Janusz

Tazbir

Rzeczpospolita rozmaitych cyców

W dawnej Rzeczpospolitej znane było przysłowie, iż szlachcic bez urzędu jest

jak chart bez ogona. Przy braku von, don, de czy sir przy nazwisku jedynie

tytuł urzędowy sygnalizował, iż mamy do czynienia z kimś znaczniejszym.

Zastępował także ordery, których w Polsce aż do XVIII w. nie nadawano.

Godność wojewody czy kasztelana oznaczała, że zarówno posiadacz tego

tytułu, jak i jego potomkowie należą do magnaterii (Rzeczpospolita

szlachecka nie uznawała tytułów książąt, hrabiów czy margrabiów). Ponadto

urząd pozwalał górować nad szarakami, zarówno plebsem, jak i gołotą

szlachecką.

Król polski miewał podobno do rozdania 40 tys. urzędów. Część z nich

posiadała zresztą fikcyjny charakter, mimo to do urzędu dążył każdy

ambitniejszy członek stanu szlacheckiego. Od XVII w. również syn i wnuk

szlacheckiego urzędnika posiadali zwyczajowe prawo do tytułu przodka

(wojewoda – wojewodzic – wojewodzicowicz). Odpowiednio też nazywano żony

(łowczyna, cześnikowa etc.). Daremnie, choć nieraz dość ostro, wyśmiewano

się z tej masy urzędników ziemskich. Jędrzej Kitowicz pisał np., że „palestra

składa się z samej szlachty, a do tego urzędników: stolników, cześników,

mieczników, horodniczych, mostowniczych (...), stolnikiewiczów,

cześnikiewiczów, cywunowiczów i tam dalej – rozmaitych cyców”.

Ubiegano się nie tylko o urzędy, z którymi związana była faktyczna władza

(jak godność starosty, sędziego ziemskiego czy podkomorzego), ale również

o czysto tytularne dygnitarstwo dawno odpadłych od Rzeczpospolitej ziem:

parnawskiej, dorpackiej czy wendeńskiej. Ponadto nie przynosiły one

dochodów, a nawet pociągały za sobą pewne koszty, jak choćby przyjęcia

z okazji otrzymania urzędu (taką radosną zabawę opisuje imć pan Seweryn

Soplica). Jeśli więc tak bardzo goniono za tytułami, to dlatego, iż stanowiły

zaszczytne wyróżnienie. Osoby ich pozbawione bardzo ten despekt

przeżywały. Kiedy Soplica został wreszcie cześnikiem parnawskim, jego żona

niezwłocznie powiadomiła o tym sąsiadkę (która ją ongiś obraziła),

zaczynając swój list od słów: „Mnie wielce miłościwa pani i kochana siostro”.

I daremnie mąż perswadował Małgosi Soplicowej, że choć pani miecznikowa

mogłaby „spuścić ze swego prawa”, by nie upokarzać sąsiadki, wszelako

„przeczyć jej tego prawa nie można, bo ona urzędniczka, a ty po prostu

szlachcianka”. Nie przekonało to wszakże małżonki, która zobowiązała się

przez cały rok pościć w poniedziałek, by „także została urzędniczką”.

Opatrzność się zlitowała i odtąd pani Małgorzata mogła się z dumą nazywać

cześnikową.

Rodzima tytułomania nie hamowała bynajmniej szlachty w wyszydzaniu jej

przejawów u obcych, zwłaszcza u Hiszpanów. Hieronim Gratus

Moskorzowski, który w 1648 r. zetknął się w Niderlandach z posłem

hiszpańskim Filipem Le Royem oraz jego świtą, zanotował, iż wszyscy oni

strasznie się puszyli, nazywając się wzajemnie szlachetnymi panami, „przez

nas jednak, gardzących cudzą próżnością, nie inaczej jak tylko panami byli

nazywani”. Osmoza kulturowa, tak często w Rzeczpospolitej występująca,

sprawiła, że i w innych warstwach społecznych, chłopów nie wyłączając,

chętnie słuchano pochlebnego dla siebie tytułowania. Jerzy Lichtfuss, poseł

księcia szczecińskiego Bogusława X, przebywający wraz z orszakiem

w 1633 r. w Wielkopolsce, podaje, że tamtejsi chłopi chcieli im kark skręcić

jako domniemanym Szwedom. Wybawiło ich jedynie to, że niedoszłych

napastników nazywali wielokrotnie „waszmościowie” i „mościpanowie”, „bo to

w ich mowie taki jest obyczaj”.

Tytuły posiadane w Rzeczpospolitej nie zniknęły oczywiście wraz

z wymazaniem dawnej Polski z mapy politycznej kontynentu. Z oczywistych

względów przypominano je na tablicach nagrobnych czy w mowach

pogrzebowych, którymi żegnano posiadaczy. Ci zaś żyli nieraz bardzo długo.

Najostrzej traktowano te sprawy w zaborze austriackim, gdzie już w 1796 r.

za używanie przez Polaków tytułów z czasów Rzeczpospolitej groziła kara 500

dukatów. W 1828 r. określono ją na 20–100 florenów (lub 3–14 dni aresztu),

natomiast w przypadku recydywy na 100–1000 florenów lub 3–14 dni

aresztu. Jedynie w zaborze rosyjskim, w przeciwieństwie do dwóch

pozostałych, rząd – jak wspominał Julian Ursyn Niemcewicz – zostawił „jeśli

nie rzetelność swobody, to przynajmniej mamiące ich iluzje: sejmiki

i obieranie wolne sędziów, dawne prawa ojczyste, sądownictwo”, a co za tym

idzie całą związaną z tymi instytucjami terminologię. Co ważniejsze, w latach

1807–1831 istniały dwie namiastki dawnej państwowości w postaci najpierw

Księstwa Warszawskiego, następnie zaś Królestwa Polskiego. Tu również

zachowywano w pamięci oraz szanowano znaczną część dawnej tytulatury,

oraz obdarzano nią następne generacje Polaków. W autobiograficznej

powieści Piotra Choynowskiego bohater oznajmia z dumą: „Mój pradziad był

generałem za Królestwa”, co mu od razu jedna szacunek w szlacheckim

salonie.

Równocześnie trwał proces otrzymywania tytułów od władz zaborczych, już

to z racji pełnionych funkcji, już z powodu przynależności do arystokracji.

Jak wynika z ustaleń wybitnego znawcy tych zagadnień Szymona

Konarskiego – łasce Wiednia, Petersburga czy Berlina zawdzięczano aż 183

tytuły hrabiowskie na ogólną liczbę 196 (a więc 93 proc.) i 23 na 37 (a więc

62 proc.) tytułów baronów.

Tytuły arystokratyczne otrzymywano także w Watykanie, gdzie jeszcze

w ubiegłym stuleciu znajdowały chętnych nabywców. Konarski wśród

hrabiów doliczał się ich 17 (oraz jednego księcia i jednego markiza).

W 1840 r. za tytuł księcia trzeba było w Galicji zapłacić 12 600 florenów,

hrabiego – 6 tys., barona – 3 tys. W 1914 r. zaś odpowiednio – 25 200, 12

600 i 6300 koron.

Do rzędu anegdot należy zaliczyć często powtarzaną, w różnych zresztą

wersjach, opowieść o XVII-wiecznym portrecie Jędrzeja Szydłowskiego

z czasów panowania Zygmunta III Wazy. Z ust magnata spływała długa

wstęga, na której widniało jego zapytanie: „Chryste Panie, czy kochasz

mnie?”. Pan Jezus odpowiadał: „A jakże, jaśnie wielmożny kanclerzu płocki,

jaśnie oświecony dobrodzieju płockiego kościoła, kocham cię”. Anegdota ta

posiada zresztą zagraniczny odpowiednik i przywędrowała zapewne z Niemiec

lub Francji. Aleksander Fredro określał te tytuły „jako wiatrem nadęte

pstrokate pęcherze, których nie ceni ten, co daje, wstydzi się ten, co bierze,

a drwi, kto w Boga wierzy”. Dygnitarzami w służbie carskiej wręcz

pogardzano. Skoro prawdziwi patrioci przebywali na zesłaniu, w więzieniach

lub na emigracji, nic dziwnego, „że urzędy nie chlubiły, kary nie hańbiły,

tytuły nie przysparzały chwały, a ordery przestawały błyszczeć”.

Nie wiemy dokładnie, kiedy zostały wprowadzone wizytówki. W każdym

razie używano ich już w drugiej połowie XIX w. W 1950 r. „Przekrój”

tłumaczył czytelnikom, że ponieważ są używane przeważnie w stosunkach

zawodowych, jest rzeczą słuszną umieszczanie na wizytówce „swego tytułu

naukowego, względnie (bądź też) określenia swego stanowiska w zawodzie”.

Z pobłażliwym uśmiechem czytamy dziś niektóre rady Janiny Ipohorskiej

(1914–1981), zawarte w osobnym rozdziale „Grzeczności na co dzień”,

zatytułowanym „Doktor, magister, ty”. Zachęcała ona do posługiwania się

przede wszystkim w miejscu pracy formami „towarzyszu”, „towarzyszko”,

„kolego”, „koleżanko”. Są one bowiem wygodne i coraz częściej stosowane (?).

Jako ktoś pamiętający lata 50. ubiegłego stulecia muszę stwierdzić, iż nie

przypominam sobie, aby w ten sposób zwracano się do konduktora,

ekspedientki czy nawet urzędniczki. Podręcznikowi Ipohorskiej towarzyszył

nieco później wydany zarys Ireny Gumowskiej. Znajdujemy w nim

analogiczne wskazówki. Również i ta autorka przyznawała, iż tytułomania

była i jest wyśmiewana.

Dużą satysfakcję osobom nielubiącym terminu towarzysz sprawiła

wypowiedź wybitnego językoznawcy Zenona Klemensiewicza na forum

Komisji Językowej PAU. Ukazała się następnie w postaci artykułu

dowodzącego, iż stopień „zakorzenienia się i rozpowszechnienia w mowie

dzisiejszej pana jest bez wątpienia mocniejszy niż obywatela. Wyraz pan,

jako tytuł, właśnie dzięki przewadze charakteru formalno-grzecznościowego

zautomatyzował się. Czy dla nazwania osoby trzeciej, czy dla odezwania się

do osoby drugiej, narzuca się on nam bez udziału zastanowienia się

i świadomego wysiłku. Inaczej z obywatelem. Jako nowy w tej funkcji, jako

umyślna namiastka pana wymaga uwagi i zamiaru osoby mówiącej i długo

jeszcze będzie mieć znamiona niejakiej sztuczności i wymuszoności. A jeśli

przypuścić, że w urzędowym stylu, na oficjalnych zebraniach wejdzie

rzeczywiście w użycie, to mało jest prawdopodobne, iżby w mowie potocznej

życia prywatnego wyparł tak głęboko wrosły w frazeologię towarzyską tytuł

pan. Za czym pójdzie dwutorowość zwyczaju językowego: na co dzień pan, od

święta i publicznego występu obywatel; tego samego człowieka będziemy

z mównicy sejmowej zwać obywatelem, a w kuluarach lub bufecie panem”.

Natomiast w organizacjach młodzieżowych (Związek Walki Młodych, a później

Związek Młodzieży Polskiej) do dobrego tonu należało używanie formy „wy”.

Przemiany społeczne, a za nimi i obyczajowe, jakie miały miejsce w ubiegłym

stuleciu, sprawiły, iż posługiwanie się tytułami w rodzaju hrabia czy książę

coraz bardziej zaczęło wychodzić z użycia. Kiedy Krzysztof Teodor Toeplitz

ogłosił (na przełomie 1961 i 1962 r. na łamach „Przeglądu Kulturalnego”)

swój słynny wywiad z Januszem Radziwiłłem, w pierwszym odcinku nazywał

go jeszcze księciem, w następnym – po otrzymaniu surowej reprymendy – już

tylko panem. W związku z czym po Warszawie krążył dowcip, iż kolejna część

wywiadu będzie się zaczynać od słów: „Słuchajcie, no, Radziwiłł...”.

Współczesna nam tytułomania dotyczy sfery naukowej. Niewątpliwie

przypomina jednak dawne zamiłowanie do zdobienia nazwiska tytułami

urzędników czy wojskowych. Z tą tylko różnicą, że obecnie tytulatura nie jest

dziedziczna. Współczesnym herbarzem można nazwać „Informator nauki

polskiej”, zawierający nazwiska wszystkich samodzielnych pracowników

nauki. Ma on na szczęście stale aktualizowane wydania; na szczęście,

wiadomo bowiem, jakim olbrzymim uchybieniem towarzyskim byłoby

nazwanie tylko doktorem kogoś, kto niedawno zrobił habilitację, a docentem

– świeżo upieczonego profesora tytularnego. W gazetach z całą powagą są

zamieszczane sprostowania dotyczące tytulatury wymienianych w artykułach

osób, a liderzy wszystkich ugrupowań politycznych nie protestują przeciwko

opatrywaniu ich nazwisk magicznym skrótem „prof.”, choć niekiedy nie są

nawet doktorami.

W Republice Federalnej Niemiec kodeks obyczajowy zaleca umieszczanie

tytułu naukowego przed rodowym. Podobnie jak ongiś szlachectwo, tak

obecnie stopień i tytuł naukowy bywają przedmiotem marzeń znacznej części

obywateli Rzeczpospolitej. I wtedy, przed wiekami, i dzisiaj chętni do ich

posiadania nie cofali się przed nabywaniem za pieniądze tak pożądanych

godności. W XVII w. ambitny i bogaty plebejusz mógł się jeszcze wcisnąć

w szeregi szlachty, choć kosztowało to sporo grosza.

Podszywanie się pod herb groziło zdemaskowaniem, czego dowodem jest

słynna książka „Liber chamorum”. Autorem tego zbioru donosów na

plebejuszów udających szlachtę był zubożały ziemianin Walerian Nekanda

Trepka (ok. 1585–1641), osiadły po stracie ojcowizny w Krakowie. Swój

oskarżycielski rejestr sporządził gdzieś w latach 1615–1640. Przezornie nie

ogłosił go drukiem, ponieważ wtedy zarówno sam autor, jak i typograf

zapewne niedługo by pożyli. Jeszcze w początkach ubiegłego stulecia

Aleksander Brückner stwierdzał z rezygnacją, iż „nie ma widoków, aby je [to

jest „Liber chamorum”] ktoś przedrukował – dla rozmaitych kwasów i uraz,

które by niezawodnie, choć to rzecz tak dawna, wyniknęły”. Dopiero

w ubiegłym stuleciu „Liber” doczekała się publikacji, i to dwukrotnej (1963 r.

i 1995 r.).

To samo dotyczy i współczesnej wersji „Liber chamorum”, do której mogłyby

wejść nazwiska osób bezprawnie przywłaszczających sobie tytuł profesora,

nabyty drogą plagiatu lub też kupna pracy doktorskiej czy nawet

habilitacyjnej. Mnóstwo takich ofert, sformułowanych na ogół

w zawoalowanej formie, pojawia się w Internecie. Otwarcie pisze się w nim

jedynie o możliwości „pomocy” w napisaniu magisterium. Nieubłaganym

tropicielem oszustów, podszywających się bezprawnie pod nienależne sobie

stopnie i tytuły, jest dr Marek Wroński. Z dalekiego Nowego Jorku śle

obszerne artykuły, publikowane przeważnie w uniwersyteckim piśmie

„Indeks”. Pozostają na ogół bez echa, ponieważ rektorzy wyższych uczelni,

które są w ten proceder zamieszane, niechętnie podejmują się interwencji.

Podobnie zresztą i w przypadku Nekandy Trepki: Rzeczpospolita była zbyt

rozległa, aby plebejusz spod Witebska czy Kamieńca Podlaskiego nie mógł

uchodzić za szlachcica w Małopolsce, stanowiącej główny teren łowny autora

„Liber”.

Nowa wersja „Liber” byłaby całkiem obszerna, jeśliby dodać do niej, obok

demaskatorskich artykułów czy listów do redakcji, także nazwiska tych,

którzy podpisują się tytułem „prof. dr hab.” zamiast – zgodnie z parokrotnie

ponawianym rozporządzeniem Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytułów

– stwierdzać skromniej „dr hab., prof. na takim a takim uniwersytecie”. Nie

mamy też żadnej pewności, czy pojawiające się coraz częściej na łamach

naszych gazet oraz w nekrologach informacje o zgonach i pogrzebach

domniemanych hrabiów lub nawet książąt czy ordynatów (z reguły:

„ostatnich”) odpowiadają prawdzie. Zwłaszcza że po 1989 r. zaczęły się

mnożyć biura heraldyczne, gotowe za niewielką opłatą fabrykować

odpowiednie dokumenty.

Konstytucja marcowa (1921 r.) deklarowała (w artykule 81, par. 2), iż

odrodzone państwo polskie nie uznaje żadnych herbów czy dziedzicznych

tytułów. Konstytucja kwietniowa (1935 r.), znosząc (w artykule 81, par. 2)

poprzednie postanowienie, przywróciła de facto dawniejszy stan rzeczy.

Z oczywistych względów konstytucja PRL (1952 r.) pomijała sprawę tytułów

arystokratycznych całkowitym milczeniem. Podobnie zresztą czyni najnowsza

ustawa zasadnicza z 1997 r.

We współczesnych kodeksach obyczajowych informacji o tytułach należy

szukać w rozdziałach zatytułowanych: wizytówki czy nawet: tytułomania,

przed którą autorzy niektórych kodeksów wyraźnie przestrzegają. „Tytułujmy

więc, ale nie popadajmy w tytułomanię” – pisze autor (autorka?), ukrywająca

się pod pseudonimem Lady Perfect. I dalej: „Nazbyt gorliwe tytułowanie

w sytuacjach towarzyskich stwarza sztuczną atmosferę i może być dla pana

mecenasa czy doktora zwyczajnie krępujące”. Może to pochlebiać

zwierzchnikowi, wpływać dobrze na jego samopoczucie, ale pracownik

postępujący w ten sposób daje dowód lizusostwa oraz serwilizmu. „Niestety

są pracownicy, którzy rozmawiając z przełożonym potrafią w ciągu krótkiego

czasu wypowiedzieć kilkanaście razy tytuł prezesa, dyrektora, naczelnika”.

Sam słyszałem od młodych księży, iż w mowach skierowanych do biskupów

wielokrotnie słyszy się (lub czyta) „jego ekscelencjo księże biskupie”, gdy

tymczasem we Francji zastępowane to bywa krótkim zwrotem mon frere.

Nieprzypadkowo, po odzyskaniu kolejnej niepodległości (praktycznie od

1990 r.), na rynku księgarskim pojawiło się mnóstwo kodeksów dobrych

obyczajów, o czym można się przekonać, sięgając pod to właśnie hasło:

„Obyczaje dobre”, w katalogu rzeczowym Biblioteki Narodowej. Nie zawahano

się nawet przed wznowieniem tak ośmieszanego dziełka, jakim była już

w czasach Boya „Księga obyczajów towarzyskich” Mieczysława

Rościszewskiego. O ile dawne podręczniki dobrego tonu nie zajmowały się na

ogół tytułami urzędowymi, to obecne poświęcają im wiele uwagi. Przytoczmy

przykładowo fragmenty rozdziału o tytułach, zawarte w dwóch

współczesnych kodeksach bontonu.

„Ważną umiejętnością jest poprawne używanie tytułów, zwłaszcza tych, które

związane są z zajmowanym stanowiskiem – pisze Lady Perfect. –

W przypadku premiera, ministra, dyrektora, prezesa – sprawa jest oczywista.

Wątpliwości może natomiast budzić sposób zwracania się do wicepremierów,

wiceministrów, zastępców dyrektora, wiceprezesów. W bezpośrednich

rozmowach lub kontaktach telefonicznych nie używamy tych tytułów.

Wznosimy je niejako o stopień wyżej i mówimy: premier, minister, dyrektor,

prezes. Podobnie w przypadku niektórych stopni wojskowych. Do

podporucznika mówimy »panie poruczniku«, do podpułkownika »panie

pułkowniku«. W stosunku do sekretarzy stanu i podsekretarzy stanu

używamy tytułu »minister« (...)”. W innym z kolei poradniku czytamy: „Tytuły

kurtuazyjne, jak sama nazwa wskazuje, to wyraz naszego szacunku

(kurtuazji) wobec niektórych osób. Do wychowawców w szkole średniej

mówimy więc panie profesorze, do duchownego – wasza świątobliwość,

eminencjo (kardynał), ekscelencjo (arcybiskup, biskup, ambasador),

magnificencjo (rektor uczelni), wielebność (ksiądz kanonik – członek kapituły

zakonnej)”.

W czasach III RP wszelka tytułomania przekroczyła rozmiary tej

dawniejszej, z okresu szlacheckiej Rzeczpospolitej. Z tą tylko różnicą, iż

wówczas kwitła głównie wśród szlachty i obejmowała urzędy związane

z funkcjonowaniem ówczesnego państwa, obecnie natomiast objęła niemal

wszystkie warstwy społeczne, a jej punkt ciężkości, obok urzędowych, objął

także sferę nauki.

Janusz Tazbir