2.2. Średniowieczna i wczesnonowożytna produkcja papieru.
2.2.1. Światowa historia papieru, w kontekście poprzedzających go materiałów
piśmienniczych.
„...ze szmat papier, z papieru pieniądz, z pieniędzy banki, z banków lichwa, z lichwy biedota,
a z biedoty znów szmaty...”
- angielskie porzekadło, autor nieznany. XVIII wiek
Legendarne początki historii papieru, sięgają 105 roku naszej ery, i związane są z
chińską biurokracją dworską. Za twórcę papieru, chińskie kroniki cesarskie (Hu Honsiu),
podają dworzanina Cai Luna, który opracował sposób produkcji papieru ze szmat i włókien
roślinnych
. Wcześniej cywilizacja chińska znała sztukę produkcji papiero - podobnego
materiału z kokonów jedwabnika morwowego, jednak pozyskany w ten sposób papier
jedwabny był niezwykle drogi, i zbyt miękki. Dopiero przypisywane Cai Lunowi zalecenie
wykorzystania jako surowca włókien konopnych, szmat i starych sieci rybackich, pozwoliło
na produkcję taniego, i użytecznego papieru
Rzemiosło papiernicze, podobnie jak tkactwo, garncarstwo, czy wreszcie drukarstwo, i wiele
innych sztuk rzemieślniczych, powstawało poprzez wieki na skutek żmudnego procesu
kolejnych prób i nieznacznych ulepszeń. Tym samym, wyrób papieru padł ofiarą znanej
archeologom i historykom „pułapce oczywistości”, i jako coś codziennego i oczywistego nie
był uwieczniany w ikonografii przez wiele stuleci
Mimo że produkcja papieru rozpoczęła się w Chinach już w pierwszym stuleciu naszej
ery, dopiero półtora tysiąca lat później, w roku 1634 chiński artysta i encyklopedysta Sung
Jinghsing uwiecznia proces papierniczy
Tiangong Kaiwu
, czyli „O
wykorzystaniu działań Natury”
1
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, (przedmowa);
tłum. własne.
2
P. Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12
3
D. Freyer, Mała historia papieru. Od papirusu po papier XX wieku, [dostęp: 02.02.2014]
<http://www.historiapapieru.prv.pl/>
4
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 5
5
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 5
6
J. Needham, Science and Civilization in China, Tajpej, 1986, t. 4, cz. 2, s. 171
Rys. Chińska produkcja papieru przedstawiona w
Tiangong Kaiwu.
Źródło: S. Jinghsing,
Tiangong Kaiwu, 1637, cz.12, kopia i obróbka
graficzna: Marcel D. Dekker, kolekcja fotografii [dostęp: 04.08.14]
<https://www.flickr.com/photos/marceldouwedekker/7451097100/>
Papier Cai Luna nie był całkowicie oryginalnym wynalazkiem, ale kolejnym etapem
rozwoju idei wykorzystywania arkuszy organicznego materiału do dokonywania zapisów. Od
początków dziejów pisma, ludzkość usiłowała znaleźć odpowiedni materiał z którego można
by tworzyć elastyczną, i absorbującą barwnik powierzchnię do pisania.
Najoczywistszym początkowym surowcem do takiego celu były naturalnie płaskie
elementy roślin, takie jak kora lub liście. Liści oliwnych używano do drobnych zapisów w
starożytnych Syrakuzach i Atenach
, w Egipcie, Indiach czy na Cejlonie wykorzystywano
liście palmowe
. Liście nacinano lub delikatnie ryto stilusem lub piórem, a następnie
wypełniano rysy mieszanką pigmentu i wody
. Ślady po tej dawnej technologii odnajdujemy
w etymologii słów związanych z książką. Łacińskie folium oznacza zarówno liść jak i arkusz
czy stronę
, podobnie w języku angielskim, słowo leaf, to nie tylko liść, ale też dawna nazwa
strony, czy też karty księgi
Równie powszechne w dziejach ludzkości było pisanie na korze. Łaciński wyraz liber,
który z czasem zaczął oznaczać księgę, początkowo znaczył tyle co „kora, łyko kory”
wskazując na zarówno na genezę nazwy jak i na pierwotny surowiec. Odniesienia do
stosowania kory, szczególnie lipowej, do zapisów znajdujemy u wielu antycznych pisarzy,
między innymi Ulpianusa, Martianusa Capelli czy Symmachusa
7
A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa, 2009, s. 51
8
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 11
9
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 12
10
A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa, 2009, s. 51
11
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 12
12
A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa, 2009, s. 51
13
A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa, 2009, s. 51
Wyjątkowo popularnym materiałem do zapisu była kora brzozy. Różne gatunki brzozy
rosną w całej Eurazji, i w Ameryce. Jej cienka, elastyczna i jasna kora była wykorzystywana
przez różne kultury jako substytut papieru. Do przykładów takich zapisów można zaliczyć
starożytne zapiski buddyjskie z Bajram-Ali w Turkmenistanie
, pochodzące z przełomu I-II
stulecia naszej ery tabliczki brzozowe z Vindolandy
na terenie dzisiejszej Anglii,
odnalezione w Meksyku indiańskie zwoje pisma obrazkowego znad Rio Grande
, czy w
reszcie bliższe nam geograficznie, czy gramoty ruskie z Nowogrodu
Mimo bliskiego sąsiedztwa Polski dawnymi terenami Rusi, gdzie zapiski na korze
brzozy były powszechne, na ziemiach Polskich nie odnaleziono dotychczas tego rodzaju
gramotów brzozowych, choć ich stosowanie wydaje się prawdopodobne, ze względu na
wielowiekowe kontakty polsko – ruskie, jak i powszechność brzóz na naszych terenach.
Ciekawostkę dla historyków może stanowić legenda tak zwanej Kroniki Nakorsza
Warmisza, zwanej też Gramotą Wojnana. Miałaby to być rzekomo, brzozowa gramota
spisana około 335 roku naszej ery, przez legendarnego Wojnana, o którym pisał Michał
Wiszniewski w swym dziele pt: „Historya literatury polskiéj” że był to „...najdawniejszy
słowiańsko-polski dziejopis przed wprowadzeniem chrześcijaństwa...”
. Enigmatyczna
gramota została też wspomniana w tomie 19 „Encyklopedyi Powszechnej” Orgelbranda
, z
1898 roku, a także w tomie V „Dzieł” Ignacego Krasickiego
. Krasicki barwnie opisał dzieje
kroniki od jej sporządzenia, następnie ukrycia pod słupem nagrobnym w Gnieźnie, odkrycia
po wielu stuleciach przez chłopów, w roku 1574, w efekcie czego trafiła ona rzekomo w ręce
szlachcica Szymona Kościeleckiego, i dalej, poprzez stulecia, w ręce kolejnych bibliofilów.
Choć Gramota Wojnana najprawdopodobniej nigdy nie istniała, sama możliwość
stosowania na ziemiach polskich zapisków brzozowych jest realna, tym bardziej, że tego
rodzaju gramoty powszechne były u naszych wschodnich sąsiadów.
Dobry przykład może tu stanowić specyficzne znalezisko zapisanej kory brzozowej z
Mścisławia w obwodzie mohylewskim na Białorusi. Jest to „brudnopis” uczniowski, na
którym widnieje podpis Onfim, zapewne imię właściciela, i kilka linijek niewprawnie
14
G. Bongard-Lewin, M. I. Vorobjewa-Desjatkovskaja, E. Temkin, Fragmenty sanskritskih rukopisej iz Zang-
Tepe, [w;] Vestnik Drevnej Istorii, t.1, Moskwa, 1965, s. 22
15
Vindolanda Tablets Online [dostęp: 01.08.2014], <http://vindolanda.csad.ox.ac.uk/>
16
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 13
17
W. L. Janin, Ja poslał tjebe berestu..., Moskwa, 1998, s. 3
18
M. Wiszniewski, Historya literatury polskiéj, Kraków, 1843, s. 174 - 178
19
Nakorsz, [w:] S. Orgelbrand, Encyklopedya powszechna, Warszawa, 1865 t. 19, s. 165, Google books [dostęp:
06.06.2014]<http://books.google.pl/>
20
Ignacy Krasicki, Dzieła, t.V, Wrocław, 1824,, s. 352, Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa [dostęp:
06.06.2014]<http://www.dbc.wroc.pl/>
napisanych liter, oraz dziecięcy rysunek przedstawiąjacy dwie ludzkie postacie
nalezisko to jest o tyle znamienne, że w przeciwieństwie do pism spisywanych przez
dorosłych, które mogły być wysyłane jako korespondencja na duże odległości, dziecięcy
brudnopis był niemal na pewno tworem lokalnym.
Rys. Dziecięce zapiski na korze z XII wieku.
Źródło: Na Białorusi znaleźli pokrytą literami korę z XII w.,
[dostęp: 06.06.2014 ] <http://archeowiesci.pl/2014/07/18/na-
bialorusi-znalezli-pokryta-literami-kore-z-xii-w/>
Cywilizacje Bliskiego Wschodu
i północnej Afryki powszechnie posługiwały się w
tym celu papirusem, czyli sklejanym i laminowanym włóknem z rośliny cyperus papyrus.
Papirus częściowo przeniknął samtąd do krajów śródziemnomorskich, między innymi do
Grecji. Papirus w największym stopniu można nazwać proto-papierem, jako że miał on
podobne właściwości i był wykonany z włókiem roślinnych. Samo słowo „papier” w językach
europejskich wywodzi się od łacińskiego papyrus, lub greckiego papuros, zaś słowo biblia, to
orginalnie dawna łacińska nazwa zapisanych arkuszy papirusa
Zabytków w postaci zapisów na papirusie jest stosunkowo niewiele, do
najciekawszych należą znaleziska z Herkulanum, egipskie papirusy z Oxyrrynhos, czy
mezopotamskie z Dura Europos
Papirusa nie można jednak uznać, z technicznego punktu widzenia za papier, gdyż nie
był on wykonywany z rozbitych i porozdzielanych mechanicznie włókien, które przed
powstaniem arkusza powinny mieć formę pulpy, ale z rozprasowanych wstęg włókna
celulozowego
. Tym samym, pierwszym faktycznym papierem był dopiero wynalazek Cai
21
Na Białorusi znaleźli pokrytą literami korę z XII w., [dostęp: 06.06.2014 ]
<http://archeowiesci.pl/2014/07/18/na-bialorusi-znalezli-pokryta-literami-kore-z-xii-w/>
22
A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa, 2009, s. 53
23
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 17
24
A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa, 2009, s. 53
25
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 6
Luna.
Technika produkcji papieru trafiła do Europy poprzez Lewant, jednak proces ten trwał
ponad siedem stuleci
. Początkowo, papier trafia z Chin do Samarkandy. W wyniku Bitwy
nad Talasem z roku 751, pomiędzy Cesarstwem Dynastii Tang, a Kalifatem Abbasydów,
chińscy papiernicy trafiają do niewoli. Jest to początek papiernictwa w świecie islamu. Na
terenach Samarkandy wykształca się technika produkcji papieru z lnu i konopii
Stamtąd tajniki papiernictwa trafiają do Persji, poprzez Bagdad do Damaszku,
następnie do Egiptu i Maroka
, by wreszcie w 1061 roku zaistnieć w arabskim Emiracie
Sycylii
Arabskie początki papieru w Europie zachowały się częściowo jako poszlaki w
nazewnictwie. Przykładem może być tu polskie słowo ryza (fr. reyme, sp. resma, ang. ream),
pochodzące, za pośrednictwem języków zachodnioeuropejskich, od arabskiego rismah, czyli
paczka
Pierwszym europejskim dokumentem spisanym na papierze było
Breviarium et
Missale mozarabicum, powstałe w hiszpańskim klasztorze imienia Świętego Dominika z Silos
w okolicach Burgos, w roku 1036, jednak do jego sporządzenia posłużył papier arabski
Początki papieru produkowanego w chrześcijańskiej Europie sięgają prawdopodobnie
roku 1150, gdy pojawiły się pierwsze papiernie w Hiszpanii
Następnie lokalny wyrób papieru rozpoczął się we Italii około roku 1230, od 1238
roku działała już papiernia w Fabriano, a po 1289 roku, w Amalfi.
Szczególne znaczenie dla rozwoju europejskiego papiernictwa miała działalność
papiernicza w Fabriano.
Początki ręcznej produkcji papieru w tym mieście wiązały się z przymusowym
osiedleniem grupy arabskich więźniów w dzielnicy zwanej potem Borgo Saraceno.
Fabriańscy rzemieślnicy usprawnili i rozwinęli produkcję papieru poprzez uzdatnienie go
klejem pochodzenia zwierzęcego, wprowadzili też znaki wodne, a ręczne ubijanie pulpy
26
P. Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12
27
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 60
28
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 60
29
P. Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12
30
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 179
31
P. Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12
32
P. Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12
papierowej zastąpili mechanicznym
Ówczesne Fabriano słynęło jako miejsce produkcji sukna wełnianego, przędzy i filcu.
Do ubijania włókien wełny stosowano tam napędzane kołem wodnym młockarnie, zwane
valchare. Zestaw poruszanych kołem zamachowym młotów został zaadaptowany to
miażdżenia pulpy lnianej zamiast wełnianej
Prawdopodobnie za sugestią lokalnych garbarni, papiernicy fabriańscy zaczęli
impregnować papier, w celu zmniejszenia jego chłonności, za pomocą kleju pochodzenia
zwierzęcego, pozyskiwanego poprzez gotowanie skrawków skór
. Wcześniej, aż od czasów
Cai Luna, papier impregnowano skrobią
Trzecim unowocześnieniem dokonanym przez papierników z tego miasta było
wprowadzenie metalowego odrutowania do siatki służącej do czerpania papieru
. Odcisk
faktury drutu na papierze zostawia wyraźny ślad, który został następnie rozwinięty do postaci
znaku wodnego
Opracowane w Fabriano nowatorskie techniki papiernicze z czasem rozprzestrzeniły
się po Italii, a następnie trafiły do Hiszpanii, gdzie podstawy papiernictwa były już wcześniej
znane, i innych krajów Europy
, stopniowo będąc wprowadzane coraz dalej na północ i
wschód. Sam papier produkowany w Fabriano by wyjatkowo popularny w Europie, w niecałe
130 lat trafia nawet na północny skraj Europy, do Finlandii, gdzie w 1350 spisano na takim
papierze dokument
W XIII wieku papier trafił na tereny niemieckie. W 1390 roku rozpoczął działalność
młyn papierniczy w Norymberdze, następnie w Ravensburgu (1391 r.), Augsburgu (1468 r.),
Kempten (1477 r.), Memmingen (1481 r.), Ettlingen (1482 r.), Reutlingen (1486 r.) i
Landshut (1489 r.)
Wkrótce produkcja papieru trafia na Śląsk, gdzie w kolejnych wiekach powstało aż
33
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 2
34
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 2
35
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 3
36
D. Hunter, Papermaking through Eighteen Centuries, Nowy Jork, 1930, 141
37
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 3
38
P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.16
39
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 2
40
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 2
41
P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12
100 papierni
, w tym powstała w 1496 roku czerpalnia z Nysy
, czy jeszcze wcześniejsza
papiernia z Wrocławia z 1490
, gdzie od 1473 roku działała już drukarnia
Nie tylko kultura chińska z wielkim opóźnieniem zaczęła uwieczniać sztukę
papierniczą w sztuce. Podobnie rzecz się ma z reprezentacją papiernictwa w ikonografii
europejskiej. Choć pierwsze warsztaty papiernicze istniały już w Hiszpanii już w 1150 roku,
pierwsza rycina przedstawiająca papiernika przy pracy, wykonana przez Josta Ammana,
pojawia się dopiero w roku 1568, jako ilustracja do Das Ständebuch, „Księgi Rzemiósł”
Rys. Najstarsza europejska rycina przedstawiająca pracę papiernika.
Źródło: Das Ständebuch, ilustracja: Der Paperer, Zbiory cyfrowe
Uniwersytetu
w
Kolonii,
[dostęp:
04.08.2014]
<http://www.digitalis.uni-koeln.de/Amman/amman_index.html>
42
K. Maleczyńska, Dzieje starego papiernictwa śląskiego, Wrocław/Warszawa/Kraków 1961, s. 146-152.
43
K. Wachowski, L. Marek, Późne średniowiecze i nowożytność. Scholaryzacja, [w:] „Archeologia. Górny
Śląsk”, Katowice, 2013, s. 224
44
M. Szymczyk, Stan badań nad historią papiernictwa na ziemiach polskich, "Rocznik Muzeum Papiernictwa"
t. I, 2007, s.12
45
A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia gospodarcza polski, Warszawa, 1998, s. 30
46
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 5
2.2.2. Początki papiernictwa w Polsce
Historia produkcji papieru na ziemiach polskich sięga późnego średniowiecza. Do lat
siedemdziesiątych, za pierwsze w Polsce miejsce wyrobu papieru uznawano Gdańsk, datując
gdański młyn papierniczy na rok 1473, jednak kwerenda historyczna nie potwierdziła by w
owym roku miała miejsce tam jakakolwiek udokumentowana działalność papiernicza
Papiernictwo w rejonie Gdańska rozwija się w sposób udokumentowany z początkiem XVI
wieku
Tym samym, na podstawie dotychczasowej wiedzy historycznej, za najstarszy młyn
papierniczy można uznać ten znajdujący się w Prądniku Czerwonym
obrzeżach Krakowa
Prądnicki ośrodek powstał w 1491 r.
. Kolejne papiernie pojawiły się w 1524 roku w
Warszawie, a następnie w 1531 roku w Zawadach w Wielkopolsce
Z perspektywy achronologicznej, przyjmując za punkt wyjścia dzisiejsze granice
Polski, do najstarszych papierni można też zaliczyć tą powstałą w 1490 roku we Wrocławiu
który należał jednak wówczas do królestwa Czech, i był nie związany z Królestwem Polskim.
Podobnie rzecz ma się z istniejącym od 1539 roku rzemiosłem papierniczym Ziemi
Lubuskiej
(należącej podówczas Brandenburgii ).
Większy związek z działaniami ekonomicznymi Królestwa Polskiego, miała powołany
w 1524 roku, z rozkazu Zygmunta I Starego, młyn papierniczy w Wilnie na Litwie
, czy
postawiona w 1532 roku papiernia w Królewcu, który wówczas był częścią Księstwa
Pruskiego, nominalnie podlegającego Koronie Polski
Również istniejąca co najmniej od roku 1562, a oficjalnie zatwierdzona po
47
K. Sarnecki, Czy przed pięciu wiekami robiono w Gdańsku papier?, „Przegląd Papierniczy” 1974, nr 6, s.
228-230
48
M. Szymczyk, Stan badań nad historią papiernictwa na ziemiach polskich, "Rocznik Muzeum Papiernictwa"
t. I, 2007, s.11
49
J. Dąbrowski, Pierwsza polska papiernia o udokumentowanej historii – Prądnik Czerwony, 1491 r., „Przegląd
Papierniczy”, 1990, nr 8-9, s. 277-280.
50
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich., Warszawa, 1884, seria: Tom V,
strona 476.
51
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich., Warszawa, 1884, seria: Tom V,
strona 476.
52
M. Szymczyk, Stan badań nad historią papiernictwa na ziemiach polskich, "Rocznik Muzeum Papiernictwa"
t. I, 2007, s.11
53
K. Maleczyńska, Dzieje starego papiernictwa śląskiego, Wrocław – Warszawa – Kraków 1961,
s. 146-152.
54
M. Szymczyk, Stan badań nad historią papiernictwa na ziemiach polskich, "Rocznik Muzeum Papiernictwa"
t. I, 2007, s.12
55
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 35
56
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 29
przebudowie w 1605 roku papiernia w Dusznikach Zdroju nie leżała wówczas na terytorium
polskim, ale na terenie Śląska należącego wtedy do monarchii Habsburgów. Dusznicka
papiernia działała nieprzerwanie aż po lata 30' XX wieku, a obecnie pełni funkcję muzeum
papiernictwa
Od około 1570 roku funkcjonowały drukarnie w Lublinie, oraz Zamościu i Lwowie.
Korzystały one z papieru produkowanego w okolicach Lublina i w Krakowie. Pierwsza
tłocznia papieru w samym Lublinie pojawiła się dopiero w 1686 roku
Tak jak niemieccy papiernicy prowadzili swą działalność jako „wolny zawód”, nie
stworzyli własnych cechów, i nie regulowali norm swego fachu, tak do roku 1546, przemysł
papierniczy w Polsce również pozostawał nieregulowany
Prawdopodobnie w porozumieniu z papiernikami krakowskimi, kancelaria króla
Zygmunta I Starego wydała w 1546 roku dokument Confirmatio articulorum artificii
papiracii
, czyli „Postanowienie rzemiosła papierniczego” wprowadzające zasady dla
działania papiernictwa
Rys. Confirmatio articulorum artificii papiracii - dokument
wydany przez Zygmunta I Starego, 1546 r.
Źródło: J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern
Europe Before the Introduction of Paper-making Machines, Łódź,
2008, s. 42
57
M. Szymczyk, Najnowsze inwestycje w muzeum papiernictwa w Dusznikach Zdroju, „Muzealnictwo”, nr 50,
Warszawa, 2009, s. 116 - 117
58
J. Siniarska-Czaplicka, Papier druków tloczonych w latach 1576-1700, "Rocznik Zakładu Narodowego
im.Ossolińskich", 1976, t. 11, s. 10
59
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 13-14
60
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 15
61
A. Jezierski,C. Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, Warszawa, 1998, s. 51
Zygmuntowskie postanowienie ograniczyło prawa wolnych czeladników i robotników
papierniczych, nadając kontrolę nad przemysłem właścicielom papierni i majstrom. Poważne
konflikty i przewiny wśród papierników miały być rozwiązywane przez radę miasta, a
składanie fałszywego zeznania przeciw czeladnikowi groziło utratą przez warsztat praw do
wykonywania zawodu
2.2.3. Produkcja papieru czerpanego.
Preindustrialna technika produkcji papieru polegała na tak zwanym „czerpaniu” czyli
odsiewaniu pulpy włóknistej z zawiesiny za pomocą specjalnego płaskiego sita – matrycy
Średniowieczna i wczesnonowożytna produkcja papieru czerpanego dzielona była na
kilka etapów.
Etapem pierwszym było pozyskiwanie lnianych szmat, starych ubrań, pościeli i innych
fragmentów tkanin lnianych. Zajmowali się tym zawodowi zbieracze, którzy nabywali szmaty
od lokalnych mieszkańców drogą barteru lub handlu. Odrzucali oni szmaty wełniane i
jedwabne, jako nieprzydatne dla papierni, a następnie oferowali zebrany materiał
właścicielom papierni, którzy mieli prawo przebierać w towarze, w celu znalezienia
najlepszych skrawków. Ze względu na dochodowość zawodu zbieracza, jak i względnie małą
podaż szmat, rynek ów był prawnie regulowany, i przypisany do lokalnej produkcji, tym
samym, pozwala to prześledzić, na potrzeby historycznych i archeologicznych badań
przemysłu, skąd dana papiernia pozyskiwała surowiec
Etapem drugim było rozbicie szmat do formy włóknistej masy, która następnie miała
by ponownie odsączona i wysuszona dla uzyskania papieru.
Początkowo, szmaty lniane sortowano, rozdrabniano i moczono. Tak namoczone,
pozostawiano do częściowego nadgnicia, co zmiękczało i osłabiało włókna. Gdy tkanina pod
wpływem namoczenia i nadgnicia zaczynała się rozchodzić, rozbijano ją mechanicznie na
pulpę
. Mogło to być czynione ręcznie, bądź, wzorując się na technice papierniczej z
Fabriano, za pomocą maszyny wzorowanej na filcarce
62
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 15
63
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 171
64
P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12
65
P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12
66
P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.16
Następnie, przez rozcieńczoną w wodzie pulpę przekładano sito formowe, w wyniku
czego, pulpa osiadała na sicie, a woda spływała. Czerpacz sitem, najpierw na prawo, potem
na lewo, następnie w przód i w tył, dla uzyskania jednolitej powierzchni
Forma papiernicza złożona była z drewnianej ramy, listew usztywniających i „ekranu”,
czyli gęstej siatki z drutu – na dwucentymetrowym pasie listwy mocowano ok. 18 do 25
drutów
Ponieważ punkty styku z drutem odciskały się na papierze, był on cieńszy tam gdzie
drut przebiegał, a grubszy tam gdzie pulpa rozciągnięta była pomiędzy drutami.
Papiernicy wykorzystywali to zjawisko, mocując druciane kształtki do ekranu, które
odciskały na schnącej pulpie wybrane symbole, zwane znakami wodnymi, lub filigranami
Pierwsze znane w Europie znaki wodne pochodziły z hiszpańskiej papierni w
Fabriano
Rys. Budowa ramy, sita formowego, i znaku wodnego.
Źródło: J. Siniarska-Czaplicka, Próba wytypowania metody zbierania i klasyfikowania polskich znaków
wodnych na przykładzie papierów młynów Mazowsza w latach 1750-1850,” Przegląd Papierniczy”, 1959 r., R.
15, nr 7., s. 216
Znaki wodne, obok zarysu odciśniętego drutowania ekranu, i wymiarów arkusza, są
znakomitym punktem odniesienia dla datowania, i przyporządkowywania geograficznego
67
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 178
68
J. Siniarska-Czaplicka, Próba wytypowania metody zbierania i klasyfikowania polskich znaków wodnych na
przykładzie papierów młynów Mazowsza w latach 1750-1850.,” Przegląd Papierniczy”, 1959 r., R. 15, nr 7., s.
215
69
J. Siniarska-Czaplicka, Próba wytypowania metody zbierania i klasyfikowania polskich znaków wodnych na
przykładzie papierów młynów Mazowsza w latach 1750-1850.,” Przegląd Papierniczy”, 1959 r., R. 15, nr 7.,
s.215
70
P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.16
papieru czerpanego
Następnie rzemieślnik odpowiedzialny za zanurzanie sit, oddawał ramę z arkuszem
nakłądaczowi, który wytrząsał nadmiar wody, i ustawiał ramę na pochylni zwanej „żmiją”,
„rogiem” lub „osłem”
, dla ostatecznego odsączenia. Potem okładał ją kawałem filcu bądź
sukna wełnianego, następnie obracał by wyłożyć arkusz, i oddawał formę czerpaczowi
Leżący na filcu arkusz papieru był przykrywany kolejnym płatem filcu, na który
nakładano kolejny mokry arkusz papieru, kolejny filc, i tak dalej aż do uzyskania stosu
kilkudziesięciu arkuszy. Tak powstały stos był dociskany w celu wyciśnięcia nadmiaru wody,
za pomocą specjalnej prasy
Rys. Prasa do wyciskania wody z arkuszy. Eksponat z
Muzeum Papiernictwa w Dusznikach Zdroju.
Źródło: Galeria – wystawy stałe [dostęp: 22.05.2014],
<http://www.muzpap.pl/>
Gdy papier by niemal suchy, wyjmowano filcowe przekładki i dociskano go
ponownie. Następnie, papier był wieszany w suszarni dla całkowitego wyschnięcia. Służyły
do tego specjalne krzyżaki drewniane, między którymi rozpinano nawoskowane włosie
końskie
71
M. Szymczyk, Stan badań nad historią papiernictwa na ziemiach polskich, "Rocznik Muzeum Papiernictwa"
t. I, 2007, s.23
72
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 7
73
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 178
74
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 178
75
P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.13
Rys. przedstawia trzyosobowy zespół papierników przy pracy. Jest to ilustracja z
XVII
wieku, ale przedstawiona technika nie różni się zasadniczo od tej z wieków
wcześniejszych. Podstawowe dwie różnice to podział pracy pomiędzy nakładacza który
wyciska i obraca kolejne arkusze i trzeciego pracownika który je składa i odnosi, oraz
wystająca z lewej strony kadzi rura nagrzewnicza, zwana „pistoletem”
. Od XVII wieku
nagrzewano kadź z pulpą, w celu szybszego odwadniania się masy
. W tle widoczne są
nachylone krzyżaki do suszenia, oraz fragment „filcarki” do tłuczenia pulpy, jej wał
napędowy i młoty
Rys. Praca XVII wiecznych papierników, Ilustracja
autorstwa Eliasza Porceliusa.
Źródło:
Das Woblausgefonnene Pappiermachen, E.
Porcelius, Norymberga, 1686 za: D. Hunter, Papermaking.
The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork,
1978, s. 174
76
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 5
77
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 173
78
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 173
79
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 5 - 6
Przed zapakowaniem, suchy papier był zabezpieczany żelatyną, bądź masą na bazie
, by nadać mu zdatną do pisania fakturę. Europejscy papiernicy dokonywali tego
poprzez zanurzanie arkuszy podtrzymywanych na dwóch kijach, w kadzi z klejem
żelatynowym pozyskanym z gotowanych skór. W wyniku tego procesu wiele arkuszy ulegało
uszkodzeniu
Przed przełomem XV i XVI wieku nie istniał w Europie jednorodny przepis na klej do
impregnowania papieru, i jakość impregnacji różniła się znacznie pomiędzy ryzami różnego
pochodzenia
Od XV wieku, większość papierni zaczęła też dodawać ałun (aluminium kalium
sulfuricum), do kleju kostnego, co w zależności od stężenia mogło nadać arkuszom różną
twardość i wytrzymałość
. Niedoskonałość arkuszy była tak powszechnym problemem, ze
jeszcze w XVII wieku francuski jezuita, ojciec Imberdis, zalecał by arkusz z ryzy na próbę
miąć w ręku, i poślinić, by się przekonać czy nadaje się on do zapisania
Końcowo, papier był wygładzany. Najstarsza technika wygładzania polegała na
polerowaniu arkusza, rozłożonego na płaskiej drewnianej powierzchni, za pomocą agatu lub
innego gładkiego kamienia. Technika ta została wyparta po 1541 roku
do tego zadania tak zwanego młota introligatorskiego, czyli prasy do wygładzania okładek
ksiąg
Dwieście lat później, młot do wygładzania został zastąpiony systemem drewnianych
wałków. Te unowocześnienia oznaczały koniec zawodu wygładzacza arkuszy, co
doprowadziło do konfliktów wewnątrz przemysłu papierniczego, i przyczyniło się do
początków regulacji papiernictwa na terenach niemieckich
Typowy zespół złożony z dwóch czerpaczy, nakładacza filcu, i układacza stosów, był
w stanie wyprodukować nawet do pięciu tysięcy arkuszy w ciągu dwunastogodzinnego dnia
pracy
. Zgodnie z „Postanowieniem przemysłu papierniczego” Zygmunta I Starego,
80
P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.16
81
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 194
82
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 195
83
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 18
84
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 196
85
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 74
86
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 197
87
D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 197 - 199
88
P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s. 13
papiernicy mieli obowiązek wykonać 2880 arkuszy papieru, składanych w ryzy po 480
sztuk
Przy tak intensywnej pracy i dużym zapotrzebowaniu, standardowa forma
wytrzymywała około dwóch lat, zaś większe formaty rozpadały się szybciej. Ponieważ każda
kolejna forma pochodząca z jednego zakładu posiadała nieco inną wersję znaku wodnego, ale
opartą na tym samym wzorze, pozwala to na precyzyjne datowanie arkuszy, i przypisywanie
ich do konkretnych form. Co więcej, odnalezienie większej liczby form o tym samym znaku
wodnym, lub znaków wodnych z jednej formy pozwala, w przybliżeniu, określić rozmiar i
przerób danej papierni
. Występowanie w jednym miejscu dużej liczby papierów o różnych
filigranach, może zaś wskazywać na handel hurtowy
Figura do odciskania znaku wodnego była wykonana z drutu mosiężnego lub
wycinana z blachy, a następnie przyszywana bądź przylutowywana do formy. Figury takie
dawały znaki konturowe, zaś znaki cieniowane pojawiły się dopiero w wieku XIX, wraz z
produkcją papieru welinowego
. Początkowo, figury druciane służące do tworzenia
symbolicznych znaków wodnych były wykonywane przez samych papierników, jednak w
głównej mierze ich wytwarzaniem zajmowali się złotnicy i srebrnicy. Ponieważ proces
czerpania niszczył delikatne drutowanie figury, były ona często lutowane, naprawiane lub
ponownie mocowane. Ślad zużycia figury widoczny jest w postępującej degradacji kolejnych
stworzonych za jej pomocą znaków wodnych, co pozwala na datowanie względne
bliźniaczych arkuszy. Sporadycznie, figury przenoszone były na nowy arkusz, co pozwala, po
analizie znaku i innych datowników, dodatkowo ustalić chronologię produkcji
Wczesnonowożytne usprawnienia średniowiecznej metody czerpania, poprzez
stosowanie nie pozostawiających śladów na papierze drutów wątka i osnowy, doprowadziły
do powstania tak zwanego papier vélin
, czyli „papieru vellum”, przypominającego w
fakturze dobrej jakości pergamin. Na formach do papieru vellum możliwe było wyszywanie
delikatnych figur dających możliwość odciskania cieniowanych znaków wodnych
89
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 7-8
90
P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s. 13-14
91
J. Siniarska-Czaplicka, Papier druków tloczonych w latach 1576-1700, "Rocznik Zakładu Narodowego
im.Ossolińskich", 1976, t. 11, s.24
92
J. Siniarska-Czaplicka, Próba wytypowania metody zbierania i klasyfikowania polskich znaków wodnych na
przykładzie papierów młynów Mazowsza w latach 1750-1850.” Przegląd Papierniczy”, 1959, R. 15, nr 7., s.216
93
P. Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.14
94
J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making
Machines, Łódź, 2008, s. 13
95
J. Siniarska-Czaplicka, Próba wytypowania metody zbierania i klasyfikowania polskich znaków wodnych na
przykładzie papierów młynów Mazowsza w latach 1750-1850.” Przegląd Papierniczy”, 1959, R. 15, nr 7., s.216
Dalszy rozwój i industrializacja procesu papierniczego spowodowały stopniowy zanik
znaków wodnych, które w czasie masowej i wieloformatowej produkcji, oraz przy
możliwości masowego magazynowania, straciły na ważności
96
P. Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the
Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.14