32

Wychowanie Muzyczne 1 2011

http://www.wychmuz.pl

Materiały metodyczne

Temat 1.: Kanon.

Cel główny:

zapoznanie uczniów z formą kanonu.

Cele operacyjne:

Uczeń:
potrafi wyjaśnić pojęcie „kanon”,

t

wie, z jakiej epoki pochodzi forma ka-

t

nonu,
potrafi wymienić trzy najbardziej znane

t

kanony,
potrafi podać imię i nazwisko kompozy-

t

torów omawianych na lekcji kanonów,
potrafi wystukać rytm oraz zaśpiewać

t

solmizacją melodię Panie Janie,
umie zaśpiewać z akompaniamentem

t

melodię Panie Janie,
potrafi zaśpiewać

t

a capella w dwugłosie

kanon Panie Janie.

Metody:

podające: opis, wyjaśnienie,

t

aktywizujące: dyskusja panelowa,

t

eksponujące: prezentacja,

t

praktyczna: śpiew.

t

Katarzyna Wiśniewska

Przykłady form polifonicznych
i wariacyjnych – scenariusze zajęć

Scenariusze przewidziane są do realizacji w klasie VI szkoły podstawowej. Dotyczą ści-
słej formy polifonicznej, jaką jest kanon, oraz wariacji, które uprawiano od zamierz-
chłych czasów – w muzyce średniowiecza i renesansu charakterystyczna była dla
nich swobodna polifonia oparta na cantus firmus. Uczniów zapoznajemy z wariacjami
szczególnie popularnymi w muzyce instrumentalnej bazującej na homofonii i struktu-
rze harmonicznej systemu dur–moll.

Środki dydaktyczne:

nuty z tekstem kanonu

t

Panie Janie,

fragmenty utworów na CD:

t

Anonim, kanon

–

Sumer is icumen in

(Przyszło lato),
Johann Pachelbel,

–

Kanon D-dur,

Gustav Mahler,

–

Symfonia nr 1 część III.

Przebieg lekcji:

Wprowadzenie do zajęć.

1.

Nauczyciel wypowiada znane przysłowie

np. „Nie ma róży bez kolców” czy „Im dalej
w las, tym więcej drzew”, po czym dzieli kla-
sę na dwie grupy, które wymawiają je z opóź-
nieniem, rytmicznie. Wyjaśnia dzieciom, że
wypowiedziały przysłowie w formie kano-
nu. Po dyskusji z uczniami nauczyciel uzu-
pełnia i porządkuje wiadomości oraz podaje
prawidłową definicję kanonu i jego historię.

Kanon

(z łac. oznacza regułę, normę) jest

formą muzyczną opartą na technice polifo-
nicznej, która polega na powtarzaniu mate-
riału melodycznego jednego głosu przez ko-
lejne głosy z pewnym opóźnieniem.

Technika kanoniczna

cieszyła się dużą

popularnością już od średniowiecza. Pierw-
szy zachowany do dziś kanon Sumer is icu-

http://www.wychmuz.pl

Wychowanie Muzyczne 1 2011

33

Materiały metodyczne

men in (Przyszło lato) pochodzi z początku
XIV wieku.

Prezentacja kanonu

2.

Sumer is icumen in.

Nauczyciel prezentuje kanon. Prosi

uczniów, by podczas słuchania zwróci-
li uwagę, z ilu głosów składa się utwór, po
czym krótko go omawia.

Kanon Sumer is icumen in

, czyli Przy-

szło lato, jest utworem sześciogłosowym.
Cztery głosy wyższe powtarzają melodię, zaś
dwa głosy niższe towarzyszą w formie osti-
nata i tworzą tak zwany pedes

1

.

Prezentacja

3.

Kanonu D-dur J. Pachel-

bela.
Nauczyciel krótko omawia sylwetkę

kompozytora oraz jego słynne dzieło, po
czym przedstawia fragment Kanonu D-dur
J. Pachelbela.

Johann Pachelbel

żył w latach 1653–1706.

Był niemieckim kompozytorem i organistą
okresu baroku. Tworzył przede wszystkim
dzieła organowe – chorały, preludia, toccaty,
wariacje, suity, fugi; religijne utwory wokal-
no-instrumentalne oraz arie i motety.

Kanon D-dur

jest najsłynniejszym utwo-

rem Johanna Pachelbela i jednym z najbar-
dziej znanych dzieł epoki baroku. Pierwotnie
został napisany na troje skrzypiec i basso con-
tinuo, jednak szybko zaczęto aranżować go na
różne instrumenty. Charakterystyczną cechą
utworu jest stałe, towarzyszące ostinato.

Nauczyciel prezentuje uczniom ostinato

z kanonu oraz za pomocą solmizacji i fono-

gestyki uczy śpiewać. Przy powtórnym słu-
chaniu kanonu uczniowie z nauczycielem
wykonują utwór z towarzyszeniem nagra-
nia, wykonując solmizacją wyuczoną frazę
muzyczną.

Prezentacja fragmentu III części

4.

I Sym-

fonii D-dur „Tytan” Gustava Mahlera.
Przed wysłuchaniem utworu nauczyciel

przedstawia krótko sylwetkę kompozytora.

Gustav Mahler

żył w latach 1860–1911.

Był kompozytorem i dyrygentem epoki póź-
nego romantyzmu. Jego twórczość stanowią
symfonie (łącznie dziesięć) i pieśni oraz nie-
liczne utwory kameralne (np. kwartety for-
tepianowe).

Po zaprezentowaniu fragmentu utworu

będącego opracowaniem w tonacji molowej
w formie kanonu popularnej pieśni Panie
Janie nauczyciel pyta uczniów, czy melodia
jest im znana. Jeżeli nie potrafią rozpoznać,
naprowadza ich, śpiewając temat. Po rozpo-
znaniu melodii przez uczniów omawia róż-
nice między oryginalnym tematem a opra-
cowaniem Mahlera.

Kanon

5.

Panie Janie.

Nauczyciel rozdaje uczniom nuty kano-

nu Panie Janie oraz przedstawia podstawo-
we informacje o utworze.

Kanon Panie Janie

jest powszechnie zna-

ną melodią popularną. W Wielkiej Brytanii
czy w Niemczech uważany był za francuską
piosenkę dziecięcą (Frere Jacques). Nie wiado-
mo, kiedy pieśń ta pojawiła się w Polsce. Wia-

Ostinato Kanonu Pachelbela

1

Więcej na temat kanonu Sumer is icumen in można przeczytać w zawierającym materiały nuto-

we artykule Justyny Krenz, Muzyka w starym teatrze, zamieszczonym w „Wychowaniu Muzycznym
w Szkole” 2007, nr 2, s. 33–50.

34

Wychowanie Muzyczne 1 2011

http://www.wychmuz.pl

Materiały metodyczne

domo, że zdobyła ona popularność w całej
Europie. Przetłumaczono ją na większość ję-
zyków europejskich. Historia tego utworu się-
ga prawdopodobnie późnego średniowiecza
i związana jest z historią szlaków pielgrzym-
kowych prowadzących do grobu św. Jakuba
Apostoła. Na tych szlakach powstała piosenka
wyśmiewająca leniwych pielgrzymów, którzy
nie zrywali się na pierwszy dźwięk dzwonu.

Uczniowie wykonują najpierw rytm

melodii Panie Janie – unisono i w kanonie,
po czym śpiewają solmizacją. Z pomocą

nauczyciela czytają słowa w języku francu-
skim, niemieckim oraz angielskim, następ-
nie z akompaniamentem instrumentalnym
nauczyciela śpiewają melodię ze słowami
unisono i w dwugłosie.

Podsumowanie lekcji. Wykreślanka

6.

wyrazów utrwalająca wiadomości po-
znane w czasie lekcji.
Nauczyciel rozdaje wykreślankę i jako pra-

cę domową zadaje uczniom odnaleźć i zakre-
ślić w rozsypance terminy związane z lekcją.

Panie Janie

francuski

Frère Jacques, Frère Jacques,
dormez-vous, dormez-vous.
Sonnez les matines, sonnez les matines
ding ding dong, ding ding dong

fere żake, fere żake,
dormewu, dormewu,
sone le matine, sone le matine,
ding ding dong, ding ding dong.

niemiecki

Bruder Jakob, Bruder Jakob,
Schläfst du noch? Schläfst du noch?
Hörst du nicht die Glocken?
Hörst du nicht die Glocken?
Ding dang dong, ding dang dong.

bruder jakob, bruder jakob,
szlefst du noch? szlefst du noch?
herts du nicht di gloken?
herts du nicht di gloken?
ding dang dong, ding dang dong.

angielski

Are you sleeping, are you sleeping,
Brother John, Brother John?
Morning bells are ringing,
morning bells are ringing,
Ding ding dong, ding ding dong.

ar ju sliping, ar ju sliping
brawer dżon, brawer dżon
morning bels ar rining,
morning bels ar rining,
ding ding dong, ding ding dong.

http://www.wychmuz.pl

Wychowanie Muzyczne 1 2011

35

Materiały metodyczne

Na zakończenie lekcji uczniowie śpiewają w dwugłosie a cappella piosenkę Panie Janie

w wybranym przez siebie języku.

eksponujące: prezentacja,

t

praktyczna: śpiew.

t

Środki dydaktyczne:

nuty z tekstem melodii

t

Kurki trzy,

zdjęcia wybranych kompozytorów,

t

fragmenty nagrań utworów:

t

Wolfgang Amadeus Mozart,

–

Wariacje

C-dur „Ah vous dirai-je, Maman!”,
Ludwig van Beethoven,

–

33 wariacje

C-dur na temat Diabellego op. 120,
Johannes Brahms,

–

Wariacje B-dur na

temat Haydna op. 56,
Johann Sebastian Bach,

–

Wariacje

Goldbergowskie.

Przebieg lekcji:

Wprowadzenie.

1.

Nauczyciel wypowiada znane przysło-

wie np. „Nie szata zdobi człowieka” czy „Nie
śmiej się, dziadku, z czyjegoś wypadku”, po
czym prosi uczniów o zaprezentowanie tego
przysłowia w różnych rytmach, tempach,

A

K

R

O

M

A

N

T

Y

Z

M

B

K

A

L

I

A

I

C

A

T

P

O

L

I

F

O

N

I

A

F

D

S

K

D

M

A

P

R

O

G

R

E

S

J

A

T

R

Y

T

M

O

F

I

P

A

N

I

E

J

A

N

I

E

K

O

R

A

L

M

L

T

E

R

W

R

T

I

P

K

L

A

R

K

T

Y

I

P

K

A

L

W

M

A

S

R

A

S

D

F

D

T

F

G

H

O

J

C

L

I

A

H

J

K

C

L

A

D

F

W

T

I

O

Z

H

J

A

K

H

T

E

C

H

N

I

K

A

K

M

U

Z

Y

K

A

J

H

L

W

E

B

E

M

O

L

D

G

J

K

P

T

W

R

S

D

E

S

D

G

L

H

J

K

D

W

U

G

Ł

O

S

N

F

O

R

M

A

F

B

A

R

D

Y

O

W

E

T

R

T

Y

D

G

I

R

Ś

R

E

D

N

I

O

W

I

E

C

Z

E

K

R

T

E

D

S

O

L

M

I

Z

A

C

J

A

B

A

M

N

Temat 2.: Wariacje w muzyce.

Cel główny:

zapoznanie uczniów z formą wariacji.

Cele operacyjne

Uczeń:
potrafi wyjaśnić termin „wariacja”,

t

potrafi wymienić elementy dzieła mu-

t

zycznego,
potrafi wskazać w wysłuchanej muzyce

t

elementy poddane technice wariacyjnej,
potrafi wymienić kilku kompozytorów,

t

którzy pisali wariacje,
umie zaśpiewać melodię

t

Kurki trzy

z akompaniamentem,
potrafi zaśpiewać melodię

t

Kurki trzy

z przekształceniami wariacyjnymi (zmia-
na tonacji, tempa, metrum).

Metody:

podające: opis, wyjaśnienie,

t

aktywizujące: dyskusja panelowa,

t

36

Wychowanie Muzyczne 1 2011

http://www.wychmuz.pl

Materiały metodyczne

w różnej dynamice i artykulacji i wyjaśnia,
że to, co zrobili, można nazwać wariacja-
mi. Wspólnie z uczniami stara się ustalić
prawidłową definicję wariacji. Po zebraniu
różnych wypowiedzi nauczyciel porządkuje
i uzupełnia wiadomości uczniów oraz poda-
je prawidłową definicję.

Wariacja

jest samodzielną formą mu-

zyczną lub częścią większego utworu in-
strumentalnego, np. symfonii. Opiera się na
przekształcaniu tematu lub jego fragmentów.
W wariacjach mogą występować zmiany
w różnych elementach dzieła muzycznego.

Nauczyciel prosi uczniów, aby wymie-

nili, jakie znają elementy dzieła muzyczne-
go; uzupełnia odpowiedzi podawane przez
dzieci. Wyjaśnia, że wszystkie wymienione
elementy mogą być przekształcane, a zada-
niem na lekcji będzie wychwycić i opisać
słowami zmiany w prezentowanych waria-
cjach.

Elementy dzieła muzycznego to:
melodyka (wyznacza następstwo dźwię-

–

ków o różnej wysokości i różnym czasie
trwania),
rytmika (ustala i porządkuje za pomocą

–

metrum czas trwania dźwięków),
harmonia (oparty na akordach podsta-

–

wowy element akompaniamentu),
agogika (określa szybkość wykonywania

–

utworu),
dynamika (reguluje głośność dźwięku),

–

artykulacja (wyznacza sposób wydoby-

–

cia dźwięku),
kolorystyka (związana jest obsadą wy-

–

konawczą i z barwą dźwięku).

Nauka melodii

2.

Kurki trzy.

Nauczyciel rozdaje uczniom nuty me-

lodii Kurki trzy, krótko omawia konstruk-
cję utworu (metrum 2/4, tonacja C-dur).
Uczniowie wyklaskują rytm melodii, po
czym śpiewają ją solmizacją, a następnie ze
słowami z akompaniamentem pianina.

Wyszły w pole kurki trzy
i gęsiego sobie szły.
Pierwsza przodem, w środku druga,
trzecia z tyłu oczkiem mruga.
I tak sobie kurki trzy
raz dwa! raz dwa! w pole szły!

A pod stogiem ziarnka są,
zjadły kurki ziarnek sto.
Myśli sobie każda kurka:
„Po co wracać na podwórko?
Smaczne ziarnka tutaj są,
nie na próżno więc się szło”.

Chłop szedł miedzą do swej wsi
i zobaczył kurki trzy.
Krzyknął: „Pozwól kurze grzędy,
ona wnet ci wlezie wszędy!”.
Klasnął w dłonie: raz, dwa, trzy
i wypłoszył kurki trzy!

Prezentacja utworów.

3.

Nauczyciel kolejno prezentuje wybrane

fragmenty utworów:

Wolfgang Amadeus Mozart,

–

Wariacje

C-dur „Ah vous dirai-je, Maman!” – temat
i pierwsze 5 wariacji lub całość utworu,
Ludwig van Beethoven,

–

33 wariacje

C-dur na temat walca Diabellego op. 120
na fortepian – temat i pierwsza wariacja,
Johannes Brahms,

–

Wariacje B-dur na

temat Haydna op. 56 na orkiestrę symfo-
niczną – temat i pierwsze 2 wariacje,
Johann Sebastian Bach,

–

Wariacje Gold-

bergowskie – temat i pierwsze 3 wariacje.

Uczniowie po dwukrotnym wysłucha-

niu wybranych wariacji wspólnie z nauczy-
cielem ustalają zaobserwowane zmiany.
Dodatkowym zadaniem dla uczniów jest
dopasowanie rozdanych fotografii kompo-
zytorów do prezentowanych fragmentów
ich dzieł.

12 wariacji C-dur W. A. Mozart oparł

na temacie popularnej piosenki dziecięcej
Ah vous dirai-je, Maman! (Ach, mówię ci,
mamo), spopularyzowanej na całym świecie
ze słowami „Wyszły w pole kurki trzy”. Temat

http://www.wychmuz.pl

Wychowanie Muzyczne 1 2011

37

Materiały metodyczne

jest podany w oszczędnej formie, melodii to-
warzyszy jednogłosowy akompaniament.

I wariacja: akompaniament lewej ręki po-

zostaje prawie bez zmian, melodię można wy-
chwycić w figuracjach gamowych prawej ręki.

II

wariacja:

melodia

wzbogacona

o dźwięki akordów jest wyraźnie słyszalna
w prawej ręce, rozdrobnieniu w formie fi-
guracji zbliżonej do basu Albertiego ulega
akompaniament.

III wariacja: melodia przewija się w figu-

racjach triolowych prawej ręki, towarzyszy jej
akompaniament podobny jak w I wariacji.

IV wariacja: wykorzystuje elementy wa-

riacji II i III – wyraźnie jest słyszalna melo-
dia wzbogacona o harmonię oraz akompa-
niament triolowy.

V wariacja: zmianie ulega rytm – z mia-

rowego robi się punktowany i uzupełniający
w dwóch prowadzonych melodiach.

33 wariacje na temat walca Diabellego

L. van Beethoven napisał w 1823 roku. Sam
temat i wariacje są rozbudowane, uczniom
prezentujemy tylko temat i I wariację. Te-
mat Diabellego jest dość charakterystyczny:

utrzymany w metrum walca 3/4, zadzierzy-
sty, z licznymi akcentami na trzecią miarę
taktu. W I wariacji Beethoven zmienia me-
trum na parzyste 4/4 i temat ma charakter
uroczystego marszu.

Wariacje B-dur na temat Haydna op. 56

na orkiestrę symfoniczną J. Brahms napisał
w roku 1873; w tym samym roku opracował
również wersję tego utworu na 2 fortepia-
ny. W wersji orkiestrowej uroczysty temat
wykonują instrumenty dęte. I i II wariacja
wzbogaca temat o brzmienie romantycznej
orkiestry symfonicznej w pełnym składzie.
Temat jest poddawany pracy motywicznej,
przekształceniom rytmicznym, melodycz-
nym i kolorystycznym.

Wariacje Goldbergowskie J. S. Bacha

proponujemy zaprezentować jako ostatnie
na lekcji, gdyż w swoim kunszcie i bogac-
twie warsztatu znacznie przewyższają inne
tego typu utwory. Sama w sobie aria zawiera
elementy wariacyjne, a całość – 30 wariacji,
niektórzy muzykolodzy dzielą na dwie części,
w których przedziałem jest 16 wariacja zbli-
żona do wstępnej arii. Poszczególne wariacje

Przykładowe wariacje początku tematu piosenki Kurki trzy

38

Wychowanie Muzyczne 1 2011

http://www.wychmuz.pl

Materiały metodyczne

logicznie wiążą się po trzy. Pierwsza w gru-
pie o charakterze tanecznym nadaje wyraz
dwóm pozostałym, druga rozwija tematy me-
lodyczne pierwszej w formie swobodnej poli-
fonii, trzecia wariacja – utrzymana w ścisłej
polifonii – to najczęściej kanon wzbogacany
o dodatkowe głosy. Elementem wiążącym
wszystkie wariacje jest podstawa basowa arii.

Zadanie odnoszące się do wariacji.

4.

Wybrani uczniowie solo i w grupie z po-

mocą nauczyciela śpiewają melodię Kurki
trzy z różnymi zmianami. Nauczyciel wy-
znacza i określa elementy, jakie będą pod-

legać zmianom i podkreśla je odpowiednim
akompaniamentem. Uczniowie śpiewają
melodię w metrum 3/4, następnie w tonacji
molowej, śpiewają w różnych tempach i ryt-
mach. Można też zaaranżować z uczniami
melodię w wybranych stylach muzycznych
keyboardu.

Podsumowanie lekcji.

5.

Na zakończenie lekcji uczniowie jeszcze

raz słuchają wariacji Mozarta na temat pio-
senki Ah vous dirai-je, Maman! i z nagra-
niem śpiewają piosenkę Kurki trzy.

Wassily Kandinsky, Kompozycja VIII, 1923, Solomon R. Guggenheim Museum