plik

2.2. Średniowieczna i wczesnonowożytna produkcja papieru.

2.2.1. Światowa historia papieru, w kontekście poprzedzających go materiałów

piśmienniczych.

„...ze szmat papier, z papieru pieniądz, z pieniędzy banki, z banków lichwa, z lichwy biedota,

a z biedoty znów szmaty...”

- angielskie porzekadło, autor nieznany. XVIII wiek

Legendarne początki historii papieru, sięgają 105 roku naszej ery, i związane są z

chińską biurokracją dworską. Za twórcę papieru, chińskie kroniki cesarskie (Hu Honsiu),

podają dworzanina Cai Luna, który opracował sposób produkcji papieru ze szmat i włókien

roślinnych

. Wcześniej cywilizacja chińska znała sztukę produkcji papiero - podobnego

materiału z kokonów jedwabnika morwowego, jednak pozyskany w ten sposób papier

jedwabny był niezwykle drogi, i zbyt miękki. Dopiero przypisywane Cai Lunowi zalecenie

wykorzystania jako surowca włókien konopnych, szmat i starych sieci rybackich, pozwoliło

na produkcję taniego, i użytecznego papieru

Rzemiosło papiernicze, podobnie jak tkactwo, garncarstwo, czy wreszcie drukarstwo, i wiele

innych sztuk rzemieślniczych, powstawało poprzez wieki na skutek żmudnego procesu

kolejnych prób i nieznacznych ulepszeń. Tym samym, wyrób papieru padł ofiarą znanej

archeologom i historykom „pułapce oczywistości”, i jako coś codziennego i oczywistego nie

był uwieczniany w ikonografii przez wiele stuleci

Mimo że produkcja papieru rozpoczęła się w Chinach już w pierwszym stuleciu naszej

ery, dopiero półtora tysiąca lat później, w roku 1634 chiński artysta i encyklopedysta Sung

Jinghsing uwiecznia proces papierniczy

w swej encyklopedii

Tiangong Kaiwu

, czyli „O

wykorzystaniu działań Natury”

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, (przedmowa);

tłum. własne.

P. Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12

D. Freyer, Mała historia papieru. Od papirusu po papier XX wieku, [dostęp: 02.02.2014]

<http://www.historiapapieru.prv.pl/>

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 5

J. Needham, Science and Civilization in China, Tajpej, 1986, t. 4, cz. 2, s. 171

Rys. Chińska produkcja papieru przedstawiona w

Tiangong Kaiwu.

Źródło: S. Jinghsing,

Tiangong Kaiwu, 1637, cz.12, kopia i obróbka

graficzna: Marcel D. Dekker, kolekcja fotografii [dostęp: 04.08.14]
<https://www.flickr.com/photos/marceldouwedekker/7451097100/>

Papier Cai Luna nie był całkowicie oryginalnym wynalazkiem, ale kolejnym etapem

rozwoju idei wykorzystywania arkuszy organicznego materiału do dokonywania zapisów. Od

początków dziejów pisma, ludzkość usiłowała znaleźć odpowiedni materiał z którego można

by tworzyć elastyczną, i absorbującą barwnik powierzchnię do pisania.

Najoczywistszym początkowym surowcem do takiego celu były naturalnie płaskie

elementy roślin, takie jak kora lub liście. Liści oliwnych używano do drobnych zapisów w

starożytnych Syrakuzach i Atenach

, w Egipcie, Indiach czy na Cejlonie wykorzystywano

liście palmowe

. Liście nacinano lub delikatnie ryto stilusem lub piórem, a następnie

wypełniano rysy mieszanką pigmentu i wody

. Ślady po tej dawnej technologii odnajdujemy

w etymologii słów związanych z książką. Łacińskie folium oznacza zarówno liść jak i arkusz

czy stronę

, podobnie w języku angielskim, słowo leaf, to nie tylko liść, ale też dawna nazwa

strony, czy też karty księgi

Równie powszechne w dziejach ludzkości było pisanie na korze. Łaciński wyraz liber,

który z czasem zaczął oznaczać księgę, początkowo znaczył tyle co „kora, łyko kory”

wskazując na zarówno na genezę nazwy jak i na pierwotny surowiec. Odniesienia do

stosowania kory, szczególnie lipowej, do zapisów znajdujemy u wielu antycznych pisarzy,

między innymi Ulpianusa, Martianusa Capelli czy Symmachusa

A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa, 2009, s. 51

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 11

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 12

A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa, 2009, s. 51

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 12

A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa, 2009, s. 51

Wyjątkowo popularnym materiałem do zapisu była kora brzozy. Różne gatunki brzozy

rosną w całej Eurazji, i w Ameryce. Jej cienka, elastyczna i jasna kora była wykorzystywana

przez różne kultury jako substytut papieru. Do przykładów takich zapisów można zaliczyć

starożytne zapiski buddyjskie z Bajram-Ali w Turkmenistanie

, pochodzące z przełomu I-II

stulecia naszej ery tabliczki brzozowe z Vindolandy

na terenie dzisiejszej Anglii,

odnalezione w Meksyku indiańskie zwoje pisma obrazkowego znad Rio Grande

, czy w

reszcie bliższe nam geograficznie, czy gramoty ruskie z Nowogrodu

Mimo bliskiego sąsiedztwa Polski dawnymi terenami Rusi, gdzie zapiski na korze

brzozy były powszechne, na ziemiach Polskich nie odnaleziono dotychczas tego rodzaju

gramotów brzozowych, choć ich stosowanie wydaje się prawdopodobne, ze względu na

wielowiekowe kontakty polsko – ruskie, jak i powszechność brzóz na naszych terenach.

Ciekawostkę dla historyków może stanowić legenda tak zwanej Kroniki Nakorsza

Warmisza, zwanej też Gramotą Wojnana. Miałaby to być rzekomo, brzozowa gramota

spisana około 335 roku naszej ery, przez legendarnego Wojnana, o którym pisał Michał

Wiszniewski w swym dziele pt: „Historya literatury polskiéj” że był to „...najdawniejszy

słowiańsko-polski dziejopis przed wprowadzeniem chrześcijaństwa...”

. Enigmatyczna

gramota została też wspomniana w tomie 19 „Encyklopedyi Powszechnej” Orgelbranda

, z

1898 roku, a także w tomie V „Dzieł” Ignacego Krasickiego

. Krasicki barwnie opisał dzieje

kroniki od jej sporządzenia, następnie ukrycia pod słupem nagrobnym w Gnieźnie, odkrycia

po wielu stuleciach przez chłopów, w roku 1574, w efekcie czego trafiła ona rzekomo w ręce

szlachcica Szymona Kościeleckiego, i dalej, poprzez stulecia, w ręce kolejnych bibliofilów.

Choć Gramota Wojnana najprawdopodobniej nigdy nie istniała, sama możliwość

stosowania na ziemiach polskich zapisków brzozowych jest realna, tym bardziej, że tego

rodzaju gramoty powszechne były u naszych wschodnich sąsiadów.

Dobry przykład może tu stanowić specyficzne znalezisko zapisanej kory brzozowej z

Mścisławia w obwodzie mohylewskim na Białorusi. Jest to „brudnopis” uczniowski, na

którym widnieje podpis Onfim, zapewne imię właściciela, i kilka linijek niewprawnie

G. Bongard-Lewin, M. I. Vorobjewa-Desjatkovskaja, E. Temkin, Fragmenty sanskritskih rukopisej iz Zang-

Tepe, [w;] Vestnik Drevnej Istorii, t.1, Moskwa, 1965, s. 22

Vindolanda Tablets Online [dostęp: 01.08.2014], <http://vindolanda.csad.ox.ac.uk/>

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 13

W. L. Janin, Ja poslał tjebe berestu..., Moskwa, 1998, s. 3

M. Wiszniewski, Historya literatury polskiéj, Kraków, 1843, s. 174 - 178

Nakorsz, [w:] S. Orgelbrand, Encyklopedya powszechna, Warszawa, 1865 t. 19, s. 165, Google books [dostęp:

06.06.2014]<http://books.google.pl/>

Ignacy Krasicki, Dzieła, t.V, Wrocław, 1824,, s. 352, Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa [dostęp:

06.06.2014]<http://www.dbc.wroc.pl/>

napisanych liter, oraz dziecięcy rysunek przedstawiąjacy dwie ludzkie postacie

nalezisko to jest o tyle znamienne, że w przeciwieństwie do pism spisywanych przez

dorosłych, które mogły być wysyłane jako korespondencja na duże odległości, dziecięcy

brudnopis był niemal na pewno tworem lokalnym.

Rys. Dziecięce zapiski na korze z XII wieku.

Źródło: Na Białorusi znaleźli pokrytą literami korę z XII w.,
[dostęp: 06.06.2014 ] <http://archeowiesci.pl/2014/07/18/na-
bialorusi-znalezli-pokryta-literami-kore-z-xii-w/>

Cywilizacje Bliskiego Wschodu

i północnej Afryki powszechnie posługiwały się w

tym celu papirusem, czyli sklejanym i laminowanym włóknem z rośliny cyperus papyrus.

Papirus częściowo przeniknął samtąd do krajów śródziemnomorskich, między innymi do

Grecji. Papirus w największym stopniu można nazwać proto-papierem, jako że miał on

podobne właściwości i był wykonany z włókiem roślinnych. Samo słowo „papier” w językach

europejskich wywodzi się od łacińskiego papyrus, lub greckiego papuros, zaś słowo biblia, to

orginalnie dawna łacińska nazwa zapisanych arkuszy papirusa

Zabytków w postaci zapisów na papirusie jest stosunkowo niewiele, do

najciekawszych należą znaleziska z Herkulanum, egipskie papirusy z Oxyrrynhos, czy

mezopotamskie z Dura Europos

Papirusa nie można jednak uznać, z technicznego punktu widzenia za papier, gdyż nie

był on wykonywany z rozbitych i porozdzielanych mechanicznie włókien, które przed

powstaniem arkusza powinny mieć formę pulpy, ale z rozprasowanych wstęg włókna

celulozowego

. Tym samym, pierwszym faktycznym papierem był dopiero wynalazek Cai

Na Białorusi znaleźli pokrytą literami korę z XII w., [dostęp: 06.06.2014 ]

<http://archeowiesci.pl/2014/07/18/na-bialorusi-znalezli-pokryta-literami-kore-z-xii-w/>

A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa, 2009, s. 53

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 17

A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa, 2009, s. 53

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 6

Luna.

Technika produkcji papieru trafiła do Europy poprzez Lewant, jednak proces ten trwał

ponad siedem stuleci

. Początkowo, papier trafia z Chin do Samarkandy. W wyniku Bitwy

nad Talasem z roku 751, pomiędzy Cesarstwem Dynastii Tang, a Kalifatem Abbasydów,

chińscy papiernicy trafiają do niewoli. Jest to początek papiernictwa w świecie islamu. Na

terenach Samarkandy wykształca się technika produkcji papieru z lnu i konopii

Stamtąd tajniki papiernictwa trafiają do Persji, poprzez Bagdad do Damaszku,

następnie do Egiptu i Maroka

, by wreszcie w 1061 roku zaistnieć w arabskim Emiracie

Sycylii

Arabskie początki papieru w Europie zachowały się częściowo jako poszlaki w

nazewnictwie. Przykładem może być tu polskie słowo ryza (fr. reyme, sp. resma, ang. ream),

pochodzące, za pośrednictwem języków zachodnioeuropejskich, od arabskiego rismah, czyli

paczka

Pierwszym europejskim dokumentem spisanym na papierze było

Breviarium et

Missale mozarabicum, powstałe w hiszpańskim klasztorze imienia Świętego Dominika z Silos

w okolicach Burgos, w roku 1036, jednak do jego sporządzenia posłużył papier arabski

Początki papieru produkowanego w chrześcijańskiej Europie sięgają prawdopodobnie

roku 1150, gdy pojawiły się pierwsze papiernie w Hiszpanii

Następnie lokalny wyrób papieru rozpoczął się we Italii około roku 1230, od 1238

roku działała już papiernia w Fabriano, a po 1289 roku, w Amalfi.

Szczególne znaczenie dla rozwoju europejskiego papiernictwa miała działalność

papiernicza w Fabriano.

Początki ręcznej produkcji papieru w tym mieście wiązały się z przymusowym

osiedleniem grupy arabskich więźniów w dzielnicy zwanej potem Borgo Saraceno.

Fabriańscy rzemieślnicy usprawnili i rozwinęli produkcję papieru poprzez uzdatnienie go

klejem pochodzenia zwierzęcego, wprowadzili też znaki wodne, a ręczne ubijanie pulpy

P. Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 60

P. Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 179

P. Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12

P. Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12

papierowej zastąpili mechanicznym

Ówczesne Fabriano słynęło jako miejsce produkcji sukna wełnianego, przędzy i filcu.

Do ubijania włókien wełny stosowano tam napędzane kołem wodnym młockarnie, zwane

valchare. Zestaw poruszanych kołem zamachowym młotów został zaadaptowany to

miażdżenia pulpy lnianej zamiast wełnianej

Prawdopodobnie za sugestią lokalnych garbarni, papiernicy fabriańscy zaczęli

impregnować papier, w celu zmniejszenia jego chłonności, za pomocą kleju pochodzenia

zwierzęcego, pozyskiwanego poprzez gotowanie skrawków skór

. Wcześniej, aż od czasów

Cai Luna, papier impregnowano skrobią

Trzecim unowocześnieniem dokonanym przez papierników z tego miasta było

wprowadzenie metalowego odrutowania do siatki służącej do czerpania papieru

. Odcisk

faktury drutu na papierze zostawia wyraźny ślad, który został następnie rozwinięty do postaci

znaku wodnego

Opracowane w Fabriano nowatorskie techniki papiernicze z czasem rozprzestrzeniły

się po Italii, a następnie trafiły do Hiszpanii, gdzie podstawy papiernictwa były już wcześniej

znane, i innych krajów Europy

, stopniowo będąc wprowadzane coraz dalej na północ i

wschód. Sam papier produkowany w Fabriano by wyjatkowo popularny w Europie, w niecałe

130 lat trafia nawet na północny skraj Europy, do Finlandii, gdzie w 1350 spisano na takim

papierze dokument

W XIII wieku papier trafił na tereny niemieckie. W 1390 roku rozpoczął działalność

młyn papierniczy w Norymberdze, następnie w Ravensburgu (1391 r.), Augsburgu (1468 r.),

Kempten (1477 r.), Memmingen (1481 r.), Ettlingen (1482 r.), Reutlingen (1486 r.) i

Landshut (1489 r.)

Wkrótce produkcja papieru trafia na Śląsk, gdzie w kolejnych wiekach powstało aż

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 2

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 2

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 3

D. Hunter, Papermaking through Eighteen Centuries, Nowy Jork, 1930, 141

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 3

P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.16

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 2

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 2

P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12

100 papierni

, w tym powstała w 1496 roku czerpalnia z Nysy

, czy jeszcze wcześniejsza

papiernia z Wrocławia z 1490

, gdzie od 1473 roku działała już drukarnia

Nie tylko kultura chińska z wielkim opóźnieniem zaczęła uwieczniać sztukę

papierniczą w sztuce. Podobnie rzecz się ma z reprezentacją papiernictwa w ikonografii

europejskiej. Choć pierwsze warsztaty papiernicze istniały już w Hiszpanii już w 1150 roku,

pierwsza rycina przedstawiająca papiernika przy pracy, wykonana przez Josta Ammana,

pojawia się dopiero w roku 1568, jako ilustracja do Das Ständebuch, „Księgi Rzemiósł”

Rys. Najstarsza europejska rycina przedstawiająca pracę papiernika.

Źródło: Das Ständebuch, ilustracja: Der Paperer, Zbiory cyfrowe
Uniwersytetu

Kolonii,

[dostęp:

04.08.2014]

<http://www.digitalis.uni-koeln.de/Amman/amman_index.html>

K. Maleczyńska, Dzieje starego papiernictwa śląskiego, Wrocław/Warszawa/Kraków 1961, s. 146-152.

K. Wachowski, L. Marek, Późne średniowiecze i nowożytność. Scholaryzacja, [w:] „Archeologia. Górny

Śląsk”, Katowice, 2013, s. 224

M. Szymczyk, Stan badań nad historią papiernictwa na ziemiach polskich, "Rocznik Muzeum Papiernictwa"

t. I, 2007, s.12

A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia gospodarcza polski, Warszawa, 1998, s. 30

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 5

2.2.2. Początki papiernictwa w Polsce

Historia produkcji papieru na ziemiach polskich sięga późnego średniowiecza. Do lat

siedemdziesiątych, za pierwsze w Polsce miejsce wyrobu papieru uznawano Gdańsk, datując

gdański młyn papierniczy na rok 1473, jednak kwerenda historyczna nie potwierdziła by w

owym roku miała miejsce tam jakakolwiek udokumentowana działalność papiernicza

Papiernictwo w rejonie Gdańska rozwija się w sposób udokumentowany z początkiem XVI

wieku

Tym samym, na podstawie dotychczasowej wiedzy historycznej, za najstarszy młyn

papierniczy można uznać ten znajdujący się w Prądniku Czerwonym

wsi położonej na

obrzeżach Krakowa

Prądnicki ośrodek powstał w 1491 r.

. Kolejne papiernie pojawiły się w 1524 roku w

Warszawie, a następnie w 1531 roku w Zawadach w Wielkopolsce

Z perspektywy achronologicznej, przyjmując za punkt wyjścia dzisiejsze granice

Polski, do najstarszych papierni można też zaliczyć tą powstałą w 1490 roku we Wrocławiu

który należał jednak wówczas do królestwa Czech, i był nie związany z Królestwem Polskim.

Podobnie rzecz ma się z istniejącym od 1539 roku rzemiosłem papierniczym Ziemi

Lubuskiej

(należącej podówczas Brandenburgii ).

Większy związek z działaniami ekonomicznymi Królestwa Polskiego, miała powołany

w 1524 roku, z rozkazu Zygmunta I Starego, młyn papierniczy w Wilnie na Litwie

, czy

postawiona w 1532 roku papiernia w Królewcu, który wówczas był częścią Księstwa

Pruskiego, nominalnie podlegającego Koronie Polski

Również istniejąca co najmniej od roku 1562, a oficjalnie zatwierdzona po

K. Sarnecki, Czy przed pięciu wiekami robiono w Gdańsku papier?, „Przegląd Papierniczy” 1974, nr 6, s.

228-230

M. Szymczyk, Stan badań nad historią papiernictwa na ziemiach polskich, "Rocznik Muzeum Papiernictwa"

t. I, 2007, s.11

J. Dąbrowski, Pierwsza polska papiernia o udokumentowanej historii – Prądnik Czerwony, 1491 r., „Przegląd

Papierniczy”, 1990, nr 8-9, s. 277-280.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich., Warszawa, 1884, seria: Tom V,

strona 476.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich., Warszawa, 1884, seria: Tom V,

strona 476.

M. Szymczyk, Stan badań nad historią papiernictwa na ziemiach polskich, "Rocznik Muzeum Papiernictwa"

t. I, 2007, s.11

K. Maleczyńska, Dzieje starego papiernictwa śląskiego, Wrocław – Warszawa – Kraków 1961,

s. 146-152.

M. Szymczyk, Stan badań nad historią papiernictwa na ziemiach polskich, "Rocznik Muzeum Papiernictwa"

t. I, 2007, s.12

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 35

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 29

przebudowie w 1605 roku papiernia w Dusznikach Zdroju nie leżała wówczas na terytorium

polskim, ale na terenie Śląska należącego wtedy do monarchii Habsburgów. Dusznicka

papiernia działała nieprzerwanie aż po lata 30' XX wieku, a obecnie pełni funkcję muzeum

papiernictwa

Od około 1570 roku funkcjonowały drukarnie w Lublinie, oraz Zamościu i Lwowie.

Korzystały one z papieru produkowanego w okolicach Lublina i w Krakowie. Pierwsza

tłocznia papieru w samym Lublinie pojawiła się dopiero w 1686 roku

Tak jak niemieccy papiernicy prowadzili swą działalność jako „wolny zawód”, nie

stworzyli własnych cechów, i nie regulowali norm swego fachu, tak do roku 1546, przemysł

papierniczy w Polsce również pozostawał nieregulowany

Prawdopodobnie w porozumieniu z papiernikami krakowskimi, kancelaria króla

Zygmunta I Starego wydała w 1546 roku dokument Confirmatio articulorum artificii

papiracii

, czyli „Postanowienie rzemiosła papierniczego” wprowadzające zasady dla

działania papiernictwa

Rys. Confirmatio articulorum artificii papiracii - dokument
wydany przez Zygmunta I Starego, 1546 r.

Źródło: J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern
Europe Before the Introduction of Paper-making Machines, Łódź,
2008, s. 42

M. Szymczyk, Najnowsze inwestycje w muzeum papiernictwa w Dusznikach Zdroju, „Muzealnictwo”, nr 50,

Warszawa, 2009, s. 116 - 117

J. Siniarska-Czaplicka, Papier druków tloczonych w latach 1576-1700, "Rocznik Zakładu Narodowego

im.Ossolińskich", 1976, t. 11, s. 10

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 13-14

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 15

A. Jezierski,C. Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, Warszawa, 1998, s. 51

Zygmuntowskie postanowienie ograniczyło prawa wolnych czeladników i robotników

papierniczych, nadając kontrolę nad przemysłem właścicielom papierni i majstrom. Poważne

konflikty i przewiny wśród papierników miały być rozwiązywane przez radę miasta, a

składanie fałszywego zeznania przeciw czeladnikowi groziło utratą przez warsztat praw do

wykonywania zawodu

2.2.3. Produkcja papieru czerpanego.

Preindustrialna technika produkcji papieru polegała na tak zwanym „czerpaniu” czyli

odsiewaniu pulpy włóknistej z zawiesiny za pomocą specjalnego płaskiego sita – matrycy

Średniowieczna i wczesnonowożytna produkcja papieru czerpanego dzielona była na

kilka etapów.

Etapem pierwszym było pozyskiwanie lnianych szmat, starych ubrań, pościeli i innych

fragmentów tkanin lnianych. Zajmowali się tym zawodowi zbieracze, którzy nabywali szmaty

od lokalnych mieszkańców drogą barteru lub handlu. Odrzucali oni szmaty wełniane i

jedwabne, jako nieprzydatne dla papierni, a następnie oferowali zebrany materiał

właścicielom papierni, którzy mieli prawo przebierać w towarze, w celu znalezienia

najlepszych skrawków. Ze względu na dochodowość zawodu zbieracza, jak i względnie małą

podaż szmat, rynek ów był prawnie regulowany, i przypisany do lokalnej produkcji, tym

samym, pozwala to prześledzić, na potrzeby historycznych i archeologicznych badań

przemysłu, skąd dana papiernia pozyskiwała surowiec

Etapem drugim było rozbicie szmat do formy włóknistej masy, która następnie miała

by ponownie odsączona i wysuszona dla uzyskania papieru.

Początkowo, szmaty lniane sortowano, rozdrabniano i moczono. Tak namoczone,

pozostawiano do częściowego nadgnicia, co zmiękczało i osłabiało włókna. Gdy tkanina pod

wpływem namoczenia i nadgnicia zaczynała się rozchodzić, rozbijano ją mechanicznie na

pulpę

. Mogło to być czynione ręcznie, bądź, wzorując się na technice papierniczej z

Fabriano, za pomocą maszyny wzorowanej na filcarce

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 15

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 171

P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12

P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.12

P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.16

Następnie, przez rozcieńczoną w wodzie pulpę przekładano sito formowe, w wyniku

czego, pulpa osiadała na sicie, a woda spływała. Czerpacz sitem, najpierw na prawo, potem

na lewo, następnie w przód i w tył, dla uzyskania jednolitej powierzchni

Forma papiernicza złożona była z drewnianej ramy, listew usztywniających i „ekranu”,

czyli gęstej siatki z drutu – na dwucentymetrowym pasie listwy mocowano ok. 18 do 25

drutów

Ponieważ punkty styku z drutem odciskały się na papierze, był on cieńszy tam gdzie

drut przebiegał, a grubszy tam gdzie pulpa rozciągnięta była pomiędzy drutami.

Papiernicy wykorzystywali to zjawisko, mocując druciane kształtki do ekranu, które

odciskały na schnącej pulpie wybrane symbole, zwane znakami wodnymi, lub filigranami

Pierwsze znane w Europie znaki wodne pochodziły z hiszpańskiej papierni w

Fabriano

Rys. Budowa ramy, sita formowego, i znaku wodnego.

Źródło: J. Siniarska-Czaplicka, Próba wytypowania metody zbierania i klasyfikowania polskich znaków
wodnych na przykładzie papierów młynów Mazowsza w latach 1750-1850,” Przegląd Papierniczy”, 1959 r., R.
15, nr 7., s. 216

Znaki wodne, obok zarysu odciśniętego drutowania ekranu, i wymiarów arkusza, są

znakomitym punktem odniesienia dla datowania, i przyporządkowywania geograficznego

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 178

J. Siniarska-Czaplicka, Próba wytypowania metody zbierania i klasyfikowania polskich znaków wodnych na

przykładzie papierów młynów Mazowsza w latach 1750-1850.,” Przegląd Papierniczy”, 1959 r., R. 15, nr 7., s.
215

J. Siniarska-Czaplicka, Próba wytypowania metody zbierania i klasyfikowania polskich znaków wodnych na

przykładzie papierów młynów Mazowsza w latach 1750-1850.,” Przegląd Papierniczy”, 1959 r., R. 15, nr 7.,
s.215

P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.16

papieru czerpanego

Następnie rzemieślnik odpowiedzialny za zanurzanie sit, oddawał ramę z arkuszem

nakłądaczowi, który wytrząsał nadmiar wody, i ustawiał ramę na pochylni zwanej „żmiją”,

„rogiem” lub „osłem”

, dla ostatecznego odsączenia. Potem okładał ją kawałem filcu bądź

sukna wełnianego, następnie obracał by wyłożyć arkusz, i oddawał formę czerpaczowi

Leżący na filcu arkusz papieru był przykrywany kolejnym płatem filcu, na który

nakładano kolejny mokry arkusz papieru, kolejny filc, i tak dalej aż do uzyskania stosu

kilkudziesięciu arkuszy. Tak powstały stos był dociskany w celu wyciśnięcia nadmiaru wody,

za pomocą specjalnej prasy

Rys. Prasa do wyciskania wody z arkuszy. Eksponat z

Muzeum Papiernictwa w Dusznikach Zdroju.

Źródło: Galeria – wystawy stałe [dostęp: 22.05.2014],
<http://www.muzpap.pl/>

Gdy papier by niemal suchy, wyjmowano filcowe przekładki i dociskano go

ponownie. Następnie, papier był wieszany w suszarni dla całkowitego wyschnięcia. Służyły

do tego specjalne krzyżaki drewniane, między którymi rozpinano nawoskowane włosie

końskie

M. Szymczyk, Stan badań nad historią papiernictwa na ziemiach polskich, "Rocznik Muzeum Papiernictwa"

t. I, 2007, s.23

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 7

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 178

P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.13

Rys. przedstawia trzyosobowy zespół papierników przy pracy. Jest to ilustracja z

XVII

wieku, ale przedstawiona technika nie różni się zasadniczo od tej z wieków

wcześniejszych. Podstawowe dwie różnice to podział pracy pomiędzy nakładacza który

wyciska i obraca kolejne arkusze i trzeciego pracownika który je składa i odnosi, oraz

wystająca z lewej strony kadzi rura nagrzewnicza, zwana „pistoletem”

. Od XVII wieku

nagrzewano kadź z pulpą, w celu szybszego odwadniania się masy

. W tle widoczne są

nachylone krzyżaki do suszenia, oraz fragment „filcarki” do tłuczenia pulpy, jej wał

napędowy i młoty

Rys. Praca XVII wiecznych papierników, Ilustracja
autorstwa Eliasza Porceliusa.

Źródło:

Das Woblausgefonnene Pappiermachen, E.

Porcelius, Norymberga, 1686 za: D. Hunter, Papermaking.
The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork,
1978, s. 174

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 5

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 173

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 5 - 6

Przed zapakowaniem, suchy papier był zabezpieczany żelatyną, bądź masą na bazie

skrobi

, by nadać mu zdatną do pisania fakturę. Europejscy papiernicy dokonywali tego

poprzez zanurzanie arkuszy podtrzymywanych na dwóch kijach, w kadzi z klejem

żelatynowym pozyskanym z gotowanych skór. W wyniku tego procesu wiele arkuszy ulegało

uszkodzeniu

Przed przełomem XV i XVI wieku nie istniał w Europie jednorodny przepis na klej do

impregnowania papieru, i jakość impregnacji różniła się znacznie pomiędzy ryzami różnego

pochodzenia

Od XV wieku, większość papierni zaczęła też dodawać ałun (aluminium kalium

sulfuricum), do kleju kostnego, co w zależności od stężenia mogło nadać arkuszom różną

twardość i wytrzymałość

. Niedoskonałość arkuszy była tak powszechnym problemem, ze

jeszcze w XVII wieku francuski jezuita, ojciec Imberdis, zalecał by arkusz z ryzy na próbę

miąć w ręku, i poślinić, by się przekonać czy nadaje się on do zapisania

Końcowo, papier był wygładzany. Najstarsza technika wygładzania polegała na

polerowaniu arkusza, rozłożonego na płaskiej drewnianej powierzchni, za pomocą agatu lub

innego gładkiego kamienia. Technika ta została wyparta po 1541 roku

przez przystosowanie

do tego zadania tak zwanego młota introligatorskiego, czyli prasy do wygładzania okładek

ksiąg

Dwieście lat później, młot do wygładzania został zastąpiony systemem drewnianych

wałków. Te unowocześnienia oznaczały koniec zawodu wygładzacza arkuszy, co

doprowadziło do konfliktów wewnątrz przemysłu papierniczego, i przyczyniło się do

początków regulacji papiernictwa na terenach niemieckich

Typowy zespół złożony z dwóch czerpaczy, nakładacza filcu, i układacza stosów, był

w stanie wyprodukować nawet do pięciu tysięcy arkuszy w ciągu dwunastogodzinnego dnia

pracy

. Zgodnie z „Postanowieniem przemysłu papierniczego” Zygmunta I Starego,

P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.16

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 194

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 195

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 18

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 196

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 74

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 197

D. Hunter, Papermaking. The History and Technique of an Ancient Craft, Nowy Jork, 1978, s. 197 - 199

P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s. 13

papiernicy mieli obowiązek wykonać 2880 arkuszy papieru, składanych w ryzy po 480

sztuk

Przy tak intensywnej pracy i dużym zapotrzebowaniu, standardowa forma

wytrzymywała około dwóch lat, zaś większe formaty rozpadały się szybciej. Ponieważ każda

kolejna forma pochodząca z jednego zakładu posiadała nieco inną wersję znaku wodnego, ale

opartą na tym samym wzorze, pozwala to na precyzyjne datowanie arkuszy, i przypisywanie

ich do konkretnych form. Co więcej, odnalezienie większej liczby form o tym samym znaku

wodnym, lub znaków wodnych z jednej formy pozwala, w przybliżeniu, określić rozmiar i

przerób danej papierni

. Występowanie w jednym miejscu dużej liczby papierów o różnych

filigranach, może zaś wskazywać na handel hurtowy

Figura do odciskania znaku wodnego była wykonana z drutu mosiężnego lub

wycinana z blachy, a następnie przyszywana bądź przylutowywana do formy. Figury takie

dawały znaki konturowe, zaś znaki cieniowane pojawiły się dopiero w wieku XIX, wraz z

produkcją papieru welinowego

. Początkowo, figury druciane służące do tworzenia

symbolicznych znaków wodnych były wykonywane przez samych papierników, jednak w

głównej mierze ich wytwarzaniem zajmowali się złotnicy i srebrnicy. Ponieważ proces

czerpania niszczył delikatne drutowanie figury, były ona często lutowane, naprawiane lub

ponownie mocowane. Ślad zużycia figury widoczny jest w postępującej degradacji kolejnych

stworzonych za jej pomocą znaków wodnych, co pozwala na datowanie względne

bliźniaczych arkuszy. Sporadycznie, figury przenoszone były na nowy arkusz, co pozwala, po

analizie znaku i innych datowników, dodatkowo ustalić chronologię produkcji

Wczesnonowożytne usprawnienia średniowiecznej metody czerpania, poprzez

stosowanie nie pozostawiających śladów na papierze drutów wątka i osnowy, doprowadziły

do powstania tak zwanego papier vélin

, czyli „papieru vellum”, przypominającego w

fakturze dobrej jakości pergamin. Na formach do papieru vellum możliwe było wyszywanie

delikatnych figur dających możliwość odciskania cieniowanych znaków wodnych

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 7-8

P.Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s. 13-14

J. Siniarska-Czaplicka, Papier druków tloczonych w latach 1576-1700, "Rocznik Zakładu Narodowego

im.Ossolińskich", 1976, t. 11, s.24

J. Siniarska-Czaplicka, Próba wytypowania metody zbierania i klasyfikowania polskich znaków wodnych na

przykładzie papierów młynów Mazowsza w latach 1750-1850.” Przegląd Papierniczy”, 1959, R. 15, nr 7., s.216

P. Rückert, Bull‘s Head and Mermaid. The History of Paper and Watermarks from the Middle Ages to the

Modern Period, Stuttgart /Wiedeń, 2009, s.14

J. Dąbrowski, Paper Manufacture in Central and Eastern Europe Before the Introduction of Paper-making

Machines, Łódź, 2008, s. 13

J. Siniarska-Czaplicka, Próba wytypowania metody zbierania i klasyfikowania polskich znaków wodnych na

przykładzie papierów młynów Mazowsza w latach 1750-1850.” Przegląd Papierniczy”, 1959, R. 15, nr 7., s.216