Utrwalić siebie i swój czas; co to znaczyło w kulturze barokowej?






Utrwalić siebie i swój czas; co to znaczyło w kulturze
barokowej?


"Exegi monumentum aere perennius"
Człowiek, jako istota bardzo złożona, ma wiele pragnień. Myślę, że poczesne
miejsce wśród nich zajmuje chęć przetrwania w pamięci ludzkiej po śmierci. Myśl
o tym, że możemy być zapomniani jest bardzo mało przyjemna, gdyż wtedy całe
nasze życie traci nagle wszelki sens. Jest to jeden z głównych bodźców
mobilizujących nas do działania, do próby stworzenia czegoś, co po nas
pozostanie. Jak przedstawiały się te próby w okresie baroku, chciałbym
przedstawić w poniższej pracy.
Człowiek, który czuje potrzebę tworzenia, może próbować swych sił w wielu
dziedzinach sztuki. Jedną z podstawowych jest literatura, dlatego tutaj
najłatwiej znaleźć odpowiedź na tytułowe pytanie. Nie trzeba daleko szukać.
Wystarczy przyjrzeć się twórczości rodzimych pisarzy i poetów. Tworzyli nie
tylko po to by bawić lub pouczać im współczesnych. Ich celem było to, aby
zawarte w ich utworach treści przetrwały przez wiele pokoleń. J.Ch.Pasek
stwierdza to zupełnie bezpośrednio w swoich kronikach. To właśnie dzięki ich
twórczości możemy dziś poznawać barok, wciąż jedną z najbardziej tajemniczych i
kontrowersyjnych epok. W kronikach, wierszach, epopejach i wielu innych utworach
zawiera się znaczna część naszej wiedzy o ludziach tamtej epoki. Poznajemy
sposób ich myślenia, dowiadujemy się, co uważali za słuszne, mamy możliwość
uczestniczenia w ich rozterkach i dylematach. Żeby nie rozważać rzeczy tylko
teoretycznie, chciałbym przytoczyć kilka konkretnych przykładów. Przyjrzyjmy się
zatem np. Wacławowi Potockiemu. Pozostawił on po sobie ogromną spuściznę,
przedstawiającą punkt widzenia szlachcica ziemianina na wydarzenia w ówczesnej
Polsce. Pokazuje to następujący fragment z jego utworu pt. "Nierządem Polska
stoi"
"Nierządem, powiedział ktoś dawno, Polska stoi;Gdyby dziś pojźrał z
grobu po ojczyźnie swojej,Zawołałby co garła: Wracam znowu,
skądem,Żebym tak srogim z Polską nie ginął nierządem! (...)"
Jednym z jego najwybitniejszych utworów, oddającym nastroje i przekonania
szlachty, jest "Transakcja wojny chocimskiej". Jest to ważny przyczynek do
historii Polski, opisujący przygotowania do bitwy i samą bitwę pod Chocimiem w
1621r.
Inną ważną postacią, która uznała za swój cel opisać swoją epokę, jest
wspomniany już wcześniej Jan Chryzostom Pasek. Jego "Pamiętniki", będące
arcydziełem swego gatunku, wprowadzają nas w świat sarmackich przekonań i
wartości. J.Ch.Pasek z ogromną swadą i swobodą przedstawia nam, poprzez pryzmat
swoich własnych przeżyć, sytuację, jaka panowała wówczas w naszym kraju.
Oczywiście Polska nie jest jedynym krajem, gdzie rozwijał się barok. Jednym z
krajów, gdzie jego wpływy są niezwykle widoczne, jest oczywiście Francja. Barok
odcisnął tam bardzo głębokie piętno w wielu dziedzinach sztuki, między innymi
architekturze, ale o tym za chwilę. Tymczasem pozostając przy literaturze,
nasuwa się oczywiście od razu nazwisko Moliera, twórcy wspaniałych komedii. Jego
niezwykle wnikliwe obserwacje, które mógł poczynić, przyglądając się ówczesnej
Francji z pewnego dystansu, pozwoliły mu stworzyć niezwykle sugestywny obraz
tamtej epoki. Wybierając przy tym do swoich dzieł nigdy nie starzejące się
tematy, zasłużył sobie na miejsce w poczcie klasyków literatury.
Jakkolwiek literatura jest niezwykle ważnym elementem kultury, nie jest
jedynym jej składnikiem. Także w malarstwie czy architekturze możemy odnaleźć
wiele informacji, na temat tego, kim byli ludzie baroku. Dlatego trzeba
rozpatrzyć także i te dziedziny ludzkiej twórczości.
Architektura baroku jest niezwykle charakterystyczna, łatwo rozpoznawalna.
Jest pełna przepychu, złoceń, filigranowych rzeźb. W moim odczuciu stanowiła ona
wyraz dumy człowieka z samego siebie. Tworzona była z nadzieją, że następne
pokolenia będą podziwiały te osiągnięcia ówczesnej myśli. Udało się to
znakomicie, gdyż np. francuski Wersal jest jednym z najsłynniejszych zabytków na
świecie.
Podobną sytuację spotykamy w malarstwie barokowym. Niektórzy malarze tego
okresu na stałe weszli do panteonu najwybitniejszych malarzy w historii.
Wystarczy wymienić takie nazwiska jak Rubens lub Rembrandt, aby na ustach prawie
każdego wywołać natychmiast uśmiech zrozumienia. Zdecydowanie świadczy to o tym,
że udało im się coś po sobie pozostawić, przekazać fragment swoich czasów
potomnym.
Najlepszym dowodem na to, że twórczość baroku nie uległa zapomnieniu, wręcz
przeciwnie, jest kultywowana, są liczne nawiązania współczesnych twórców do tej
epoki. Jeden z wybitniejszych polskich poetów współczesnych, Stanisław
Grochowiak, stwierdza wręcz, że jego twórczość byłaby niemożliwa, gdyby nie
inspiracja tą właśnie epoką. Wystarczy porównać dwa utwory: sonet "Do trupa"
autorstwa J.A.Morsztyna i jeden z utworów Grochowiaka, nie posiadający tytułu.
J.A.Morsztyn pisze:
"Leżysz zabity i jam też zabity,Ty - strzałą śmierci, ja - strzałą
miłości,Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości,Ty jawne świece, ja
mam płomień skryty. (...)"
Grochowiak zaś, będąc zapewne pod wrażeniem powyższego sonetu, napisał:
"Dla zakochanych to samo staranie - co dla umarłych,Desek potrzeba
zaledwie też sześć,Ta sama ilość przyćmionego światła. (...)"
Nawiązanie jest w tym wypadku, jak sądzę, bardzo wyraźne.
Utrwalić siebie - marzenie wszystkich, będące poważnym wyzwaniem - niewielu
udaje się naprawdę je zrealizować. Myślę jednak, że w epoce baroku znalazła się
wystarczająca ilość śmiałków, którzy tego dokonali, aby można było z całym
spokojem stwierdzić, przywołując Horacego, że wystawili sobie pomnik na wieki
wieków.