurencyjną

hipotezą jest szukanie w niej siostry księcia morawskiego albo stwier-

dzenie braku możliwości identyfikacji jej ojca

. Tym samym krytyka

tezy V. Novotný’ego zaczyna tracić na znaczeniu. Poza tym parantela

pozwalająca określić szwagrem (jeżeli się zgodzimy na to wyjaśnie-

nie) Władysława II czeskiego i Świętopełka Mścisławowica jest dość

odległa. Przy jej przyjęciu traci się z oczu najprostsze rozwiązanie

problemu, które może faktycznie leżeć w tym, że obaj Władysławowie

(czeski i polski) poślubili rodzone siostry, córki Leopolda III Baben-

berga: Agnieszkę i Gertrudę. Swoje znaczenie ma też z pewnością tra-

sa powrotu z krucjaty obrana przez czeskiego księcia. Władysław II

ominął bowiem ziemie polskie, przez które wiodła krótsza droga do

Pragi. Trasa prowadząca przez Ruś wskazuje na to, że w dalszym

ciągu Przemyślida znajdował się we wrogim polskim juniorom obozie

politycznym. Powrót w towarzystwie księcia piastowskiego, innego

niż Władysław II Wygnaniec, niebezpieczeństwa wynikające z po-

wyższego tytułu z pewnością by niwelowały.

Tego samego zdania w sprawie polskiego uczestnika II krucja-

ty co Stanisław Smolka był również Antoni Małecki. Znając przekaz

kroniki Kinnamosa, wskazywał na to, że Władysław II Wygnaniec

usunięty z Polski przez własnych braci stanął na czele sporego pocztu

rycerstwa polskiego i wziął udział w II krucjacie u boku Konrada III

i Ludwika VII

. Badacz ten śladów wzięcia udziału w wyprawie

krzyżowej przez Władysława II Wygnańca poszukiwał też w trady-

cji o ucieczce tegoż księcia na Węgry, po klęsce w wojnie z braćmi.

M. Mendys, op. cit., s. 430–433.

Zob. D. Dąbrowski, Genealogia Mścisławowiczów. Pierwsze pokolenia (do począt-

ku XIV wieku), Kraków 2008, 159–162, tu też starsza literatura przedmiotu.

A. Małecki, Z dziejów i literatury, Lwów–Petersburg 1896, s. 335; idem, Lechici

w świetle historii krytycznej, Lwów 1897, s. 22 n.

arek

MolińSki

246

Informacja ta, podana przez Kronikę wielkopolską, miała

stanowić

reminiscencję przemarszu przez Węgry wojsk krucjatowych, w któ-

rych szeregach był też i książę polski

Antoni Małecki starał się również wykazać, jakie tereny grec-

ki kronikarz miał na myśli, pisząc o Lechitach

. Twierdził, że

w latach 30. XI w. na Rusi, przez którą termin Lachów — Lechów

przeszedł do Bizancjum, pod pojęciem ziemi lackiej rozumiano ziemię

sandomierską, krakowską i część wschodniej Galicji

O ile dywagacji A. Małeckiego poświęconych tradycji o pobycie

Władysława II na Węgrzech w kontekście przemarszu przez ten kraj

wojsk krucjatowych nie da się obronić, o tyle interesująco wygląda

próba terytorialnego uściślenia terminu Lechii. Z wymienionych

przez cytowanego badacza ziem polskich z Węgrami graniczyła zie-

mia krakowska.

Pod koniec lat 20. XX w. ukazał się drukiem bardzo ważny dla

niniejszego tematu artykuł autorstwa Michała Mendysa poświęcony

udziałowi w II krucjacie Władysława II Wygnańca

. Cytowany his-

toryk po opisie nieudanej wyprawy Konrada III na Polskę zwrócił

uwagę na polityczne uwikłanie i trudności, które spotkały szwagrów

(mężów margrabianek z Babenbergów): Władysława II Wygnańca

i Władysława I czeskiego. Polski książę przeżywał wówczas znane już

kłopoty spowodowane usunięciem go z kraju i próbami zapewnienia

sobie aktywnej zagranicznej pomocy. Jego sytuację pogorszyło jesz-

cze potwierdzenie przez papieża Eugeniusza III klątwy rzuconej na

niego i jego żonę jeszcze podczas walk pod Poznaniem. Mendys uznał,

że papiestwo potwierdziło nałożoną na polskiego księcia karę ko-

ścielną w początkach 1147 r.

Władysławowi II czeskiemu natomiast

w 1146 r. nie udało się jeszcze do końca uciszyć morawskiej opozycji,

z Konradem ze Znojma na czele. Bez sukcesów zakończyła się też pró-

ba wsparcia Borysa II węgierskiego przeciwko Gejzie II, w co również

zaangażował się Przemyślida. Sytuację pogorszyła jeszcze klęska

brata Agnieszki, margrabiego Henryka (Jasomirgotta) Babenberga,

który jesienią 1146 r. poniósł porażkę w bitwie pod Litawą z wojskami

Gejzy. Wymienieni tu koligaci Władysława II Wygnańca zdecydowali

się na udział w II wyprawie krzyżowej. Konrad III Hohenstauf przed

KW, cap. 32, s. 51.

A. Małecki, Lechici, s. 22–24.

Ibidem, s. 14; Letopis Nestora, wyd. A. Bielowski, MPH, t. I, s. 553.

M. Mendys, op. cit., s. 399–433.

Ibidem, s. 416.

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

247

wyruszeniem na wyprawę krzyżową rozpoczął starania na dworze

papieskim o uznanie koronacji swego młodego syna Henryka, czy

miał chcieć zabezpieczyć się przed roszczeniami Welfów, które mogły

zyskać na znaczeniu podczas nieobecności króla niemieckiego w Rze-

szy. Starania te połączono z akcją zmierzającą z próbami działań dy-

plomacji królewskiej na rzecz Władysława II Wygnańca i jego żony

Agnieszki. Wysłannikiem królewskim na dwór papieski był w obu

sprawach znany nam już kardynał Gwidon. Po ukazaniu tła politycz-

nego towarzyszącego rozpoczęciu II wyprawy krzyżowej M. Mendys

przeszedł do omawianego tu fragmentu kroniki Jana Kinnamosa.

Zwrócił przy tym uwagę na bardzo dobre poinformowanie kronika-

rza greckiego w sprawie relacji politycznych między Konradem III

i Władysławem II czeskim. Przedmiotem jego rozważań stały się też

problemy podnoszone wcześniej w niemieckiej i czeskiej literaturze

przedmiotu. Koncentrowały się one na próbie rozstrzygnięcia proble-

mu, czy wojska czeskie i polskie operowały podczas II krucjaty z woj-

skami niemieckimi, czy francuskimi. Mendys sceptycznie odniósł się

do starszych propozycji niektórych historyków, wysyłających na II

wyprawę krzyżową Jaksę czy Henryka Sandomierskiego. Istotnym

wkładem cytowanego badacza w toczącą się dyskusję była również

jego wypowiedź pozwalająca na identyfikację Scytii i Lechii z Pol-

ską i jej granicy z Węgrami

. Historyk ten dopuścił również udział

w wyprawie krzyżowej u boku ojca, syna Władysława II Wygnańca,

Bolesława Wysokiego.

Podsumowując powyższy fragment, warto zwrócić uwagę, że do

końca lat 20. XX w. w literaturze przedmiotu pojawiły się niemal-

że wszystkie koncepcje badawcze wygłaszane w sprawie polskiego

udziału w II krucjacie, znane z wystąpień współczesnych historyków.

W uczestnikach wyprawy krzyżowej, którzy spotkali się w 1147 r. pod

Nikeą, widziano więc: Bolesława IV Kędzierzawego, Jaksę z Miecho-

wa, Henryka Sandomierskiego, Władysława II Wygnańca i jego syna

Bolesława Wysokiego. Wobec braku nowych świadectw źródłowych,

kolejne zgłaszane wnioski koncentrowały się właściwie na wsparciu

którejś z wymienionych hipotez.

Artykuł M. Mendysa wywarł wrażenie na kolejnych history-

kach, w większym lub mniejszym stopniu dotykających w swych

badaniach sprawy II krucjaty. Opinia ta zagościła w podręcznikach

Ibidem, s. 426.

arek

MolińSki

248

i encyklopediach

. Przekonanie o udziale w krucjacie z lat 1147–1149

najstarszego z synów Bolesława Krzywoustego stało się niemal do-

gmatem. Głoszono go, nie zważając często na podanie prawidłowej

bazy źródłowej, która miała służyć tej tezie. Niekiedy prowadziło to

do pewnego zamieszania w wiedzy o II krucjacie. Na przykład Jan

Stanisław Bystroń wskazywał na udział Władysława II Wygnańca

w wyprawie krzyżowej, o czym miały świadczyć jakieś „źródła nie-

mieckie”

. Za udziałem najstarszego z synów Bolesława III Krzywo-

ustego w wyprawie krzyżowej, już na gruncie wiedzy historycznej,

opowiadał się także Stanisław A. Korwin

Tło poszukiwań polskiego krzyżowca z 1147 r. zostało znacznie

poszerzone przez Andrzeja Feliksa Grabskiego

. Uczony ten zwró-

cił uwagę na inny utwór-oskarżenie Rzymu i Kościoła rzymskiego,

który wyszedł spod pióra autorów greckich w latach 1054–1100 lub

1081–1118 (tzw. Περὶ τῶν Φραγγῶν ϰαί λοιπῶν Λατίνῶν, w łacińskim

przekładzie: Opusculum contra Francos). W tekście tym pojawiła

się Lechia (Λεχία bądź Lechici = Λέχιοι), którą — ze względu na opi-

nię o datowaniu powstania tego utworu (koniec XI/początek XII w.)

— odnieść można do Polski czasów Bolesława Śmiałego i Władysła-

wa Hermana

. Wbrew opiniom pojawiającym się niekiedy w historio-

grafii, Grabski nie wskazał jasno, kto miał być polskim uczestnikiem

wypadków spod Nikei

. Jednak ustalenia cytowanego historyka

pozwoliły chyba ostatecznie wyeliminować wątpliwości co do wiedzy

Kinnamosa na temat Polski i Polaków — Lechii i Lechitów.

W latach 70. XX w. Benedykt Zientara dokonał pewnego rodza-

ju redefinicji hipotezy o udziału w II krucjacie polskiego krzyżowca.

S. Zakrzewski, Okres do schyłku XII w., w: Encyklopedia polska, t. V/1, Kraków

1920, s. 108–109; R. Grodecki, Dzieje Polski do roku 1194, w: Dzieje Polski średnio-

wiecznej, t. I, Kraków 1995, s. 168.

J. S. Bystroń, Polacy w Ziemi Świętej, Kraków 1930, s. 2.

A. S. Korwin, Stosunki Polski z Ziemią Świętą, Warszawa 1958, s. 37, 39, 42 n.

A. F. Grabski, Polska w opiniach obcych X–XIII w., Warszawa 1964, s. 335–336.

Z. E. Zacharie, Historiae juris Graeco-Romani delineato, „Heidelberger Jahr-

bücher der Literatur”, Bd. 32, 1939, H. 1, s. 368. Lechia jest w tym tekście przedsta-

wiona w sposób korzystniejszy niż inne kraje Zachodu. Post ma w niej trwać dziewięć

tygodni, gdy tymczasem gdzie indziej tylko osiem. Zob. T. E. Modelski, op. cit., z. 1,

s. 37, gdzie tłumaczenie na język polski, i z. 4, s. 323, gdzie datacja powstania utworu;

A. F. Grabski, op. cit., s. 336.

Zob. M. Gładysz, W sprawie udziału polskiego księcia w II krucjacie jerozolim-

skiej (1147–1149), w: Krzyżowcy, kronikarze, dyplomaci, pod red. B. Śliwińskiego,

Gdańsk–Koszalin 1997, s. 35.

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

249

Idąc śladem swych poprzedników, dużą rolę w rozwiązaniu interesu-

jącego nas problemu wyznaczył związkom rodzinnym i politycznym

Władysława II Wygnańca. Możliwy udział księcia w wyprawie do Zie-

mi Świętej w l. 1147–1149 skwitował w następujący sposób: „Zapewne

towarzyszył mu [tzn. Konradowi III] Bolesław, jeżeli to w ogóle nie

on jest tajemniczym księciem polskim — uczestnikiem krucjaty, któ-

rego wymienia kronikarz bizantyjski Jan Kinnamos”

. Po pewnym

czasie ten dość ostrożnie sformułowany pomysł urósł w twórczości

warszawskiego historyka do lansowanej przez niego hipotezy

. Jej

podstawą było jednak tylko i wyłącznie zacytowane wyżej zdanie

skonfrontowane z wnioskami Mendysa, a nie osobne badania, które

Zientara przeprowadził nad tematem udziału Polaków w II krucja-

cie. Sądząc zresztą ze sposobu dokumentowania swych twierdzeń,

mniemać trzeba, że B. Zientara znał przekaz Kinnamosa przede

wszystkim za pośrednictwem literatury, zwłaszcza artykułu Mendy-

sa. Na II krucjatę miał wybrać się według tegoż badacza „mobilny

Bolesław Wysoki”, a nie „nieruchawy” Władysław II Wygnaniec. Do-

datkowego uprawdopodobnienia tej hipotezy cytowany historyk szu-

kał w koligacjach rodzinnych, które miały połączyć Hohenstaufów

z Manuelem I Komnenem i Bolesławem Wysokim. Cesarz bizantyjski

miał ożenić swego syna ze szwagierką Konrada III, Bertą — hrabian-

ką Sulzbach. Drugą żoną Bolesława Wysokiego miała być natomiast

Adelajda von Sulzbach

. Identyfikacja ta nie przetrwała jednak kry-

tyki naukowej i obecnie uznaje się, że znane źródła nie pozwalają na

zarysowanie wskazanej paranteli. Drugą żonę Bolesława Wysokiego,

Krystynę, eliminuje się więc z rodu Sulzbachów

. W związku z tym

upadł też jeden z poważniejszych argumentów, oprócz wieku, misji

dyplomatycznych będących udziałem Bolesława Wysokiego z okresu

przed wygnaniem z Polski jego ojca i późniejszych związków księcia

B. Zientara, Bolesław Wysoki, s. 371; idem, Mieszko Plątonogi, w: Poczet królów

i książąt polskich, pod red. A. Garlickiego, Warszawa 1984, s. 131; idem, Posłowie,

w: S. Runciman, op. cit., t. III, Warszawa 1987, s. 458.

B. Zientara, Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1997, s. 99.

Idem, Bolesław Wysoki, s. 377; zob też. J. Hauziński, Śląsk wobec cesarstwa

Staufów w świetle listu Fryderyka II Hohenstaufa do Bolesława II Łysego, „Śląski

Kwartalnik Historyczny. Sobótka”, r. 60, 1982, nr 2, s. 215 n.

K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. 2, Kraków 2007, s. 63–64; idem,

Drugie małżeństwo Bolesława Wysokiego i niektóre aspekty koligacji Hohenstaufów

z Piastami, w: SPŚ, t. VI, Warszawa 1991, s. 53–61.

arek

MolińSki

250

z Fryderykiem I Barbarossą, przemawiających za samodzielnym

udziałem najstarszego syna Władysława II Wygnańca.

Mimo więc tak kruchej podstawy wyprowadzonej z czasów póź-

niejszych (Fryderyka I Barbarossy) niż okresu rządów Konrada III,

teza warszawskiego badacza została przez kolejnych badaczy potrak-

towana bardzo poważnie

. Wątpliwości, które się po jej ogłoszeniu

pojawiły, skłoniły kolejnego badacza dziejów Władysława II Wygnań-

ca — Mariusza Dworsatschka — do ostrożniejszego potraktowania

interesującego nas zagadnienia. Uznał on udział najstarszego z sy-

nów Bolesława III Krzywoustego w II krucjacie za bardzo prawdopo-

dobny, „aczkolwiek niemożliwy do jednoznacznego udowodnienia”

Istotny wkład w dyskusję na temat identyfikacji polskiego krzyżow-

ca biorącego udział w II wyprawie krzyżowej wniósł Mikołaj Gładysz

Odrzucił on możliwość wzięcia udziału w powyższym przedsięwzięciu

Władysława Wygnańca lub jego syna Bolesława Wysokiego. Gładysz

opowiedział się za Henrykiem Sandomierskim. Jaksa z Miechowa miał

według niego szansę towarzyszyć Henrykowi Sandomierskiemu. Czę-

ściowo więc powtórzył propozycję zgłoszoną już przez Bernhardiego.

W przeciwieństwie do niemieckiego historyka postarał się jednak ją uar-

gumentować. U podstaw jego twierdzeń było: zainteresowanie księcia

polskiego sprawami krucjatowymi

: odnotowana pod 1154 lub 1155 r.

wyprawa księcia do Jerozolimy

, sprowadzenie przez niego joannitów

Zob. słuszne uwagi o braku argumentacji B. Zientary w M. Dworsatschek,

op. cit., s. 125–126.

Cyt. za ibidem, s. 126.

M. Gładysz, W sprawie udziału polskiego księcia, s. 33–52; idem, Zapomniani krzy-

żowcy. Polska wobec ruchu krucjatowego w XII–XIII wieku, Warszawa 2002, s. 60 n.

Rocznik krakowski, s. 59, gdzie połączono w jedną zapiskę informację o wypra-

wie Konrada III na Polskę i wyruszeniu przez niego wraz z innymi królami i ksią-

żętami do Jerozolimy.

Ibidem, s. 37 n.; zob. roczniki: Traski, krakowski, Sędziwoja (wyd. A. Bielow-

ski, MPH, t. II, s. 877, 883), małopolski (wyd. idem, MPH III, s. 157), krakowski

(wyd. Z. Kozłowska-Budkowa, MPH s.n., t. V, s. 59), lubiński (wyd. B. Kürbis, MPH

s.n, t. VI, s. 113), które datują pielgrzymkę Henryka na lata 1154/1155; B. Klassa,

Kazimierz Sprawiedliwy a joannici. Uwagi polemiczne, „Studia Historyczne”, R. 43,

2000, z. 1, s. 168; eadem, Siedziby joannitów na ziemiach polskich do 1312 roku,

Zielona Góra 2012, s. 23–24; M. Smoliński, W obronie hipotezy o czesko-morawskim

pochodzeniu joannitów polskich, szczególnie zagojskich. W odpowiedzi B. Klassie, Ka-

zimierz Sprawiedliwy a joannici. Uwagi polemiczne, Studia Historyczne, R. 43, 2000,

z. 1, w: Kopijnicy, szyprowie, tenutariusze, „Gdańskie Studia z Dziejów Średniowie-

cza”, nr 8, pod red. B. Śliwińskiego, Gdańsk 2002, s. 410 i n.; idem, Joannici w polity-

ce książąt polskich i pomorskich (od połowy XII do pierwszego ćwierćwiecza XIV w.),

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

251

do Zagości (przed 1166 r.)

, udział w wyprawach pruskich prowadzo-

nych przez Bolesława IV Kędzierzawego

. Oczywiście wszystko to do-

kumentuje przedsięwzięcia księcia sandomierskiego przypadające na

lata po zakończeniu II wyprawy krzyżowej. Stąd też wspomniany histo-

ryk poszukiwał wcześniejszych świadectw źródłowych uprawdopodab-

niających pobyt Henryka Sandomierskiego w Ziemi Świętej w 1147 r.

Dowody M. Gładysz znalazł w zainteresowaniu autora rocznika kra-

kowskiego krucjatową ekspedycją króla niemieckiego Konrada III

Istotnym punktem tej hipotezy był również fragment roczników mag-

deburskich, w których pod 1146 r. zapisano, że młodszy brat książąt pol-

skich został wzięty przez króla niemieckiego Konrada jako zakładnik

gwarantujący porozumienie między wspomnianym władcą a polskimi

juniorami w sprawie Władysława II Wygnańca

. W ślad za Gerardem

Labudą i Benedyktem Zientarą

100

M. Gładysz uznał, że tym młodszym

bratem spełniającym rolę zakładnika był Henryk Sandomierski. Książę

ten — niemiecki zakładnik — miał więc wraz z Konradem III udać się

na II krucjatę i to o nim jakoby pisał Jan Kinnamos. Przekaz greckiego

kronikarza M. Gładysz rozumiał w następujący, nie do końca poprawny,

sposób: „Spośród nich jeden dowodził plemieniem Czechów — był to król

uznający zwierzchność Konrada. Inny przewodził Lechitom, plemieniu

Scytyjskiemu, które zamieszkuje w pobliżu zachodnich Węgrów”

101

Gdańsk 2010, s. 26 n. Por. również A. Teterycz-Puzio, Wyprawa księcia Henryka,

s. 31 n.; eadem, Henryk Sandomierski (1126/1133–18 X 1166), Kraków 2009, s. 48–51.

Zob. ostatnio M. Smoliński, Joannici w polityce, s. 26–68, gdzie starsza litera-

tura przedmiotu. Praca B. Klassy, Siedziby joannitów…, nie wniosła nic nowego do

dyskusji o początkach fundacji zagojskiej.

W ostatnim czasie o tym z uwzględnieniem starszej literatury przedmiotu M. Bi-

niaś-Szkopek, op. cit., s. 277–292.

Rocznik kapituły krakowskiej, s. 59: Cunradus imperator Poloniam intra-

vit et cum regibus Jeruzalem peregrit. Taka sam informacja w Roczniku krótkim,

wyd. B. Kozłowska-Budkowa, NPH V, s.n., s. 237.

Annales Magdbeburgenses, ed. G. H. Pertz (dalej: AM), MGH SS, t. XVI, s. 188: […]

consilio Adalberti et Conradi marchionum obsidibus datis vicissim, regem adeunt, iunio-

re fratre obside dato aut promissa pecunia […]; w internetowej wersji RI IV, 1, 2, nr 401,

wskazanie ze znakiem zapytania na Kazimierza Sprawiedliwego jako zakładnika nie-

mieckiego z 1146 r.: http://www.regesta-imperii.de, dostęp 10.02.2014; zob. M. Smoliński,

„Piąte koło u wozu”, s. 28 n.; idem, Iuniore fratre obside dato… Kilka uwag na marginesie

dyskusji o polskim zakładniku króla niemieckiego Konrada III w 1146 r. (w druku).

100

G. Labuda, O stosunkach prawno-publicznych między Polską a Niemcami w poło-

wie XII wieku. (Merseburg — 1135, Kaina — 1146, Krzyszkowo — 1157), CPH, t. XXXV,

1973, z. 1, s. 46 n.; B. Zientara, Bolesław Wysoki, s. 70.

101

M. Gładysz, W sprawie udziału polskiego księcia, s. 34, przyp. 2.

arek

MolińSki

252

Po ogłoszeniu wyłożonej powyżej hipotezy kolejni badacze, którzy

wspominali o polskim udziale w wyprawie krzyżowej z lat 1147–1149,

w swych opiniach podzielili się na kilka obozów uznających prawdo-

podobieństwo identyfikacji któregoś z polskich krzyżowców. W dalszej

dyskusji ponownie jednak bazowano przede wszystkim na łacińskim

przekładzie kroniki Kinnamosa i narosłej na tej podstawie literaturze

przedmiotu. Część badaczy potraktowała tezy gdańskiego historyka

dość sceptycznie, wskazując na zbyt słabą bazę źródłową pozwalającą

na określenie osoby polskiego uczestnika spotkania pod Nikeą

102

. Inni

przeciwstawili się im, ze względu na zbyt młody wiek Henryka San-

domierskiego, nie tylko na udział w zamorskiej wyprawie krzyżowej,

ale też na oddanie mu dowództwa nad polskim kontyngentem

103

. Tezę

M. Gładysza poparli za to niektórzy badacze zajmujący się dziejami

ziemi sandomierskiej i jej rycerstwa

104

, historycy podejmujący problem

początków joannitów w Polsce

105

oraz tzw. popularyzatorzy wiedzy

106

Pojawiła się też grupa historyków popierających M. Gładysza w spra-

wie uznania Henryka Sandomierskiego za niemieckiego zakładnika

z 1146 r., ale o samej ewentualności udziału tegoż księcia w II krucja-

cie wypowiadających się bardzo oszczędnie lub wcale

107

Kilka już razy opowiedziałem się za uznaniem, że to Kazimierz

Sprawiedliwy, a nie Henryk Sandomierski, był niemieckim zakład-

nikiem w 1146 r.

108

Nie należy raczej wróżyć sukcesu pomysłowi

łączącemu zakładnictwo Henryka Sandomierskiego z wyprawą Kon-

rada III do Ziemi Świętej. Władcy Rzeszy niemieckiej między koń-

cem X w. a 1146 r. zażądali od Piastów dostarczenia w charakterze

102

J. Hauziński, Dodatek do wydania polskiego, w: Historia krucjat, pod red. J. Ri-

ley-Smitha, Warszawa 2000, s. 418.

103

M. Starnawska, rec. Mikołaj Gładysz, Zapomniani krzyżowcy, s. 147; A. Tete-

rycz-Puzio, Wyprawa księcia Henryka, s. 31 n.; eadem, Henryk Sandomierski, s. 51.

Sceptycznie odniósł się do niej również piszący te słowa, zob. M. Smoliński, W obronie

hipotezy, s. 423–424.

104

T. Giergiel, op. cit., s. 56.

105

B. Klassa, Kazimierz Sprawiedliwy a joannici, passim.

106

S. Wrzesiński, Polscy krzyżowcy. Tajemnice średniowiecznych krucjat, Warsza-

wa 2007, s. 12.

107

J. Dobosz, Kazimierz Sprawiedliwy, Poznań 2011, s. 35 (badacz ten uważa na

dwóch następujących po sobie stronach własnej pracy, że przekaz roczników magde-

burskich jest pewniejszy w stosunku do Henryka Sandomierskiego i że nie ma żad-

nej wartości, ponieważ jest zlepkiem kilku informacji i pomyłek; M. Biniaś-Szkopek,

op. cit., s. 165, badaczka ta uznała zastrzeżenia wniesione do hipotezy M. Gładysza,

które opublikowała A. Teterycz-Puzio.

108

M. Smoliński, „Piąte koło u wozu”, s. 29 n.; idem, Iuniore fratre obside dato.

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

253

zakładników przynajmniej Bolesława Chrobrego i Mieszka II

109

W podobny sposób Niemcy zakładników brali od Czechów. Nie da się

w żadnym z tych wypadków udowodnić, żeby owi zakładnicy uczest-

niczyli w przedsięwzięciach zbrojnych kierowanych przez tych, którzy

ich przetrzymywali

110

. Jak wiadomo, już w XIII w. zagrożony klątwą

papieską za wojnę z Krzyżakami Świętopełk Gdański musiał wydać

zakonowi w charakterze zakładnika swego syna Mściwoja II. Krzy-

żacy również nie angażowali tegoż ostatniego w swą wojnę z plemio-

nami pruskimi

111

. Z obawy przed akcją zbrojną Pomorzan Krzyżacy

wywieźli Mściwoja II aż do Austrii. Zakładników z dynastycznych

rodów starano się raczej chronić, gdyż ich utrata lub śmierć niwe-

czyła plany polityczne feudałów, którzy korzystali na ich poborze.

Mieszko II nawet się zaprzyjaźnił z niemieckim stróżem, którego mu

przydzielono podczas jego pobytu w Rzeszy, po tym jak Piastowicz

został zakładnikiem Henryka II

112

. Nie inaczej musiało być również

w 1146 r. Wykluczone jest, żeby w charakterze zakładnika króla nie-

mieckiego jakiś polski książę wziął udział w II wyprawie krzyżowej.

* * *

Jan Kinnamos nie był jedynym kronikarzem, który opisał spotka-

nie władców w Nikei. Prócz niego informacje o tym wydarzeniu podali:

Odon z Deuil, Wilhelm z Tyru i jeden roczników francuskich

113

. Skró-

towo opisał je także sam Konrad III

114

. W przeciwieństwie jednak do

tych źródeł kronikarz grecki nie koncentrował się jedynie na relacjach

grecko-francusko-niemieckich, ale wspomniał również słowiańskich

109

Annales Althahenses maiores, ed. W. v. Giesebrecht, E. L. B. ab Oefele, MGH SS,

t. XX, s. 787; Kronika Thietmara, wyd., przeł. M. Z. Jedlicki, Poznań 1953, lib. VII,

cap. 10–13, s. 478–485.

110

M. Smoliński, Iuniore fratre obside dato.

111

Zob. M. Smoliński, Polityka zachodnia księcia gdańsko-pomorskiego Świętopeł-

ka, Gdańsk 2000, passim.

112

A. Pleszyński, Niemcy wobec pierwszej monarchii piastowskiej (963–1034) naro-

dziny stereotypu. Postrzeganie i cywilizacyjna klasyfikacja władców Polski i ich kraju,

Lublin 2008, s. 249.

113

Odon, s. 69; Wilerrmo Tyrensis archiepiscopo, Historia rerum in partibus trans-

marinis a temporum succesorum Mahummeti usque ad annum Domini MCLXXXIV,

w: RHS, t. I (Historiens Occidentaux), Paris 1844, lib. 16, cap. 23, s. 744; Annales

Herbipolenses, hg. G. H. Pertz, MGH SS, t. XVI, s. 6.

114

W 1148 r. Konrad III pisał o tym w liście do opata Stablo Wibalda; zob. Die Urkun-

den der deutschen Königen und Kaiser, bearb. F. Hausmann, MGH Diplomata, Bd. 9 (Die

Urkunden Konrads III. und seines Sohnes Heinrich), Wien–Köln–Graz 1969, nr 195.

arek

MolińSki

254

uczestników krucjaty. Wydaje się też, że dysponował głębszą wiedzą na

temat stosunków politycznych w Europie Zachodniej niż np. Nicetas

Choniata — kolejny grecki dziejopis, również zajmujący się dziejami II

krucjaty

115

. Szczególną uwagę w tym względzie zwracają wiadomości,

które Kinnamos podał o władcach Rzeszy: Henryku V, Lotharze III

czy Konradzie III. Dziejopis interesował się również okolicznościami

śmierci tego ostatniego i objęciem tronu w Niemczech przez Frydery-

ka I Barbarossę

116

. Swą wiedzę na temat tych wydarzeń zdobył zapewne

ze względu na sprawowany przez siebie urząd cesarskiego sekretarza.

Posiadane przez niego wiadomości wskazują na dość dobrą orientację

w polityce zachodnioeuropejskiej, zwłaszcza władców Rzeszy. Być może

więc również też oddany przez kronikarza stosunek lenno-prawny

między Konradem III a Władysławem II czeskim w 1147 r. (o którym

była mowa) nie był — jak się sądzi — pomyłką Kinnamosa. Niewyklu-

czone, że traktować go trzeba jako reminiscencję wydarzeń politycz-

nych, do których doszło w państwie Przemyślidów w latach 40. XII w.,

w okresie przed II wyprawą krzyżową, o czym dowiedział się grecki

kronikarz. Sprawa miała swój początek w wydarzeniach, do których

doszło po śmierci Sobiesława I (1140). Władzę w Pradze objął po nim

Władysław II. Jego sukcesję potwierdził król niemiecki Konrad III

117

Mniej więcej od 1142 r. Władysław II zaczął bardzo aktywnie zwalczać

opozycję przeciwko swoim rządom w Pradze. Na jej czoło wysunięto

księcia morawskiego Konrada II Znojemskiego. Konfliktu nie zakoń-

czyła krwawa bitwa pod Vysoką (kwiecień 1142 r.). Sytuacja księcia

praskiego stała się wówczas na tyle trudna, że Władysław II musiał

szukać pomocy na zewnątrz. Zwrócił się wówczas do swego szwagra,

króla niemieckiego Konrada III. Odsiecz Hohenstaufa uwolniła Pragę

od oblężenia przez wojska morawskie. Za pomoc w zwalczaniu opozy-

cji Konrad III zażyczył sobie sporego ekwiwalentu pieniężnego. Źródła

informujące o niemieckiej interwencji w Czechach zazwyczaj ograni-

czają się do stwierdzenia udzielenia pomocy Władysławowi II czeskie-

mu przez Hohenstaufa, akcentują ich związki rodzinne i wspominają

o wynagrodzeniu odebranym przez Konrada III za swoją pomoc

118

. Już

115

Nicetae Choniatae, Historia, ed. I. Bekker, w: CSHB, Bonnae 1885 (zob. wiado-

mości dotyczące władców niemieckich i francuskich według indeksu).

116

Zob. na ten temat P. Schreiner, op. cit., s. 565–566.

117

RI IV, 1, 2, nr 104.

118

Roczniki niemieckie są w tym względzie bardzo oszczędne i notują tylko wypra-

wę Konrada do Czech. Wymienił je V. Novotný, op. cit., s. 780–781, przyp. 2; zob. RI IV,

1, 2, nr 247–250; Więcej informacji dostarczają źródła czeskie: Letopis, s. 413 (Dum

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

255

jednak jeden z roczników czeskich, dobrze zorientowany w sytuacji

politycznej Czech i Moraw XII w., wyraźnie wspomina, że to dzięki

interwencji Konrada III dux [Władysław II czeski] principatum suum

obtinuit

119

. Stwierdzenie to dobrze chyba pasuje do wiadomości, które

o relacjach na linii król niemiecki — książę praski znalazły się w kro-

nice Jana Kinnamosa. Niewykluczone, że wydarzenia przedkrucjato-

we w Czechach i na Morawach były źródłem plotki powtarzanej przez

kronikarza przy opisie nikejskiego spotkania. Użyte przez greckiego

dziejopisa sformułowanie (ῤὴξ πρὸς τοῦ Κορράδου δῆϑεν προχειρισϑείς) do-

tyczyło właśnie roli Konrada III w utrzymaniu przez Władysława II

jego pryncypatu. Jak już powiedziano, kronikarz na kartach swego

dzieła pokazał też, że uważał Przemyślidę za księcia (ἄρχων), a nie kró-

la, o czym z przekąsem twierdził w opisie spotkania nikejskiego. Do-

piero po niemieckiej akcji przedsięwziętej w interesie Władysława II

czeskiego w 1143 r. Przemyślida zdołał przejąć inicjatywę i zaatakować

ziemie książąt morawskich. Do pacyfikacji nastrojów doszło dopiero po

misji papieskiego legata Gwidona. Dzięki niej swe władztwa odzyskali

książęta morawscy Wratysław, Konrad II i Otton III. Przez jakiś czas

jeszcze utrzymywał się stan wrogości między morawskimi Przemyśli-

dami (Wratysławem i Konradem II) a wspierającym Władysława II bi-

skupem ołomunieckim Henrykiem Zdíkiem

120

Kinnamos dość dobrze orientował się też w pochodzeniu krzy-

żowców towarzyszących królowi niemieckiemu Konradowi. Widać to

talia geruntur, rex Chonradus, duce Wladislao armata manu ei uiam preparante Bo-

emiam intrat […] Quod cum domino suo referunt, Conradus [Znojemski] exercitus

suos ad pugnandum animat, tanquam contra regem Conradum bellaturus, vermu-

tatem tuciori utens consilio in medio noctis silentio de Boemiam fugam iniit […] Rex

autem Conradus Wissegrad ueniens cum processione in die sancto pentecostes honeste

suscipitur et honestissime a duce W[ladizlao] et domina Gertrude sua sorore, pre-

dicti ducis coniuge, Teuthoniam felicicter revertitur); Mnich Sázawský, ed. J. Emler,

FRB II, s. 261 (Nacerat comes et alii primates Boemiae adversus ducem Wladizlaum

conspiraverrunt, et uniti Moraviensibus Boeamiam magna manu hostiliter intrave-

runt […] Tandem superveniente rege Romanorum Cuonrado depulsi ab obsidione

urbis recesserunt et Moraviam redeirunt, et interventu cardinalis Widonis et episcopo-

rum Ottonis, Henrici atque abbatum digna satisfactione in pacis foeudus convenerunt.

119

Letopisy Hradištsko-Opatovické, ed J. Emler, FRB II, s. 379: Ast Wladizlaus, dux

Boemicus, cum suis victus a Moravicis imperatorem Conradum adiit, quo in auxilium

eius veniente prefatus dux principatum suum obtinuit.

120

F. Palacký, op. cit., s. 28–35; A. Bachman, op. cit., s. 308–316; V. Novotný, op. cit.,

s. 767–794; B. Bretholz, Geschichte Böhmens und Mährens, s. 214 n.; J. Kejř, Böhmen

und das Reich unter Friedrich I, w: Friedrich Barbarossa, s. 245–247; J. Žemlička,

op. cit., s. 230 n.; A. Paner, op. cit., s. 164–167.

arek

MolińSki

256

już wyraźnie po określeniu plemion, którymi oni dowodzili. Pierwszy

z nich przewodził plemieniu Czechów (Τζέχων). Kronikarz, określając

pochodzenie plemienia uczestników krucjaty, posłużył się terminolo-

gią słowiańską, a nie łacińską, w której Czechy występowały zazwy-

czaj jako Bohemia

121

. Podobnie drugi władca przewodził plemieniu

Lechitów (Λέχων). Kinnamos użył w tym wypadku nazwy urobionej

we wczesnym średniowieczu przez wschodnich i południowych sąsia-

dów Polski. To od nich bowiem nazwa Lechitów (Lachów = Polaków)

dotarła do Bizancjum

122

. Wywodziła się ona od Lendzian zamieszku-

jących w pobliżu plemion ruskich. Dawniej sądzono, że kryła się pod

nią późniejsza Małopolska, wchodząca w skład państwa wielkomo-

rawskiego

123

. Wiadomo jednak, że wraz z nowymi badaniami pogląd

nieco zmodyfikowano. Sądzi się jednak, że w XI w. nazwę Lechici

Rusini odnosili jeszcze nie do mieszkańców całej Polski, ale tylko do

Lendzian. W XII w. zapewne poprzez dawne ziemie Wiślan (wów-

czas stanowiące rdzeń dzielnicy krakowskiej) nazwa ta przeszła na

określenie całej Polski

124

. Swą wiedzę o Czechach i Lechitach grecki

kronikarz zgromadził na podstawie własnej obecności w punkcie opi-

sywanej akcji, tradycji ustnej, która o tych wydarzeniach do niego

dotarła albo poprzez wiadomości z innych źródeł greckich. Wyłączyć

w tym względzie trzeba przekazy proweniencji łacińskiej.

Z uwag nad rozprzestrzenianiem się terminu Lechia wynika

do tego, że skoro graniczyła ona z Węgrami, to z Bizancjum była

widziana przede wszystkim przez pryzmat Małopolski. Ponieważ

wraz z Krakowem obszar jej był wówczas dzielnicą senioralną, to

właśnie jej posiadacza (faktycznie zwierzchnika innych Piastów

i zarządzanych przez nich ziem polskich = „króla”) musiał mieć na

uwadze grecki dziejopis. Skoro, z oczywistych względów, odrzucić

trzeba w tej roli księcia zwierzchniego w Polsce z 1147 r., a więc

Bolesława IV

125

, to Kinnamosowi chodziło zapewne o Władysława II

121

Zwrócił na to uwagę już Carol du Fresne, op. cit., vers 11, s. 331.

122

A. F. Grabski, op. cit., s. 337 n.; G. Labuda, Pierwsze wieki monarchii piastow-

skiej, Poznań 2012, s. 28–30.

123

Zob. T. E. Modelski, op. cit., z. 1, s. 74.

124

Magistrii Vincentii dicti Kadłubek Chronica Polonorum, ed. M. Plezia, MPH

s.n., t. XI, Kraków 1994, s. 198 (według indeksu, hasła: Lechia pro Polonia, Lechite

pro Polonis).

125

W rocznikach magdeburskich przy okazji wymienienia możnych Rzeszy, którzy

zdecydowali się w ramach II krucjaty ruszyć przeciwko Słowianom, wspomniano rów-

nież udział książąt polskich: Bolesława IV i Mieszka III, zob. AM, s. 188: Item frater

ducis Poloniae cum viginti milibus armatorum exiverat. Cuius etiam frater maior cum

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

257

Wygnańca. Fakt, że o wyprawie krzyżowej Władysława II Wygnań-

ca milczą źródła (roczniki) powstałe na terenie Polski, tłumaczyć

można tym, że między 1144/1145 r. a początkiem lat 60. XII w. znika

z nich osoba tegoż księcia i jego rodziny. Inni kandydaci wysuwa-

ni w literaturze przedmiotu na polskich krzyżowców (młodsi bracia

Władysława II i Jaksa) są w nich obecni.

Powyższa teza, z braku bezpośrednich wskazówek źródłowych

w sposób pośredni, wyklucza z grona potencjalnych uczestników

II wyprawy krzyżowej „zakładnika-krzyżowca”, czyli Henryka San-

domierskiego. Jeżeli oddzielić jego ewentualne wyruszenie do Ziemi

Świętej w ramach wyprawy z lat 1147–1149, to na doszukiwanie się

udziału księcia we wspomnianym przedsięwzięciu nie ma podstaw

źródłowych. Eliminacja Henryka Sandomierskiego z grona uczest-

ników krucjaty pozwala też zdjąć z zachowanych polskich źródeł

narracyjnych wiedzących o podróży księcia do Jerozolimy w latach

50. XII w. zarzut wręcz masowej amnezji względem udziału polskich

książąt w II wyprawie krzyżowej.

Nieco większą konkurencję dla Władysława II Wygnańca może za

to stanowić Jaksa. Pomijając dyskusję, czy źródła z XII w. wymienia-

jące Jaksę mają na myśli jedną osobę, czy chodzi o kilku Jaksów, war-

to przytoczyć tu opinię Janusza Bieniaka. Badacz ten zebrał tytuły,

jakimi obdarzano Jaksę (lub Jaksów) w okresie od 1145 r. Wymienił

więc: princepsa, dominusa, knesa i duxa

126

. W latach 50. XII w. Jaksa

wszedł w spór o Brennę z Albrechtem Niedźwiedziem

127

. Według słów

premonstratensa Henryka z Antwerpii, Jaksa był in Polonia prin-

cipans

128

. Wincenty z Pragi odnotował pod 1158 r. śmierć w Pradze

syna princepsa Jaksy (może również Jaksy)

129

. Kronikarz tytułował

infinito exercitu adversus Pruscos, crudelissimos barbaros venit, et diuitus ibi moratus

est. Contra quos etiam Rutheni, licet minus catholici tamen christiani nominis karac-

terem habentes, inestimabli Dei nutu cum maximis armatorum copiis exiverunt. Obaj

książęta choćby ze względów chronologicznych nie mogli więc wybrać się do Ziemi Świę-

tej. Zob. M. Gładysz, Zapomniani krzyżowcy, s. 93 n.; M. Biniaś-Szkopek, op. cit., s. 270.

126

J. Bieniak, Polska elita władzy. (Część III A. Arbitrzy — krąg rodzinny Piotra

Włostowica), w: SPŚ, t. IV, Warszawa 1990, s. 73.

127

Ostatnio o tym P. Stróżyk, op. cit., s. 13; Partenheimer, Albrecht der Bär, Gründer

der Mark Brandenburg und des Fürstentums Anhalt, Köln–Weimar–Wien 2003, s. 133 n.

128

Tractatus de captione urbis Brandenburgensis, hg. O. Holder-Egger, MGH SS,

Bd. 25, Leipzig 1925, s. 483; J. Bieniak, op. cit., s. 73 n. (tu dyskusja ze starszą litera-

turą przedmiotu).

129

Letopis, s. 426; M. Smoliński, „Piąte koło u wozu”, s. 40, gdzie propozycja uznania

go za jednego z zakładników wziętych przez Niemców po najeździe na Polskę w 1157 r.

arek

MolińSki

258

Jaksę princepsem. Miał on jednak chyba na myśli osobę wysokiego

pochodzenia, choć zapewne nie księcia. W tym samym akapicie bo-

wiem tytuł książęcy (dux) dziejopis zarezerwował dla Władysława II

czeskiego. Princeps i dux, jak określały Jaksę źródła, należą do obcej

proweniencji, są późniejsze niż wydarzenia z 1147 r. i powstałe chyba

po walkach o Brennę. Jeszcze w latach 50. i 60. XII w., w dokumen-

tach z terenu Polski, Jaksa występował zazwyczaj w otoczeniu moż-

nych polskich z tytułem dominus

130

. Pod Nikeą nie mógłby być więc

zaliczony do ρῆγεϛ, chyba że — jak chciał G. Dobner — lechicki uczest-

nik tego spotkania sam się mianował władcą (monarchą). Trudno

jednak w takie rozwiązanie uwierzyć, zwłaszcza w otoczeniu Prze-

myślidów i króla niemieckiego. Ci z pewnością zdawali sobie sprawę

z rangi polskich możnych niepochodzących z Piastów. Podobnie też

jak w wypadku Henryka Sandomierskiego musi się pojawić pytanie

o powód zapomnienia przez źródła tak chwalebnego czynu jak udział

Jaksy w II krucjacie, przy wymienieniu go w kontekście odwiedzenia

Jerozolimy w latach 60. XII w.

Trudno również zgodzić się na propozycję, która w polskim księ-

ciu biorącym udział w II wyprawie krzyżowej wraz z Konradem III

i Władysławem II czeskim widzi Bolesława Wysokiego. Co prawda

mógł on na nią wyruszyć, ale wątpliwe jest, żeby zrobił to samodziel-

nie. Z przywoływanych tu już fragmentów przekazów źródłowych

(gestów autorstwa Ottona von Freising, kroniki Wincentego z Pragi

i roczników magdeburskich

131

) informujących o tym, którzy panowie

Rzeszy po namowach Bernarda z Clairvaux zgłosili chęć do udzia-

łu w wyprawie, wynika, że byli to zazwyczaj książęta czy hrabiowie

130

KDS I, nr 25; KDM II, nr 372; zob. też. P. Stróżyk, op. cit., s. 13.

131

Zob. skład osobowy feudałów niemieckich, którzy wybrali się na tzw. krucjatę po-

łabską (słowiańską) AM, s. 188: Ubi in una societate convenerant Fridericus archiepisco-

pus Magdeburgensis, Rotholfus Haverstadensis episcopus, Wernherus Monasteriensis,

Reinhaldus Mersburgensis, Wickerus Brandenburgensis, Anselmus Havelbergensis,

Heinricus Morawiensis episcopi et Wibolt Corbegensis abbas, Conradus marchio, Adel-

bertus marchio, Fridericus palatinus comes, Hermanus palatinus comes cum multis co-

mitibus et armatis bellatoribus sexaginta milibus. Interim in alia societate et se in unum

collegerant Albero Bremensis archiepiscopus, Thietmarus Fardensisi episcopus, Heinri-

cus dux Saxonie, Conradus dux Burgundie, Hartwigus princeps prenobilis cum multis

multitudine classium collecta, criciter centum milibus exercitum paraverat. Zob. też Ge-

sta, lib. I, s. 373: Saxones vero, quia quasdam gentes spurcitiis idolorum deditas vicians

habent, ad Orientem proficisci abnuentes, cruces itidem easdem gentes bello attemptaturi

assumpserunt, a nostris in hoc distantes, quod non simpliciter vestibus assutae, sed rota

subterposita in altum protendebatur. Zob. też RI IV,1,2, nr 489.

eSzcze

raz

polSkiM

krzyżowcu

1147

roku

259

będący głowami poszczególnych rodów. Tacy przynajmniej, obok

przedstawicieli Kościoła czy krewnych rodziny panującej, byli w źró-

dłach odnotowywani. Nie przyjmowali więc krzyża w imieniu swoich

rodzin, ale własnym. Pozostali uczestnicy krucjaty musieli osobiście

zgłosić chęć wzięcia w niej udziału. We wspomnianych wyżej źródłach

identyfikuje się ich zazwyczaj jako frater, filius czy gener najważniej-

szego — z punktu widzenia twórcy relacji kronikarskiej — władcy.

Ten bowiem w średniowiecznych realiach był symbolem poszczegól-

nego kraju i zamieszkującego go społeczeństwa. Poza tym eliminacja

Bolesława Wysokiego z tego przedsięwzięcia zwalnia od wyjaśnienia

powodu decydującego o tym, że tak związany z Hohenstaufami ksią-

żę nie wziął udziału w kolejnej wyprawie krzyżowej poprowadzonej

tym razem przez Fryderyka I Barbarossę.

Podsumowując niniejszy wywód, trzeba stwierdzić, że mimo bra-

ku bezpośrednich wzmianek źródłowych pozwalających na identy-

fikację polskiego krzyżowca spod Nikei, w dalszym ciągu najwięcej

argumentów pośrednich przemawia za tym, żeby widzieć w nim Wła-

dysława II Wygnańca.

Once More about a Polish Crusader of 1147

Summary

During the Second Crusade (1147–1149), in the beginnings of

November 1147, near Nicaea (Tur. Iznik), French crusaders led by

the king Louis VII met crusaders from Germany and Slavic lands,

who were commanded by the German king Conrad III and Slavic rul-

ers of the Bohemians and the Lechits (the Poles). Among surviving

sources describing the event, presence of the Bohemians and Poles

at Nicaea, confirms only the chronicle written by John Kinnamos,

secretary of Byzantine Emperor Manuel I Komnenos. The way the

chronicler described the meeting of the French, German and Slavic

crusaders near Nicaea appeared to have been difficult to interpret by

many historians. Those problems were augmented by the fact that

almost all scholars dealing with the issue used Latin translation of

the chronicle, which originally was written in Greek. Being unable to

arek

MolińSki

260

notice the irony of the Greek chronicler (clearly visible in the Greek

original text), who, for example, wrote about the Bohemian ruler that

he was allegedly elevated to royal dignity, and this piece of informa-

tion, based on Latin translation, was treated verbatim. Meanwhile, it

is known that Bohemian ruler Władysław II became the king of Bohe-

mia only in 1158. Thus perennial discussions in the literature devoted

to the issue of mistaken titles of the rulers who met near Niacea.

Another matter which historians were interested in was the

identification of anonymous Slavic rulers mentioned in the chronicle

of Kinnamos. This became the subject of interest as early as in in

XVII century. The participation of the ruler of Prague Władysław II

in the Second Crusade was never doubted, and he has always been

seen as the leader of the Bohemian forces near Nicaea, however at-

tempts of identifying the Polish ruler have always been a subject

of controversy. In the seventeen century, it was thought that the

anonymous ruler was identical with Bolesław IV the Curly. In the

eighteenth century it was considered that he could be identifiable

with Jaksa of Miechowo. In the nineteenth century appeared voic-

es suggesting that we should identify the mysterious crusader with

Władysław II the Exile. In the twentieth century some historians

proposed to identify the Polish crusader frim Nicaea with the prince

Bolesław the Tall or Henry of Sandomierz. The author of this paper is

trying to prove that the twentieth-century-scholars who researched

the case of Polish crusader of 1147 came to wrong conclusions, which

in no way outweigh adjudications made by historians in the nine-

teenth ant partly in the twentieth centuries. It seems then that the

most important directions, leading to identification of the Polish cru-

sader of 1147, were gathered by Michał Teodor Mendys, who thought

that the anonymous Polish crusading ruler should be identified with

Władysław II the Exile.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Jeszcze raz o polskich jeńcach w sowieckiej niewoli 1919 1922
Solidarni z Węgrami , powstanie 1956 roku jeszcze raz połączyło nasze losy z losami Madziarów
PROJEKT CHEOPS) JESZCZE RAZ ŚLĘŻA
Polityka zagraniczna Polski po 1989 roku
Unia jeszcze raz, Prawo UE
Historia Poczty Polskiej, Pocztyllioni w 1827 roku
Konstytucja Królestwa Polskiego z15 roku
Test z j polskiego, krzyżówki - testy
REFERATY, Mieszko II i kryzys Państwa Polskiego po 1031 roku, Mieszko II i kryzys Państwa Polskiego
Bezpieczeństwo energetyczne kraju a Polityka energetyczna Polski do 2030 roku
Bezpieczeństwo energetyczne kraju a Polityka energetyczna Polski do 2030 roku
Hyperchem jeszcze raz od podstaw
Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2008 roku
korekta jeszcze raz, 21
S. Koziej Strategie bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2003 i 2007 roku, bezpiec
Polityka energetyczna Polski do 2025 roku

więcej podobnych podstron