Nowe fałsze Grossa (16)
Sowietyzacja nauki

prof. Jerzy Robert Nowak

W miejsce usuwanych przez władze znakomitych uczonych błyskawicznie awansowano różnych młodych
"janczarów" reżimu, gotowych na maksymalne szkalowanie polskości i panegiryczne wysławianie Związku
Sowieckiego. Nader typowa pod tym względem była przyśpieszona kariera Włodzimierza Brusa.

Ten przebywający na emigracji od 1968 r. ekonomista należy dziś do najbardziej fetowanych przez lewicowe
media pseudoautorytetów. Warto przypomnieć początki jego awansów w czasie, gdy do dziś próbuje się tuszować
bardzo ciemne plamy w życiorysie Brusa w czasach stalinowskich. Jeszcze 25 marca 1996 r. Marek Beylin
gwałtownie zaatakował w "Gazecie Wyborczej" ówczesnego prezesa Sądu Najwyższego prof. Adama Strzembosza
za wymienienie w "Rzeczpospolitej" z 18 marca 1996 r. Włodzimierza Brusa wśród najgorszych propagandystów
PRL-u, którzy za swą rolę w totalitaryzacji kraju powinni być pozbawieni tytułów i stopni naukowych. Wybielając
Brusa, Beylin zaakcentował, że w latach 50. i 60. był on jedną z czołowych postaci opozycyjnego środowiska
rewizjonistów partyjnych, a w 1968 r. "faktycznie został wygnany z kraju". Beylin "dziwnie" jakoś pominął
wielkie "zasługi" bronionego przez siebie autorytetu dla walki z polskością i panegirycznego propagowania
stalinowskiej Rosji w latach 40. i 50.
Urodzony w 1921 r. Włodzimierz Brus już w wieku dwudziestu paru lat został majorem WP, a po oddelegowaniu
go na uczelnię w wieku 28 lat (w 1949 r.) błyskawicznie został profesorem Szkoły Głównej Planowania i
Statystyki. Za jakież to zasługi zrobił tak olśniewającą karierę naukową?! Otóż nie miał w tym czasie na swym
koncie żadnej liczącej się pracy ekonomicznej, lecz za to sporo broszur - niewybrednych paszkwili na Polskę
niepodległą 1918-1939. Już w 1945 r. wydał w "Bibliotece Żołnierza" (pod nr. 27) w Wydawnictwie Oddziału
Propagandy Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego Wojska Polskiego broszurę "Urojenia i
rzeczywistość. Prawda o ZSRR". Wychwalał w niej sowiecką demokrację (!), sowiecki rozkwit gospodarczy (!) i
rewolucję kulturalną. Na stronie 24. broszury można było przeczytać, że "obywatel ZSRR posiada ogromne prawa
polityczne". Równocześnie Brus z ogromną werwą szkalował historię Polski niepodległej 1918-1939, pisząc o
"straszliwej zgniliźnie ówczesnej Polski".
Uzasadniał również sowieckie kłamstwa o Katyniu. W 1945 r. wydał inną paszkwilancką antypolską broszurę
"Polska 1918-26". Wśród morza fałszów w niej zawartych wciąż przewijało się twierdzenie o "bezwzględnej
faszystowskiej dyktaturze sanacji". W ślad za tym poszły kolejne potworki propagandowe Brusa: "ZSRR a wojna
polsko-niemiecka 1939 r.". Za tego typu "odkrycia naukowe" Brusa nagrodzono tytułem profesora. Dysponując
tego typu dorobkiem, wystąpił jako główny "ustawiacz" nauk ekonomicznych na tzw. I Kongresie Nauki Polskiej
w 1951 roku. Akcentując, że nauki ekonomiczne są "z istoty swej partyjne", z całej ekonomii burżuazyjnej gotów
był wykorzystać jedynie materiał faktyczny, który "może być wyzyskany dla zdemaskowania stosunków
panujących w Polsce kapitalistyczno-obszarniczej". Autorytetami nowej ekonomii byli według referenta Bierut i
Minc.
Po wyemigrowaniu z Polski po marcu 1968 r. wraz z żoną, byłą stalinowską prokurator Heleną Wolińską,
odpowiedzialną za różne mordy sądowe (m.in. na generale Fieldorfie), Brus prezentował się jako ofiara walki o
demokrację w Polsce, skrupulatnie milcząc o swej dawnej roli w jej niszczeniu. Wykładał jako profesor na
uniwersytetach w Rzymie, Louvain, Glasgow i Oxfordzie. Ciągle zbyt mało znany jest pewien bardzo istotny
element z czasów zachodniej kariery W. Brusa, opisany po raz pierwszy kilka lat temu w renomowanych
krakowskich "Arcanach". Otóż w połowie lat 70. wysłannicy niemieckiej bezpieki - Stasi
- przyłapali Brusa na gorącym "sam na sam" w hotelu z kochanką. Brus tak bał się skutków wyjawienia całej
sprawy przed jego znaną z bezwzględności żoną, że bez wahania zgodził się na współpracę z szantażującymi go
ludźmi ze Stasi. I nader gorliwie wykonywał powierzone mu zadania.
Podobnie przebiegała kariera innego "autorytetu", wybielanego w "Gazecie Wyborczej" i podobnych mediach -
socjologa Zygmunta Baumana, którego przedstawia się głównie jako ofiarę wydarzeń marcowych 1968 roku.
Tymczasem jest on m.in. współautorem (z Jerzym Wiatrem, a w latach 1996-1997 SLD-owskim ministrem
edukacji) publikacji pt. "Obiektywny charakter praw przyrody i społeczeństwa w świetle pracy J.W. Stalina
'Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR'" (Warszawa 1953). Autorzy już na pierwszej stronie tekstu
wychwalali "ostatnią pracę Towarzysza Józefa Stalina" jako "potężną dźwignię rozwoju wszystkich nauk, które z
bezcennej skarbnicy stalinowskiej filozofii czerpią i czerpać będą".

"Sowieckimi kolbami nauczymy myśleć"

Tadeusz Kotarbiński już w 1937 r. przestrzegał przed skutkami narzucania siłą zależności naukowców od
zwierzchności władz, pisząc, że przekształci się ona w końcu w "orgię płatnego kłamstwa". Do takiego stanu
doprowadzili po 1945 r. polską naukę liczni politrucy nauki, którym przewodził Adam Schaff. Zajmował on
szczególnie wpływowe pozycje w nauce jako członek KC PPR, a później PZPR, dyrektor Instytutu Nauk
Społecznych przy KC PZPR, redaktor naczelny "Myśli Filozoficznej", później dyrektor Instytutu Filozofii i
Socjologii (do 1968 r.), członek PAN. Już w 1947 r. Schaff wystąpił z gloryfikacją relatywizmu moralnego,
stwierdzając na łamach "Odrodzenia": "Dla marksizmu moralne jest to, co odpowiada interesom klasy
robotniczej". W 1948 roku w artykule "Klasowy charakter filozofii" dekretował: "Kto milczy, ten popiera
obiektywnie istniejący stan rzeczy, kto nie opowiada się za postępem, ten jest obiektywnie przeciw niemu". W
artykule "Dziesięć lat walki o zwycięstwo filozofii marksistowskiej" ("Myśl Filozoficzna" 3 (1954)) Schaff
stwierdzał m.in.: "Nie ulega wątpliwości, że filozofia katolicka zarówno ze względu na swój szeroki zasięg, jak też
i na bojowo-reakcyjny charakter jest dziś głównym przeciwnikiem naukowej filozofii". Za tego typu
"rozpoznaniem" ze strony Schaffa następowały konkretne administracyjne uderzenia w "upartych" katolickich
filozofów. W swych napastliwych tekstach Schaff nie oszczędzał także dawno nieżyjących myślicieli, np. w
książce "Rozwój wpływów filozofii marksistowskiej w Polsce" pisał: "Antykomunista, wróg socjalizmu,
nacjonalista i prekursor idei faszystowskiej w Polsce - oto właściwe oblicze ideologiczne Stanisława
Brzozowskiego".
Schaff należał równocześnie do najbardziej niewybrednych pochlebców generalissimusa Stalina. Po jego śmierci
zapewniał w "Myśli Filozoficznej" nr 2 (1953): "Umarł Stalin, ale dzieło Jego żyje i jest nieśmiertelne (...).
Odszedł od nas Stalin - gigant myśli i czynu. (...) Naszym wielkim zadaniem jest walka o szczytne miano uczniów
Wielkiego Stalina".
Schaff - ideolog, który odegrał tak ponurą rolę w niszczeniu polskiej nauki - jeszcze wiele lat po upadku stalinizmu
próbował uzasadniać rządy totalitaryzmu w Polsce, głosząc na spotkaniu w Oxfordzie, że "tylko komunizm chroni
Polaków przed faszyzmem" (cyt. za: A. Walicki, Zniewolony umysł po latach, Warszawa 1993, s. 205). W okresie
stanu wojennego "wsławił się" szczególnie brutalnymi atakami na "Solidarność" i prawdziwie groteskową
propozycją przyznania Pokojowej Nagrody Nobla gen. W. Jaruzelskiemu (por. wywiad z J. Szpotańskim w
"Tygodniku Solidarność" z 10 marca 1995 r., przeprowadzony przez A. Zambrowskiego na temat książki A.
Schaffa, Pora na spowiedź). Schaff nigdy nie przeprosił za szkody wyrządzone przez niego polskiej filozofii i całej
polskiej nauce. Przeciwnie, w latach 80. i 90. opublikował szereg książek, w których zawarł apologię swego życia,
wysławiając siebie samego jako wielkiego uczonego i wizjonera; to samouwielbienie łączy on z antypolskim
urazem. W 1995 r. pisał w książce "Notatki kłopotnika", że polski Naród "jest chory na antysemityzm"; w innej
książce: "Pora na spowiedź" (Warszawa 1993), twierdził, że Belweder w nocy z 4 na 5 czerwca 1992 r. uratował
Polskę przed "faszystoidalnym przewrotem - który byłby początkiem Finis Poloniae".
Do najgorliwszych stalinizatorów nauki polskiej i szczególnie zajadłych wrogów patriotyzmu polskiego i
katolicyzmu należał filozof Tadeusz Kroński, który kierował Katedrą Historii Filozofii Nowożytnej Uniwersytetu
Warszawskiego. W liście do Miłosza z 7 grudnia 1948 r. zapowiadał: "My sowieckimi kolbami nauczymy ludzi w
tym kraju myśleć racjonalnie, bez alienacji" (Cz. Miłosz, Zaraz po wojnie. Korespondencja z pisarzami 1945-1950,
Kraków 1998). Kroński, skądinąd bardzo bliski przyjaciel Miłosza, będący jego "filozoficzną gwiazdą",
szczególnie gwałtownie atakował w swym liście "nikczemną do szpiku kości prawicową inteligencję polską".
Zapowiadał, że musi być "zdławiony" polski romantyzm i katolicyzm.
Z kolei socjolog Julian Hochfeld, obecnie przedstawiany jako jeden z wybitniejszych rzeczników "socjalizmu z
ludzką twarzą" (wybielany m.in. przez Andrzeja Friszkego, autora pełnej zafałszowań historii opozycji politycznej
PRL), był m.in. autorem tekstu przeciw podziemiu politycznemu opublikowanego na łamach PPS-owskiego
"Robotnika" (18 VI 1946). Artykuł ukazał się kilka tygodni po ogłoszeniu komunikatu Ministerstwa
Bezpieczeństwa Publicznego, zarzucającego siedmiu czołowym działaczom PPS-WRN rzekomą ścisłą współpracę
z wywiadem andersowskim, szpiegostwo i współdziałanie w aktach terroru. Hochfeld w swym tekście wtórował
tezom oskarżeń ukutych przez kierownictwo komunistycznej bezpieki, pisząc: "Podziemie - także, a nawet przede
wszystkim to, które się stroi w socjalistyczne piórka lub które infiltruje w szeregi ruchu robotniczego - jest
narzędziem zbrodni politycznej, którą zwalczamy i zwalczać będziemy z całą nieustępliwością. (...) Niech nikt z
nas nie liczy na pobłażliwość. Organizm partyjny jest w zasadzie zdrowy. Ale to, co narosło na nim, co jest chore -
zostanie wycięte, by zdrowego organizmu nie zakaziło". Maria Dąbrowska z oburzeniem pisała o schematycznej
marksistowskiej przedmowie, którą Hochfeld napisał do przełożonych przez nią dzienników XVII-wiecznego
angielskiego pamiętnikarza Samuela Pepysa. Według Dąbrowskiej, Hochfeld twierdził m.in., że całe
dotychczasowe dzieje ludzkości były prehistorią, w której "właściwie wszystko było małe, a prawdziwa historia
zaczyna się dopiero od rewolucji październikowej".

Zniewolone umysły
Historię próbowała "skomunizować" Żanna Kormanowa (z domu Zelikman). W czasie wojny jeszcze tylko

dyrektorka szkoły średniej, po wojnie (1949) została mianowana profesorem i objęła kierownictwo działu
historycznego w organie KC PZPR "Nowe Drogi". Prowadząc inkwizytorską kampanię przeciw starym,
zasłużonym historykom polskim, oskarżając ich "o ideologiczną aprobatę... polskiego faszyzmu", Kormanowa
stawiała swoisty wzór pisania o historii; był nim według niej "Krótki kurs historii Wszechzwiązkowej
Komunistycznej Partii (bolszewików)" - "niezawodny i nieodłączny doradca każdego historyka XIX i XX wieku,
niezastąpiona skarbnica teorii dla każdego badacza przeszłości" (P. Hübner, Nauki społeczne i humanistyka -
mechanizmy zniewolenia w: Politycy wobec przemocy 1944-1956, Warszawa 1996).W referacie na Zjeździe
Historyków w dniach 30 czerwca
- 1 lipca 1950 r. Kormanowa zaatakowała "dywersję antyradziecką" w historii i "agenturę Watykanu" wśród
historyków, podkreślając, że "Historia nie oparta o metodologię marksistowską (...) jest naukowo bezpłodna, nie
jest naukową w pełnym tego słowa znaczeniu". Niszczycielska rola Kormanowej w dziedzinie polskiej historii była
postrzegana przez bardzo wiele osób, nawet spoza sfery naukowców. Dąbrowska już w lutym 1948 r. nazwała
Kormanową w swym dzienniku "jawnym wrogiem wszelkiej polskości".
W walce przeciw starej profesurze bardzo przydatni byli nowi, skrajnie niekompetentni pseudonaukowcy, jak np.
krewny J. Bermana - Rafał Gerber. Zrobił błyskawiczną karierę naukową (doktorat 1950 r., profesura 1954 r.),
choć nie napisał żadnej własnej książki. Przez kilka lat pełnił funkcję dyrektora centralnego archiwum
państwowego, wyrządzając swoją działalnością niepowetowane szkody. Była pracownica podległego mu
archiwum Klara Mirska, ogromnie ceniąca Polaków Żydówka, w wydanej na emigracji w Paryżu w 1980 r. książce
"W cieniu wielkiego strachu" zarzuca Gerberowi świadome zaprzepaszczenie zbieranych przez nią całymi latami
wielkich zbiorów relacji Żydów uratowanych przez Polaków. Gerber uznał te relacje za rzekomo bezwartościowe z
punktu widzenia naukowego.
Szczególnie niszczycielską rolę odgrywali różnego typu "marksistowscy" krytycy i teoretycy literatury, np. sławna
niegdyś, a obecnie całkowicie zapomniana "krwawa Melania" - Melania Kierczyńska (Cukier). W 1949 r.
wystąpiła ona w "Kuźnicy" ze swoistą wykładnią patriotyzmu, ściśle wiążąc go ze stosunkiem do ZSRR:
"Prawdziwy patriotyzm Polaka, Francuza czy Anglika zakłada przyjaźń i podziw dla państwa, które przoduje
ludzkości w obronie pokoju, na drodze do społecznego i narodowego wyzwolenia, do socjalizmu".
Prawdziwie dyktatorską pozycję w muzykologii sprawowała Zofia Lissa, która już w latach 1939-1941 "wyróżniła
się" prosowiecką gorliwością we Lwowie. Od 1951 r. była profesorem Uniwersytetu Warszawskiego, a od 1954 r.
dyrektorem Instytutu Muzykologii na tym uniwersytecie. Wydała ona m.in. 140-stronicową kuriozalną pracę o
potrzebie przeniesienia ekonomicznych wskazań Stalina na teren muzyki. W traktacie zatytułowanym "O
obiektywności praw w historii i teorii muzyki. Na marginesie pracy J.W. Stalina 'Ekonomiczne problemy
socjalizmu w ZSRR'" (Warszawa 1954) Lissa pisała: "To, co Stalin mówi o odkryciu i zastosowaniu nowych praw
ekonomicznych, godzących w interesy klas ginących i to, co mówi o oporze tych klas przeciw tym prawom, daje
się również przenieść i na teren walki o nowe metody twórcze w muzyce polskiej. Źródła oporu są te same i
perspektywy ich likwidacji - również te same". Tego rodzaju absurdalne teksty wypełniały całą pracę tego
czołowego marksistowskiego autorytetu w dziedzinie muzyki. Lissa przewyższała wszystkich innych
konsekwencją w propagowaniu leninizmu-stalinizmu w muzyce, np. już w 1950 r. wygłosiła referat "Leninowska
teoria odbicia a estetyka muzyczna". Za ten dorobek i szczery upór w dążeniu do likwidacji "reakcyjnego" oporu w
muzyce została nagrodzona w lipcu 1953 r. Nagrodą Państwową II stopnia.

Stalinowski dyktator polskiego filmu
Główną osobą nadzorującą stalinizację polskiego kina był Aleksander Ford. Już przed wojną należał do
wojujących lewicowców. We wrześniu 1939 r. okazał swą targowicką postawę, stawiając się w Mińsku do
dyspozycji ekip, kręcących materiał z triumfalnego pochodu Armii Czerwonej na ziemiach polskich, po sławetnym
"ciosie w plecy" II RP (por. J. Skawińska: "Sowiecka propaganda filmowa" w: "Myśl Polska" z 18 września 1994
r.)
W 1943 r. zorganizował w ZSRR pod kuratelą Związku Patriotów Polskich tzw. Czołówkę Filmową Wojska
Polskiego. Po wojnie przejął kierownictwo wytwórni Film Polski. Znany był ze swej niechęci do patriotycznych
twórców. Odegrał wielką rolę w zaszczuciu jednego z większych talentów polskiego kina - reżysera Jerzego
Gabryelskiego, byłego asystenta Jeana Renoira i René Claira. Gabryelski kręcił tuż po wojnie filmy o obronie
Warszawy i Powstaniu Warszawskim. W 1946 r. został zadenuncjowany przez Forda i aresztowany przez NKWD,
spędził trzy miesiące w więzieniu jako "czarny reakcjonista" i "antysemita" (wg J. Skwara: "Dramat Jerzego
Gabryelskiego", "Słowo Narodowe", 1990, styczeń, nr 1).
Leopold Tyrmand tak scharakteryzował w swym "Dzienniku 1953" metody postępowania Forda: "Ford spełnia
każde nakazy kursu czy etapu, a jego jedynym celem są nagrody, wyjazdy do Cannes, dobra materialne, własne
możnowładztwo w Łodzi, polsko-komunistycznym Hollywoodzie na jego miarę. Ford ma metodę: potrafi tak
skumulować fałsz, że nic się odkłamać nie daje, trzeba umieć przekreślić całość, a to dla prostego człowieka nie
takie proste, bowiem Ford tu i ówdzie wsadzi jakiś ozdobnik, jakieś wesele, jakiś korowód pełen filmowej

dynamiki, i szary człowiek macha ręką na cuchnące kłamstwo, zadowolony, że coś miga, coś się kręci".
Pod kierownictwem Forda konsekwentnie pomniejszano znaczenie polskiego czynu zbrojnego w czasie wojny,
oczerniając Polskę i Polaków. Maria Dąbrowska pod datą 13 kwietnia 1948 r. odnotowała w swych "Dziennikach"
uwagi o fałszerstwach filmu "Ostatni etap", zrealizowanego przez jedną z najbardziej skompromitowanych postaci
kinematografii okresu stalinizmu (autorkę osławionego "Żołnierza Zwycięstwa") Wandę Jakubowską: "Wszystko,
co w obozie [w Oświęcimiu - J.R.N.] jest sympatyczne to Rosjanki i Żydówki - oczywiście komunistki. Wszystko,
co w obozie zdeprawowane i łajdackie, to Polki (...). Polka - szalbierka aptekarzowa udająca lekarkę, idiotka i
nikczemnica kradnąca chorym lekarstwa (...). Patrząc na ten skłamany film i na tę łajdacką 'polską doktorkę',
myślałam ze łzami o Garlickiej, jak sama już śmiertelnie chora, jeszcze czołgała się do chorych, aby ich ratować.
Takie były polskie doktorki w Oświęcimiu" (Dzienniki 1945-1950, Warszawa 1988).
W styczniu 1949 r. Dąbrowska opisywała swe wrażenia z mówiącego o tragedii Żydów z getta warszawskiego
filmu "Ulica graniczna" w reżyserii Forda, obejrzanego na wewnętrznym przedpremierowym pokazie: "Film ten
podobno dostał w Wenecji nagrodę, ale boją się go puścić w Polsce, gdyż strona polska została pokazana tak, że
już parę razy to przerabiają, jeszcze boją się puścić. Po mnie, jak po papierku lakmusowym, chcą poznać jak
zareaguje społeczeństwo". Pisarka oglądała ten film w wąskim gronie (Ford, Jerzy Toeplitz, żona ministra
bezpieczeństwa Ruta Radkiewicz, Zofia Hofmanowa). O swoich odczuciach pisała: "Cała tragedia żydowska
pokazana jest świetnie i robi wstrząsające wrażenie, bo robiąc ją żydowscy marksiści zapomnieli o marksizmie i
robili to ze zwyczajnie ludzką miłością. Cała strona polska jest rażąco wypaczona, gdyż robiona jest z niechęcią,
zaledwie powściąganą. (...) ten film, zwłaszcza jako przedsięwzięcie państwowe, jest skandalem, stanowi
zamaskowaną propagandę antypolską (...). Uważam niektóre szczegóły tego filmu za wielki skandal moralny i
polityczny. Przez te szczegóły jest to film antypolski, a jest wypadkiem chyba bez precedensu, żeby instytucja
państwowa szerzyła propagandę przeciwko narodowi, którym dane państwo rządzi. Ten film ukazuje
najoczywiściej, że jesteśmy rządzeni nie tylko przez obcych, ale przez zdecydowanych wrogów narodu polskiego"
(Dzienniki powojenne 1945-1949, Warszawa 1996).
W 1954 r. Ford wyreżyserował jeden z najbardziej zakłamanych polskich filmów okresu stalinowskiego - "Piątka z
ulicy Barskiej", sugerujący, że "reakcyjne" podziemie polityczne jest głównym inspiratorem przestępczości. Ford
udał się na emigrację po marcu 1968 r.
Waldemar Łysiak przypomniał w szkicu: "Blaski i nędze 'intelektualistów' ("Najwyższy Czas" 1 października
1994), iż większość "intelektualistów" lat 50. "pracowała piórem i mikrofonem, przekonując społeczeństwo, że
Stalin to największy geniusz i dobroczyńca w dziejach ludzkości, że AK była filią Gestapo, że kablowanie do UB
na rodzinę i sąsiadów to cnota obywatelska, że komunizm to raj ziemski, a socjalizm to szczyt estetyki, itd.".
Zbigniew Herbert tak wyjaśniał w rozmowie z Jackiem Trznadlem motywy działania stalinizujących
intelektualistów: "System ten zakładali ludzie, można ich wymienić po nazwiskach. Na początku była mała grupka
agentów, którzy uczepili się intelektualistów, a intelektualiści odegrali na cześć 'nowego' symfonie patetyczną... To
było małe, głupie, nędzne, zakłamane. (...) Artystów podniecała nowa władza, że taka prosta, przystępna i swojska.
Zaproszenie do Belwederu, nagrody, rozmowa z Bierutem. Surowy pan, ale sprawiedliwy, podziemie wytłukł, ale
nas kocha. (...) Oczywiście, to targowisko próżności jest wpisane w atmosferę Warszawki, której nie lubię. To
znaczy towarzyskie kontakty, stoliczek w PIW-ie, stoliczek w Czytelniku, duże nakłady i podpisywanie książek,
kwiatek w celofanie, wieczór autorski, pięć tysięcy ospałych, zmęczonych robotników przychodzi i bije brawo
towarzyszowi pisarzowi. Pycha rosła. Nigdzie w świecie realnego kapitalizmu nie powodziło się pisarzowi tak
dobrze (...) Ekipa agentów potrzebowała na gwałt inteligencji, elity, czegoś co było w tej sferze odpowiednikiem
obecnej nomenklatury. Co oferowała ta władza? Boską rangę, role demiurga. (...) Więc uczuli nagle, jak ster
historii jest także w ich rękach, i że opłaca się nawet w jakimś sensie okłamywać ten zbełkotany naród, na który
patrzyli z pogardą, na tę masę" (cyt. za: J. Trznadel, Hańba domowa, Lublin 1993, s. 182-183).