19 grudnia 2002 r.

Azja Centralna po 11 września - islam polityczny w odwrocie

Wstęp

Tekst jest kontynuacją wcześniejszej analizy OSW dotyczącej islamu w Azji Centralnej (Krzysztof
Strachota, Potencjał stabilizacyjny i destabilizacyjny islamu w Azji Centralnej, grudzień 2002), w
której wskazywano, że wbrew powszechnemu mniemaniu w centralnoazjatyckim islamie istnieje
znaczący potencjał stabilizacyjny. Badania terenowe ekspertów OSW w Kirgistanie, Tadżykistanie
i Uzbekistanie, przeprowadzone we wrześniu br. wskazują wyraˇnie, że po 11 września 2001
zaistniały w regionie nadzwyczaj korzystne okoliczności na wykorzystanie tego stabilizującego
potencjału islamu.
We wszystkich trzech krajach nastąpił zdecydowany odwrót politycznego islamu, spowodowany
nie tylko sukcesami działań koalicji antyterrorystycznej w Afganistanie, ale także - co niezmiernie
istotne - wzmocnieniem na niespotykaną dotąd skalę nieformalnego sojuszu elit rządzących i
oficjalnego duchowieństwa oraz utratą społecznej bazy dla radykalnych ruchów islamskich.
Społeczeństwa państw regionu wyraˇnie niechętnie odnoszą się do politycznej roli islamu, widząc
w tym potencjalne niebezpieczeństwo kolejnej destabilizacji. Zjawisko to na obserwowaną obecnie
skalę jest całkowicie nową jakością w zmaganiach wspólnoty międzynarodowej i elit rządzących
republik Azji Centralnej z radykalnym, politycznym islamem.
Wydaje się, że nadszedł moment, w którym warto przedefiniować podejście wspólnoty
międzynarodowej do problemu fundamentalizmu islamskiego w Azji Centralnej, by w pełni
wykorzystać korzystne okoliczności wewnątrzregionalne do długoterminowej stabilizacji sytuacji w
republikach.

Reżimy państwowe a islam do 11 września 2001

1. Powstałe po rozpadzie ZSRR państwa Azji Centralnej, które objęto badaniami terenowymi, od
samego początku miały wyraˇnie autorytarny charakter. Przywódcy umacniali swoją władzę
zwalczając opozycję polityczną. W Uzbekistanie po zlikwidowaniu opozycji świeckiej i
demokratycznej na arenie politycznej pozostała jedynie opozycja islamska, która stopniowo
zogniskowała wszelkie przejawy społecznego niezadowolenia i stała się głównym zagrożeniem dla
ekipy rządzącej. W Tadżykistanie w czasie wojny domowej 1992-97 Zjednoczona Opozycja
walczyła zbrojnie ze starą nomenklaturą partyjną odwołując się do haseł islamskich. Relatywnie
najmniejsza presja na świecką opozycję występowała w Kirgistanie, choć i tam przez całą dekadę
władze utrudniały i represjonowały jej działalność (opozycja islamska w tej republice nie miała
takiego znaczenia jak w Uzbekistanie i Tadżykistanie).
2. Systematyczny nacisk ze strony reżimów rządzących spowodował rosnącą determinację
islamskich radykałów - nastąpił rozwój struktur Hizb ut-Tahrir (odmawiającej rządzącym
legitymizacji władzy i dążącej do stworzenia islamskiego kalifatu w Azji Centralnej), miały miejsce
zamachy bombowe w Taszkencie w lutym 1999 r., a wreszcie zbrojne rajdy dobrze
wyekwipowanych bojowników islamskich na Uzbekistan i Kirgistan w 1999 i 2000 roku (tzw.
kryzysy batkeńskie). Wydarzenia te - a zwłaszcza kryzysy batkeńskie - w sposób oczywisty
obnażyły słabość struktur państwowych i spowodowały, że wojujący islam stał się
najpoważniejszym wyzwaniem zarówno dla stabilności wewnętrznej republik i jak i całego
regionu.
3. Przywódcy państw podjęli zdecydowane kroki mające na celu osłabienie lub zniszczenie
opozycji islamskiej - nastąpiły represje, aresztowania, prowokacje ze strony władz. śycie religijne
starano się w jak największym stopniu poddać kontroli aparatu państwowego, funkcję tę
przeznaczając religijno-administracyjnym strukturom oficjalnego islamu. Działania takie okazały
się jednak tylko częściowo skuteczne, co uwarunkowane było kilkoma czynnikami:
a.

sąsiedztwem

Afganistanu

pod

rządami

Talibów,

otwarcie

popierających

rozwój

fundamentalizmu islamskiego i goszczących islamskich bojowników (m. in. Islamskiego Ruchu
Uzbekistanu) wraz z ich obozami szkoleniowymi;
b. niestabilnością wewnętrzną Tadżykistanu, w którym władze centralne nie sprawowały kontroli

Page 1 of 4

Program Islamski OSW

2008-04-18

http://www.osw.waw.pl/pub/proislam/2002/021218b.htm

nad dużą częścią terytorium państwa, co pozwalało bojownikom bezpiecznie przebywać - np. w
Dolinie Karategińskiej a niektórzy wyżsi urzędnicy państwowi (dawniej działacze opozycji
islamskiej - np. minister ds. nadzwyczajnych Mirzo Zijo-Dżaga) "po cichu" wspierali islamskich
bojowników;
c. prowadzoną przez Moskwę i Duszanbe polityką wywierania nacisku na prezydenta Karimowa
poprzez utrzymywanie realnego zagrożenia w bezpośrednim sąsiedztwie Uzbekistanu.
Do 11 września 2001 wielokrotnie wydawało się, że zmagania władz z opozycją islamską będą
czasochłonne i żmudne, a ich ostateczny wynik wcale nie był przesądzony.

Po 11 września islam zostaje zmuszony do oddania pola w sferze politycznej

1. Potencjał destabilizacyjny radykalnego islamu podlega wyraˇnej erozji od momentu
rozpoczęcia operacji antyterrorystycznej w Afganistanie. W ciągu kilku miesięcy wojska koalicji
obaliły reżim Talibów. W działaniach zbrojnych zginęły setki islamskich ekstremistów walczących u
boku Talibów, w tym bojowników Islamskiego Ruchu Uzbekistanu. Najprawdopodobniej zginął też
dowódca wojskowy tego ugrupowania, Dżuma Namangani. Na potrzeby działań w Afganistanie
międzynarodowe wojska koalicji stworzyły bazy wojskowe w Uzbekistanie i Kirgistanie, są także
obecne w Tadżykistanie. Istotnym aspektem działań antyterrorystycznych jest wreszcie poważna
pomoc wojskowa i finansowa dla władz republik. Duża część tej pomocy skierowana jest
bezpośrednio na wzmocnienie aparatu państwowego i służb bezpieczeństwa, w tym
antyterrorystycznych.
2. Rugowaniem znaczenia radykalnego islamu zainteresowany jest także nieformalny sojusz
struktur państwowych i struktur oficjalnego islamu. Fundamentalizm islamski kieruje bowiem
ostrze swojej krytyki zarówno przeciwko "skorumpowanym reżimom państwowym", jak i
oficjalnemu duchowieństwu, które rzekomo odeszło od nauk czystego islamu i kolaboruje z
władzami. Państwo zainteresowane jest promowaniem tolerancyjnej, nie politycznej odmiany
lokalnego islamu, a także innych form życia religijnego, takich jak bractwa sufickie.
Obserwuje się stopniowe uzależnianie struktur oficjalnego islamu od władz państwowych. Stają
się one właściwie religijnym ramieniem władzy (co jest szczególnie widoczne w Uzbekistanie, ale
także i w Kirgistanie). Proces ten idzie w parze ze zwalczaniem tego islamu, który nie mieści się w
strukturach oficjalnych. Duchowieństwo nie kwestionuje lub nie odważa się kwestionować
rozdziału religii od państwa, najwyżsi duchowni są mianowani przez władze państwowe, które
zatwierdzają także duchownych niższego szczebla, dyrektorów madras i imamów w meczetach.
Starych imamów zastępuje się młodymi - lepiej wykształconymi lecz całkowicie posłusznymi
władzom państwowym. Z drugiej strony współpraca z władzami pomaga oficjalnemu
duchowieństwu w eliminowaniu wpływów radykalnego i potencjalnie konkurencyjnego dla niego
islamu.

Społeczna recepcja islamu jako ideologii politycznej

1. Islam polityczny wyraˇnie przestał być atrakcyjny dla społeczeństw regionu. W Tadżykistanie
widać zmęczenie społeczeństwa od lat niestabilną (choć powoli normalizującą się) sytuacją
wewnętrzną i zniszczeniami, które pozostawiły po sobie działania wojenne. W Uzbekistanie i
Kirgistanie natomiast ogromne piętno na świadomości społecznej wywarł zarówno odstraszający
przykład tadżyckiej wojny domowej, jak i Afganistanu pod rządami Talibów. Okazało się, że próba
realizacji haseł islamskich nie tylko nie pomaga w rozwiązaniu problemów społecznych i
ekonomicznych, ale wręcz nasila inne patologie - ogólny wzrost przestępczości, handel
narkotykami i bronią.
2. Przywódcy islamscy nie dysponują już dawnym potencjałem i społecznym kredytem zaufania.
W Uzbekistanie otwarta opozycja islamska została praktycznie zlikwidowana i w chwili obecnej w
zasadzie nie występuje. W podziemiu działają co prawda struktury Hizb ut-Tahrir, trudno jednak
określić ich realne możliwości operacyjne. Na podstawie przeprowadzonych przez OSW badań
terenowych można sądzić, że nie są one zbyt wielkie. W Tadżykistanie, gdzie Islamska Partia
Odrodzenia uzyskała dostęp do najwyższych stanowisk, przywódcy islamscy nie są w stanie
konkurować ze starą nomenklaturą partyjną. W samej partii brakuje jedności, a lokalni dowódcy
polowi, którzy nie weszli do struktur administracyjnych, otwarcie wyrażają swoje rozczarowanie.
Duża część z dawnych mudżahedinów wyjechała za granicę "za chlebem", a niektórzy zostali
zlikwidowani. W powszechnym odczuciu islam został instrumentalnie wykorzystany do walki
politycznej, a nie do wypracowania pozytywnego programu, który zmierzyłby się z ogromem
problemów (bezrobocie, spadek poziomu życia, odbudowa kraju ze zniszczeń wojennych itd.).
Także społeczeństwo kirgiskie dalekie jest od dążeń do zwiększania roli islamu w polityce. Panuje
powszechne przekonanie, że receptą na gospodarczą i cywilizacyjną zapaść kraju jest
przedsiębiorczość i demokratyzacja. Mimo, że system polityczny Kirgistanu daleki jest od

Page 2 of 4

Program Islamski OSW

2008-04-18

http://www.osw.waw.pl/pub/proislam/2002/021218b.htm

demokracji w zachodnim rozumieniu, niewątpliwie jest on najmniej represyjny z państw regionu.
Zarówno obywatele kirgiscy, jak i ich sąsiedzi są w pełni świadomi tego faktu - Kirgizi są dumni,
że mają "demokrację" (w porównaniu zwłaszcza z Uzbekistanem), a Uzbecy masowo przyjeżdżają
na studia do Oszu i Dżalalabadu, gdzie - jak sami przyznają - mają lepsze warunki rozwoju.
3. Potencjalni zwolennicy politycznego islamu stoją więc w chwili obecnej na z góry przegranej
pozycji. Z jednej strony są świadomi determinacji koalicji, której wojska najprawdopodobniej nie
zostaną wycofane z regionu w perspektywie roku i rosnącej siły miejscowych reżimów
wspieranych finansowo i militarnie przez koalicjantów. Z drugiej strony czują wyraˇnie, że brak
im społecznego poparcia do propagowania haseł radykalnego islamu.

Zagrożenie islamskim fundamentalizmem w polityce państw regionu

1. Poczucie zagrożenia ze strony radykalnego islamu, mimo iż realnie znacznie mniejsze niż
jeszcze przed rokiem, jest nadal sztucznie podtrzymywane i wyolbrzymiane przez elity rządzące:
a. Islamski Ruch Uzbekistanu, uznawany za największe zagrożenie dla bezpieczeństwa
wewnętrznego państw Azji Centralnej został w poważnym stopniu rozbity w Afganistanie. Pomimo
tego, od miesięcy pojawiają się informacje, że zagrożenie z jego strony wciąż jest poważne.
Niedobitki oddziałów po przegrupowaniu rzekomo koncentrują się przy granicy afgańsko-
tadżyckiej, a nawet powracają do Tadżykistanu (Dolina Karategińska). Wielokrotnie donoszono, że
Dżuma

Namangani

żyje

i

planuje

kolejne

ataki.

Latem

spekulowano

o

dużym

prawdopodobieństwie ponownego wybuchu kryzysu batkeńskiego.
b. Mało wiadomo o rzeczywistej skali aktywności Hizb ut-Tahrir. Można jednak przypuszczać (co
potwierdziły badania terenowe), że uległa ona ograniczeniu. Niezależnie od stanu faktycznego, od
maja 2002 pojawiają się raporty o wzroście aktywności tej partii w Tadżykistanie i Kirgistanie,
szczególnie na obszarach Kotliny Fergańskiej należących do tych państw oraz w Duszanbe. Biorąc
pod uwagę pogłębiającą się niechęć społeczeństw do islamskiego radykalizmu (sama Hizb ut-
Tahrir traktowana jest jako islamska herezja, element obcy lokalnej tradycji) i skuteczną walkę
reżimów państwowych z islamską opozycją (co w najpełniejszym stopniu udało się prezydentowi
Karimowowi w Uzbekistanie) można poddać w wątpliwość, czy zagrożenie ze strony tej partii jest
tak poważne jak przedstawiają to władze.
2. Wydaje się, że to właśnie elity polityczne państw Azji Centralnej są zainteresowane
utrwalaniem stanu zagrożenia islamskim radykalizmem i ekstremizmem. Można wyróżnić dwa
ważne powody takiego postępowania:
a. zaangażowanie USA i innych państw w walkę z terroryzmem stwarza lokalnym reżimom
wyjątkową okazję do występowania o większą pomoc finansową i wojskową - należy przypomnieć,
że to przywódcy państw sprawują kontrolę nad sposobami wydatkowania otrzymywanej pomocy;
b. zwalczanie islamskiego fundamentalizmu stanowi dobre usprawiedliwienie do bezwzględnej
walki z każdym rodzajem opozycji - rzeczywistej i potencjalnej; wskazywanie na islamski
fundamentalizm jako na główne zagrożenie dla bezpieczeństwa i stabilności wewnętrznej i
regionalnej stanowi dobry pretekst do rozpoczynania kampanii antyfundamentalistycznych, w
których organy państwa na szeroką skalę uciekają się do klasycznych prowokacji: podrzucają
ulotki zdelegalizowanych partii, narkotyki i broń.
Znamienne jest, że mimo upływu prawie czterech lat nie dostarczono niezbitych dowodów na
udział IRU w przygotowaniu i przeprowadzeniu zamachów bombowych w Taszkencie w lutym
1999 r., których następstwem były liczne aresztowania nie tylko podejrzanych o sympatyzowanie
z islamskimi radykałami, ale także przedstawicieli opozycji demokratycznej i innych osób
"niewygodnych" dla władz.
W Tadżykistanie, gdzie dawna opozycja islamska posiada legalne podstawy działalności i
współtworzy struktury władzy, kampania antyfundamentalistyczna rozpoczęła się stosunkowo
niedawno. W lipcu 2002 prezydent Rachmonow przemawiając w mieście Isfara (stolicy obwodu o
silnych tradycjach islamskich) skrytykował działaczy Islamskiej Partii Odrodzenia Tadżykistanu za
szerzenie radykalnej ideologii i dążenie do stworzenia podziałów w państwie. Od sierpnia - tuż po
potwierdzeniu przez USA, że wśród jeńców przetrzymywanych w Guantanamo jest trzech
Tadżyków z okręgu Isfary - zamknięto osiem niezarejestrowanych meczetów, zakazano
działalności piętnastu imam-chatibom, którzy rzekomo nie posiadali zezwoleń na sprawowanie
funkcji religijnych od Rady Ulemów, a kolejnych 250 musiało złożyć obietnicę lojalności wobec
władz. Należy przypuszczać, że rzeczywistym motywem tych działań jest próba osłabienia
potencjalnych przeciwników politycznych.
Zagrożenie islamskim radykalizmem jest nieustannie wykorzystywane także przez władze w
Biszkeku. Rzekoma intensyfikacja działań Hizb ut-Tahrir na południu kraju (a także w samym
Biszkeku) służy za znakomity pretekst do szykanowania przeciwników politycznych. Państwowe
media wciąż informują o likwidowaniu kolejnych tajnych składów broni (mimo, iż Hizb ut-Tahrir w
zasadzie odżegnuje się od stosowania walki zbrojnej jako środka do realizacji swoich celów) i
przechwytywaniu kurierów roznoszących fundamentalistyczne materiały propagandowe. Przy
czym głównym teatrem tych działań aparatu państwowego jest niespokojne od roku południe

Page 3 of 4

Program Islamski OSW

2008-04-18

http://www.osw.waw.pl/pub/proislam/2002/021218b.htm

kraju, gdzie masowe protesty kilkukrotnie zachwiały stabilnością kraju. Protesty te w żadnym
razie nie przybrały haseł islamskich, przeciwnie - posługiwały się hasłami demokratycznymi.
Antyfundamentalistyczna kampania na południu kraju niejako "przy okazji" pozwala wywierać
większą presję na społeczeństwo i niepokornych liderów. Sztuczne podtrzymywanie islamskiego
zagrożenia połączone z celową dezinformacją o rzeczywistych powodach protestów na południu
jest na północy kraju wysoce skuteczne - według sondażu przeprowadzonego we wrześniu w
Biszkeku, jedynie 22% respondentów nie było przekonanych o realnym zagrożeniu dla stabilności
państwa ze strony Hizb ut-Tahrir czy Islamskiego Ruchu Uzbekistanu. 70% deklarowało, że
organizacje te przedstawiają mniejsze lub większe zagrożenie.

Wnioski

1. W ostatnim okresie w państwach regionu obserwuje się zdecydowaną defensywę islamu
politycznego. Odejście islamu od polityki jest konsekwencją:
a. zdeterminowanych i konsekwentnych działań koalicji antyterrorystycznej - rozgromienie
Talibów, fizyczna likwidacja wielu islamskich bojowników ukrywających się w Afganistanie,
wreszcie założenie baz wojskowych w Uzbekistanie i Kirgistanie oraz znacząca militarna i
finansowa pomoc dla miejscowych reżimów;
b. istnienia nieformalnego sojuszu elit rządzących i oficjalnego duchowieństwa, które coraz
wyraˇniej staje się po prostu religijnym ramieniem władzy;
c. braku społecznej bazy dla radykalnych ruchów islamskich - społeczeństwa niechętnie odnoszą
się do politycznej roli islamu, widząc w tym potencjalne niebezpieczeństwo destabilizacji.
2. Walka z fundamentalizmem będzie w dalszym ciągu wykorzystywana przez przywódców
państw zarówno w wewnętrznych zmaganiach z przeciwnikami politycznymi, jak i w sferze
propagandowej dla uzyskania większej pomocy finansowej i militarnej od sojuszników.
3. Należy sądzić, że obecnie radykalny, polityzujący islam nie stanowi realnego zagrożenia dla
stabilności regionalnej i lokalnych reżimów. Widać wyraˇnie - co potwierdziły badania terenowe
ekspertów OSW - że region nie jest skazany na fundamentalizm muzułmański (choć radykalne
hasła islamskie mogą pojawiać się w przyszłości w związku z kryzysami o innym podłożu i
charakterze).
4. Obserwowana defensywa politycznego islamu stanowi niepowtarzalną okazję do rozwijania w
Azji Centralnej stabilizującego potencjału islamu, którego różne płaszczyzny opisano w analizie
Krzysztofa Strachoty Potencjał stabilizacyjny i destabilizacyjny islamu w Azji Centralnej.
5. Miejscowe reżimy nie są w stanie samodzielnie wykorzystać sprzyjających takiemu procesowi
okoliczności. Należy za wszelką cenę wspomóc niezbędne w państwach regionu głębokie reformy
gospodarcze, które pozwolą choć częściowo zmniejszyć gnębiące region problemy społeczne.
Jednocześnie niezbędna jest szeroko zakrojona kontrola nad sposobami wydatkowania środków
pomocowych - tak, aby trafiały one we właściwe miejsca i przeznaczane były na właściwe
projekty.

Odwrót islamu od polityki w żadnym wypadku nie jest jednak tożsamy ze zmniejszaniem się jego
roli w życiu społecznym i kulturalnym - w tej sferze islam odgrywa coraz większą rolę.
(Tożsamość muzułmańska w Azji Centralnej będzie tematem kolejnej - trzeciej - analizy OSW
dotyczącej islamu w regionie i będącej także rezultatem badań terenowych.)

Wojciech Bartuzi

Grzegorz Zasada

Marceli Zygała

początek strony

Page 4 of 4

Program Islamski OSW

2008-04-18

http://www.osw.waw.pl/pub/proislam/2002/021218b.htm