Kim byli

NEANDERTALCZYCY?

T

o by∏a taka elegancka i nieskomplikowana opowieÊç. Nie mogàc sprostaç lu-
dziom o nowoczesnej anatomii, którzy wtargn´li na ich tereny ze z∏o˝onà
kulturà i technikà, neandertalczycy – stanowiàcy odr´bny gatunek – zostali

wkrótce doprowadzeni do zguby przez najeêdêców. Ale takie historie cz´sto si´
gmatwajà, czego przyk∏adem jest w∏aÊnie saga o neandertalczykach. Te cz∏owieko-
wate istoty o wielkich mózgach zamieszkiwa∏y Europ´ i zachodnià Azj´ przez po-
nad 200 tysi´cy lat, stawiajàc czo∏a zlodowaceniom i codziennym zagro˝eniom
w tych prehistorycznych czasach. DziÊ ju˝ ich nie ma. Te dwa fakty sà bezsporne.
Naukowcy spierajà si´ jednak za˝arcie o to, kim w∏aÊciwie byli neandertalczycy,
jak ˝yli i co si´ z nimi naprawd´ sta∏o.

Uporczywe próby rozwik∏ania tych problemów majà poczàtek w szerszej dys-

kusji nad pochodzeniem cz∏owieka nowoczesnego. Niektórzy badacze twierdzà,
˝e nasz gatunek powsta∏ stosunkowo niedawno (oko∏o 200 tys. lat temu) w Afryce,
a póêniej zastàpi∏ archaicznych hominidów na ca∏ym Êwiecie, inni zaÊ – ˝e owe pra-
stare populacje wnios∏y wk∏ad w jego pul´ genowà. Neandertalczycy, jako najle-
piej poznana z tych archaicznych grup, odgrywajà istotnà rol´ w sporze o rodowód
ludzkoÊci. JeÊli chodzi o pewne wydarzenia z naszej zamierzch∏ej przesz∏oÊci, zagad-
nienie to wykracza poza ramy czysto akademickiej dyskusji, gdy˝ analizujàc biolo-
gi´ i zachowania neandertalczyków, badacze muszà zadaç sobie pytanie, co decy-
duje o pe∏ni cz∏owieczeƒstwa, i rozstrzygnàç, co sprawia, ˝e jesteÊmy wyjàtkowi
(oraz czy naprawd´ tak jest). I rzeczywiÊcie, pod wp∏ywem nowych odkryç paleoan-
tropolodzy i archeolodzy coraz cz´Êciej pytajà, jak bardzo neandertalczycy byli do
nas podobni?

Porównania neandertalczyków z ludêmi wspó∏czesnymi po raz pierwszy za-

przàtn´∏y badaczy w 1856 roku, kiedy odkryto niekompletny szkielet w Neander-
talu w Niemczech. Szczàtki te – masywna czaszka z charakterystycznym ∏ukowa-
tym wa∏em nadoczodo∏owym i grube koÊci koƒczyn – wyraênie ró˝ni∏y si´ od
naszych, a wi´c neandertalczyków zaliczono do odr´bnego gatunku Homo neander-
thalensis (chocia˝ ju˝ wtedy daleko by∏o do zgody: niektórzy niemieccy naukowcy
twierdzili, ˝e sà to szczàtki kalekiego Kozaka). Jednak dopiero kiedy prawie 50 lat
póêniej odkryto we Francji s∏ynnego starca z La Chapelle-aux-Saints, uznano ne-
andertalczyków za prymitywnych praludzi. Na rekonstrukcjach przedstawiano ich
jako pochylonych, oci´˝a∏ych, na po∏y ma∏pich dzikusów, przeciwstawiajàc im wy-
prostowanych, pe∏nych gracji Homo sapiens. Wydawa∏o si´, ˝e neandertalczyk jest ar-
chetypem „obcego” – nierozgarni´tego stwora, stojàcego przed ewolucyjnym pro-
giem cz∏owieczeƒstwa.

Dziesiàtki lat póêniej ponowne ogl´dziny wykaza∏y, ˝e cechy anatomiczne osob-

nika z La Chapelle zinterpretowano mylnie. W rzeczywistoÊci postawa cia∏a i ruchy
neandertalczyków nie ró˝ni∏y si´ zbytnio od naszych. Od tej pory paleoantropolo-
dzy próbujà rozstrzygnàç, czy cechy morfologiczne charakterystyczne dla neander-
talczyków – takie jak mocny szkielet, krótkie koƒczyny, beczkowata klatka piersio-
wa oraz wydatne wa∏y nadoczodo∏owe, niskie pochy∏e czo∏o, wystajàcy ku przodowi

Â

WIAT

N

AUKI

Czerwiec 2000 71

T

RENDY W

P

ALEOANTROPOLOGII

Dowody kopalne – choç niejednoznaczne – Êwiadczà,

˝e krzy˝owali si´ z ludêmi nowoczesnymi anatomicznie

i przejawiali niekiedy zdumiewajàco

nowatorskie zachowania

Kate Wong, dziennikarka Scientific American

ODBICIE PRZESZ¸OÂCI

ukazuje oblicze zarazem znajome i obce. Ta rekonstrukcja twa-

rzy neandertalki oparta jest na znalezisku czaszki doros∏ej kobiety sprzed 130 tys. lat ze
schronienia skalnego Krapina w pó∏nocno-zachodniej Chorwacji.

CHORWACKIE MUZEUM PRZYRODNICZE

Êrodek twarzy i ˝uchwa bez bródki – stanowià podstaw´ do
uznania ich za odr´bny gatunek. Badacze zgadzajà si´, ˝e nie-
które ze wspomnianych cech sà wynikiem przystosowania
do Êrodowiska. Na przyk∏ad kr´pe cia∏o zapewnia∏o lepszà
ochron´ przed utratà ciep∏a w skrajnie mroênych warunkach
podczas cyklicznych zlodowaceƒ. Jednak inne, takie jak kszta∏t
wa∏ów nadoczodo∏owych nie majà wyraênego znaczenia
funkcjonalnego i zdajà si´ skutkiem dryfu genetycznego ty-
powego dla izolowanych populacji.

Dla naukowców opowiadajàcych si´ za modelem powsta-

nia cz∏owieka wspó∏czesnego, który zast´powa∏ wczeÊniej-
sze populacje, charakterystyczna neandertalska morfologia
jest wynikiem zupe∏nie innej drogi ewolucyjnej ni˝ ludzi no-
woczesnych. Jednak pewna frakcja badaczy od lat podwa˝a
t´ interpretacj´, dowodzàc, ˝e wiele cech typowych dla ne-

andertalczyków mo˝na tak˝e znaleêç u wcze-
snych nowoczesnych Europejczyków, którzy
nastali po nich. „Odznaczali si´ wprawdzie ze-
spo∏em cech odmiennych, ale jest to ró˝nica cz´-
stoÊci wyst´powania, a nie absolutna innoÊç –
twierdzi David W. Frayer, paleoantropolog
z University of Kansas. – W∏aÊciwie wszystko, co
znajdujemy u neandertalczyków, da si´ te˝ od-
szukaç i gdzie indziej.”

Wskazuje na jednego z najwczeÊniejszych zna-

nych nowoczesnych Europejczyków, ze stanowi-
ska Vogelherd w po∏udniowo-zachodnich Niem-
czech, który ma czaszk´ typowà dla nowoczes-
nych ludzi, a jednoczeÊnie cechy wybitnie ne-
andertalskie, jak charakterystyczny odst´p mi´-
dzy ostatnim trzonowcem a wst´pujàcà cz´Êcià
˝uchwy (tzw. przerwa zatrzonowa) czy kszta∏t
otworu ˝uchwowego (wylotu kana∏u nerwowe-
go). Dalsze dowody, zdaniem Frayera i Milfor-
da H. Wolpoffa z University of Michigan, znale-
ziono u grupy wczesnych ludzi nowoczesnych,
których szczàtki odkryto na Morawach w Cze-
chach na stanowisku Mladecˇ. Obaj naukowcy
twierdzà, ˝e czaszki tamtejszych ludzi wykazu-
jà cechy opisane przez innych badaczy jako w∏a-
Êciwe neandertalczykom.

Chocia˝ takie dowody s∏u˝y∏y niegdyÊ do uza-

sadniania tezy, ˝e neandertalczycy mogli nieza-
le˝nie wyewoluowaç w nowoczesnych Europej-
czyków, poglàd ten nie wytrzyma∏ próby czasu.
„Wiadomo, ˝e do Europy wkraczali ludzie z ze-
wnàtrz, a zatem jej póêniejsi mieszkaƒcy sà mie-
szaƒcami – majà cechy populacji neandertalskich
i owych przybyszów” – mówi Wolpoff, który
jest przekonany, ˝e obie te grupy ró˝ni∏y si´ od
siebie tylko w takim stopniu, w jakim ró˝nià si´
na przyk∏ad dzisiejsi Europejczycy od australij-
skich aborygenów. Tak˝e szczàtki póênych ne-
andertalczyków wskazujà, ˝e mogli krzy˝owaç
si´ z przybyszami – twierdzi Fred H. Smith, pa-
leoantropolog z Northern Illinois University. Na
podstawie skamienia∏oÊci z jaskini Vindija w pó∏-
nocno-zachodniej Chorwacji mo˝na powiedzieç,
˝e neandertalczycy „przyswoili sobie pewne ce-
chy charakterystyczne dla wczesnego cz∏owieka
nowoczesnego” – mówi, majàc na myÊli bardziej
nowoczesny kszta∏t ∏uków brwiowych i obec-
noÊç s∏abo zarysowanej bródki na ˝uchwie.

Badacze, którzy uwa˝ajà neandertalczyków

za odr´bny gatunek, utrzymujà jednak, ˝e ska-
mienia∏oÊci z jaskini Vindija sà zbyt fragmenta-

ryczne, by wyciàgaç wnioski, a wszelkie podobieƒstwa mo˝-
na przypisaç konwergencji, czyli ewolucji zbie˝nej. Odrzucajà
tak˝e argumenty o krzy˝owaniu si´, oparte na szczàtkach
wczesnych ludzi nowoczesnych z Mladecˇ. „Kiedy patrz´ na
ich morfologi´, widz´ grubokoÊcistoÊç, a nie neandertalskoÊç”
– replikuje Christopher B. Stringer z londyƒskiego Natural
History Museum.

Jeszcze jednym powodem do kwestionowania tez o krzy-

˝owaniu si´ neandertalczyków z przybyszami jest to, ˝e nie
przystajà do nich wyniki uzyskane przez Svante’a Pääbo
(wówczas pracujàcego w Universität München) i jego wspó∏-
pracowników. W lipcu 1997 roku oznajmili oni, ˝e wydoby-
li i przeanalizowali DNA mitochondrialny (mtDNA) ze ska-
mienia∏oÊci neandertalczyka. Na ok∏adce numeru czasopisma
Cell, w którym o tym donosili, widnia∏ jednoznaczny komen-

72 Â

WIAT

N

AUKI

Czerwiec 2000

CHARAKTERYSTYCZNE RÓ˚NICE

widaç mi´dzy neandertalczykiem z Fran-

cji (okaz La Ferrassie 1) a wczesnym nowoczesnym cz∏owiekiem z Czech (Dolní
Veˇstonice 16). Poszczególne cechy mo˝na znaleêç u przedstawicieli obu grup,
u których ró˝nià si´ nasileniem i cz´stoÊcià wyst´powania, ale zazwyczaj spoty-
kane sà jako typowe zespo∏y cech.

ERIK TRINKAUS/MUSÈE

DE L’HOMME

(u

góry)

; ARCHEOLOGICK

¯

ÚSTAV AV

ã

R

(u

do∏u)

Neandertalczyk

Wczesny nowoczesny Europejczyk

BRAK PRZERWY ZATRZONOWEJ

(OSOBNIK TEN NIE MA

OSTATNIEGO DOLNEGO

TRZONOWCA)

WI¢KSZA

GUZOWATOÂå

POTYLICZNA

MNIEJSZA

GUZOWATOÂå

POTYLICZNA

BRÓDKA

BRAK BRÓDKI

POCHY¸E
CZO¸O

STROME
CZO¸O

WYDATNY WA¸
NADOCZODO¸OWY

DELIKATNY WA¸
NADOCZODO¸OWY

PRZERWA

ZATRZONOWA

WYSTAJÑCA
ÂRODKOWA
CZ¢Âå TWARZY

PIONOWA
ÂRODKOWA
CZ¢Âå TWARZY

tarz: „Neandertalczycy nie byli naszymi przodkami.” Na pod-
stawie krótkiego odcinka mtDNA, który uda∏o si´ zsekwen-
cjonowaç, badacze ustalili, ˝e ró˝nica mi´dzy mtDNA nean-
dertalczyków i ludzi wspó∏czesnych by∏a o wiele wi´ksza ni˝
mi´dzy ˝yjàcymi obecnie populacjami ludzkimi. Chocia˝
z pozoru kwestia gatunkowej odr´bnoÊci zosta∏a rozstrzy-
gni´ta, wcià˝ istnia∏y wàtpliwoÊci [patrz: Kate Wong, „Nie-
pewni antenaci”

WIADOMOÂCI I OPINIE

; Âwiat Nauki, marzec

1998].

Nowe znaleziska kopalne z Europy Zachodniej wzmog∏y

zainteresowanie mo˝liwoÊcià krzy˝owania si´ neandertal-
czyków z ludêmi nowoczesnymi. W styczniu 1999 roku bada-
cze donieÊli o znalezieniu w portugalskiej dolinie Lapedo
prawie kompletnego szkieletu czteroletniego dziecka pocho-
wanego 24 500 lat temu w sposób typowy dla kultury gra-
weckiej, w∏aÊciwej dla wczesnych nowoczesnych Europej-
czyków. Zdaniem Erika Trinkausa z Washington University,
Cidálii Duarte z Instituto Portugu•s de Arqueologia w Lizbo-
nie i ich wspó∏pracowników, okaz ten, nazwany Lagar Velho
1, ma zarówno cechy neandertalskie, jak i nowoczesne, co
mo˝na t∏umaczyç jedynie intensywnym krzy˝owaniem si´
obu populacji [patrz ramka: „Dziecko-mieszaniec z Portuga-
lii” na nast´pnej stronie].

JeÊli dalsze badania potwierdzà, ˝e Lagar Velho 1 jest mie-

szaƒcem, wzmocni to poglàd, i˝ neandertalczycy stanowili jed-

DZIE¡ Z ˚YCIA NEANDERTALCZYKÓW

z Grotte du Renne we Francji mo˝emy podziwiaç dzi´ki wyobraêni artysty. Tutejsze szatel-

peroƒskie poziomy kulturowe dostarczy∏y bogatego zbioru wisiorków oraz zaawansowanych narz´dzi kamiennych i koÊcianych. Daw-
niej takie wytwory, podobnie jak Êlady sza∏asów i palenisk, wiàzano wy∏àcznie z ludêmi nowoczesnymi, ale szczàtki z Grotte du Ren-
ne wskazujà, ˝e niektórzy neandertalczycy byli równie pomys∏owi.

Neandertalczycy

(Homo neanderthalensis

lub Homo sapiens

neanderthalensis)

– praludzie nazwani tak od znaleziska na

stanowisku Neandertal (pierwotna pisownia zachowana w na-
zwie ∏aciƒskiej to Neanderthal; na prze∏omie XIX i XX wieku
reforma ortografii niemieckiej usun´∏a nieme h z niektórych
wyrazów, takich jak thal, czyli dolina).

Paleolit,

czyli starsza epoka kamienia, to okres trwajàcy od

poczàtków kultury do koƒca ostatniego zlodowacenia. Dzie-
li si´ na dolny (starszy), Êrodkowy i górny (m∏odszy).

Mustierska

(od stanowiska Le Moustier) Êrodkowopaleoli-

tyczna tradycja kulturowa (narz´dzi kamiennych) zwiàzana
z neandertalczykami, a tak˝e bliskowschodnimi ludêmi no-
woczesnymi anatomicznie.

Oryniacka

(od stanowiska Aurignac) górnopaleolityczna tra-

dycja kulturowa zwiàzana z ludêmi nowoczesnymi anato-
micznie (kromanioƒczykami), obejmujàca zaawansowane
narz´dzia i dzie∏a sztuki.

Szatelperoƒska

(od stanowiska Châtelperron) górnopa-

leolityczna tradycja kulturowa zwiàzana z neandertalczyka-
mi, zdradzajàca podobieƒstwa zarówno do mustierskiej, jak
i oryniackiej.

S∏owniczek

MICHAEL ROTHMAN

nà z form naszego gatunku. Obroƒcy modelu zast´powania
dopuszczajà sporadyczne krzy˝owanie si´ ludzi nowoczesnych
z archaicznymi, poniewa˝ wÊród ssaków zdarza si´ to niekie-
dy mi´dzy blisko spokrewnionymi gatunkami. Jednak w prze-
ciwieƒstwie do okazów Êrodkowo- i wschodnioeuropejskich,
wykazujàcych jakoby mozaik´ cech, dziecko z Portugalii dato-
wane jest na czasy, gdy neandertalczyków ju˝ nie by∏o. Trin-
kaus i Duarte uwa˝ajà, ˝e aby cechy neandertalskie przetrwa-
∏y tysiàce lat po znikni´ciu tego ludu, to wspó∏wyst´pujàce ze
sobà populacje ludzi nowoczesnych i neandertalczyków mu-
sia∏y mieszaç si´ ze sobà w znacznym stopniu.

Ich interpretacja nie pozosta∏a bez echa. W komentarzu do

artyku∏u o portugalskim znalezisku na ∏amach czerwcowego
numeru Proceedings of the National Academy of Sciences USA,
paleoantropolodzy Ian Tattersall z American Museum of Na-
tural History w Nowym Jorku i Jeffrey H. Schwartz z Univer-
sity of Pittsburgh twierdzà, ˝e Lagar Velho 1 to raczej „kr´pe
dziecko graweckie”. Masywna budowa cia∏a, wskazujàca we-
d∏ug Trinkausa i jego wspó∏pracowników na neandertalski
rodowód, zdaniem Stringera jest tylko wynikiem przystoso-
wania do ówczesnego zimnego klimatu Portugalii. Ale i ta in-
terpretacja budzi wàtpliwoÊci – jak uwa˝a Jean-Jacques Hublin

z francuskiego CNRS, zwracajàc uwag´ na fakt, ˝e chocia˝
niektórzy ludzie wspó∏czeÊni przystosowani do mroênych
warunków charakteryzujà si´ podobnà budowà, to nie sà
znane ˝adne tego typu istoty z ówczesnej Europy. Hublin
martwi si´, ˝e Lagar Velho 1 to dziecko, gdy˝ „nic nie wiado-
mo na temat zmiennoÊci wÊród dzieci okreÊlonego wieku
w tamtych czasach”.

Sztuka przetrwania

Pomijajàc kwestie systematyki, wiele badaƒ skupia∏o si´

na zachowaniach neandertalczyków, które do niedawna by-
∏y w znacznej mierze mylnie interpretowane. Cz´sto odmawia-
no im umiej´tnoÊci polowania i planowania – wspomina ar-
cheolog John J. Shea ze State University of New York w Stony
Brook – „JeÊli tak odtwarzaç fakty, neandertalczycy nie zdo-
∏aliby prze˝yç nawet jednej zimy, a tym bardziej çwierci mi-
liona lat w najsurowszych Êrodowiskach zamieszkiwanych
kiedykolwiek przez cz∏owieka.” Tymczasem przeprowadzo-
na przez archeologa Prestona T. Miracle’a z University of
Cambridge analiza szczàtków zwierz´cych z chorwackiej ja-
skini Krapina wskazuje, ˝e neandertalczycy byli sprawnymi

74 Â

WIAT

N

AUKI

Czerwiec 2000

Dziecko-mieszaniec z Portugalii

P

ewnego ch∏odnego listopadowego
popo∏udnia w 1998 roku dwoje adep-

tów archeologii penetrujàcych schronie-
nie skalne Abrigo do Lagar Velho w do-
linie Lapedo w Êrodkowej Portugalii
dostrzeg∏o sypkà ziemi´ w norze gryzo-
nia pod tylnà Êcianà. Wiedzàc, ˝e ko-
piàce nory zwierz´ta cz´sto wynoszà ku
powierzchni materia∏ z g∏´bszych
warstw, jeden z uczestników rekonesan-
su si´gnà∏ do wn´trza nory, by si´ prze-
konaç, czy coÊ zosta∏o wygrzebane. Kie-
dy wyciàgnà∏ r´k´, trzyma∏ w niej coÊ
wyjàtkowego: koÊci ludzkiego dziecka.

Dalsze wykopaliska prowadzone przez

jedno z nas (Duarte) wykaza∏y, ˝e cztero-
latek zosta∏ pogrzebany ceremonialnie
prawie 25 tys. lat temu – obsypany czer-
wonà ochrà i u∏o˝ony na pos∏aniu ze spa-
lonej roÊlinnoÊci, a do grobu w∏o˝ono tak-
˝e przewiercone z´by jelenia i muszl´
morskiego mi´czaka – w sposób charak-
terystyczny dla kultury graweckiej, typo-
wej dla nowoczesnych anatomicznie
mieszkaƒców wi´kszej cz´Êci ówczesnej
Europy. Sàdzàc na podstawie gwa∏tow-
nej zmiany kulturowej widocznej na przy-
k∏adzie pozosta∏oÊci archeologicznych z
Pó∏wyspu Iberyjskiego, wydawa∏o si´, ˝e
ludzie nowoczeÊni, wkroczywszy na te ob-
szary prawie 30 tys. lat temu, szybko za-
stàpili neandertalskich tubylców. Tak wi´c
osobnik, nazwany Lagar Velho 1, powi-
nien byç wczesnym nowoczesnym ana-
tomicznie dzieckiem. Poczàtkowo nie przy-
sz∏o nam do g∏owy, ˝e mo˝e byç inaczej.

Zadziwiajàco kompletnie zachowany

szkielet wykazuje szereg cech lokujà-

cych go zasadniczo wÊród wczesnych
nowoczesnych Europejczyków. Nale˝à
do nich: wydatna bródka i niektóre inne
szczegó∏y budowy ˝uchwy, ma∏e przed-
nie z´by, charakterystyczne proporcje
i Êlady przyczepów mi´Êni na kciuku,
wàski przód miednicy oraz pewne
aspekty budowy ∏opatek i koÊci przed-
ramienia. Tymczasem okaza∏o si´ – ku
naszemu zdziwieniu – ˝e niektóre ce-
chy wskazujà tak˝e na powinowactwo
z neandertalczykami – zw∏aszcza przód
˝uchwy, cofni´ty ukoÊnie (mimo bród-
ki), szczegó∏y budowy siekaczy, Êlady
mi´Ênia piersiowego, proporcje kolana
i krótkie, mocne koÊci podudzia. Ozna-
cza to, ˝e dziecko z Lagar Velho jest
prawdopodobnie z∏o˝onà mozaikà cech
neandertalskich i w∏aÊciwych wczesnym
ludziom nowoczesnym.

Taki anatomiczny amalgamat nie jest

wynikiem ˝adnych patologii. Nasza ana-
liza, uwzgl´dniajàca normalne prawid∏o-
woÊci rozwojowe cz∏owieka, wskazuje,
˝e poza skaleczonym przedramieniem,
kilkoma liniami przyrostowymi na ko-
Êciach wskazujàcymi okresowe zaha-
mowania wzrostu (wskutek choroby lub
niedo˝ywienia) i faktem Êmierci w dzie-
ciƒstwie, osobnik Lagar Velho 1 rozwi-
ja∏ si´ normalnie. Wspomniana kombi-
nacja cech mog∏a wi´c powstaç tylko
wskutek mieszanego pochodzenia –
czegoÊ, co nigdy wczeÊniej nie zosta∏o
potwierdzone w Europie Zachodniej.
UznaliÊmy zatem, ˝e Lagar Velho 1 by∏
owocem krzy˝owania si´ tubylczych ibe-
ryjskich neandertalczyków z wczesny-

mi ludêmi nowoczesnymi, zasiedlajàcy-
mi Pó∏wysep Iberyjski przed niespe∏na
30 tys. lat. Poniewa˝ dziecko ˝y∏o kilka
tysi´cy lat po domniemanym wygini´ciu
neandertalczyków, jego anatomia praw-
dopodobnie odzwierciedla rzeczywiste
mieszanie si´ populacji podczas okre-
su wspó∏wyst´powania obu tych form
ludzkich, nie zaÊ sporadyczne spó∏ko-
wanie ich przedstawicieli.

Podczas prac wykopaliskowych prze-

prowadzonych minionego lata wydobyto
znacznà cz´Êç czaszki i wi´kszoÊç bra-
kujàcych z´bów, a tak˝e dalszy materia∏
archeologiczny. Starajàc si´ jak najpe∏-
niej zrozumieç ten szczególny okaz, po-
wo∏aliÊmy zespó∏ naukowy do dalszych
badaƒ. Planujemy m.in. tomografi´ kom-
puterowà koÊci koƒczyn i uszkodzonej
czaszki oraz jej wirtualnà komputerowà
rekonstrukcj´. Potrzebna jest wyjàtkowa
starannoÊç badaƒ, gdy˝ odkrycie osobni-
ka z takà mozaikà cech przynosi donio-
s∏e implikacje. Po pierwsze, obala skraj-
ny model „po˝egnania z Afrykà”, wed∏ug
którego wczeÊni ludzie o nowoczesnej
anatomii powstali na tym kontynencie,

MOZAIKA cech morfologicznych tego
portugalskiego szkieletu sprzed 24 500
lat wskazuje, ˝e neandertalczycy i ludzie
wspó∏czeÊni nale˝à do tego samego ga-
tunku, którego przedstawiciele mogli si´
swobodnie krzy˝owaç. To dziecko – La-
gar Velho 1 – jest zasadniczo nowocze-
sne, ale wykazuje pewne cechy neander-
talskie, takie jak krótsze koÊci koƒczyn
i cofni´te spojenie ˝uchwy.

myÊliwymi, polujàcymi nawet na grubego zwierza, na przy-
k∏ad na nosoro˝ce. Shea twierdzi, ˝e niektórzy neandertal-
czycy powalali zdobycz zmyÊlnymi w∏óczniami z kamien-
nym grotem – co znalaz∏o potwierdzenie w zesz∏ym roku,
kiedy naukowcy donieÊli o odkryciu w Syrii neandertalskie-
go ostrza kamiennego tkwiàcego w kr´gu szyjnym kopalne-
go dzikiego os∏a. Ponadto kolejne badania Shei oraz arche-
ologów z University of Arizona, Mary C. Stiner i Stevena L.
Kuhna, wykaza∏y, ˝e strategie zdobywania po˝ywienia przez

neandertalczyków by∏y bardzo ró˝norodne,
zale˝ne od Êrodowiska i pory roku.

Takie odkrycia obalajà poglàd, jakoby nean-

dertalczycy wygin´li, bo nie potrafili si´ przy-
stosowaç. Czy jednak ludzie nowoczeÊni ra-
dzili sobie lepiej od nich?

Popularna hipoteza g∏osi, ˝e górowali oni

umys∏owo nad swymi prymitywniejszymi po-
bratymcami, byç mo˝e zdolnoÊcià do myÊle-
nia symbolicznego, w∏àcznie z wykszta∏ceniem
j´zyka – najbardziej swoistymi cechami ludzki-
mi. Tego rodzaju wyjaÊnienia wyros∏y ze spo-
strze˝eƒ, i˝ niespe∏na 40 tys. lat temu kultura
neandertalczyków prze˝ywa∏a zastój, podczas

gdy nowoczeÊni Europejczycy wzbogacili swojà o mnóstwo
nowych cech, w znacznej mierze o znaczeniu symbolicznym.
Wydawa∏o si´, ˝e tylko ludzie nowoczeÊni dokonywali obrz´-
dowych pochówków, wyra˝ali stany duchowe, ozdabiajàc cia-
∏a, tworzàc figury i malowid∏a jaskiniowe, a tak˝e wyrabiajàc
z∏o˝one narz´dzia z koÊci i poro˝y – co nale˝y, ogólnie rzecz bio-
ràc, do przemys∏u górnopaleolitycznego. Zespo∏y neandertal-
skie zawiera∏y zaÊ jedynie Êrodkowopaleolityczne narz´dzia
kamienne typu mustierskiego.

Â

WIAT

N

AUKI

Czerwiec 2000 75

a nast´pnie ca∏kowicie zastàpili wszyst-
kich archaicznych praludzi w innych cz´-
Êciach Êwiata. Budowa dziecka z Lagar
Velho wspiera natomiast scenariusz ∏àczà-
cy ekspansj´ nowoczesnych anatomicz-
nie ludzi afrykaƒskiego pochodzenia z ich
mieszaniem si´ z napotykanymi popula-
cjami archaicznymi. (Afrykaƒskie pocho-
dzenie wczesnych nowoczesnych Euro-
pejczyków zosta∏o odzwierciedlone choçby
w doÊç d∏ugich podudziach, co jest cechà
przystosowawczà w∏aÊciwà w tropikach.
Tymczasem Lagar Velho 1 ma krótkie pod-
udzia typowe dla zamieszkujàcych zimne
rejony neandertalczyków.)

Lagar Velho 1 dostarcza te˝ danych na

temat podobieƒstw zachowaƒ neander-
talczyków i wczesnych ludzi nowocze-
snych. Mimo paleontologicznych Êwia-
dectw ró˝nic anatomicznych mi´dzy
obiema grupami, ich ogólne schematy
przystosowawcze, zachowania spo∏eczne
i sposoby porozumiewania si´ (w tym j´-
zyk) nie mog∏y radykalnie si´ ró˝niç. Dla
swych wspó∏czesnych neandertalczycy
byli po prostu jeszcze jednà grupà plej-
stoceƒskich ∏owców i zbieraczy, równie
ludzkich, jak oni sami.

Erik Trinkaus i Cidália Duarte

ERIK TRINKAUS jest paleoantropolo-

giem w Washington University.

CIDÁLIA DUARTE koƒczy doktorat z an-

tropologii fizycznej w University of Alberta
w Kanadzie i zajmuje si´ osteologià cz∏o-
wieka w Instituto Portugu

ê

s de Arqueolo-

gia Ministerstwa Kultury w Lizbonie.

JOSÉ PAULO B. RUAS/ INSTITUTO PORTUGU

Ê

S DE ARQU

E

LOGIA

Jednak pewne nowe znaleziska wskazujà, ˝e neandertal-

czycy mogli przejawiaç myÊlenie symboliczne. W ró˝nych
zakàtkach Europy odkryto na przyk∏ad ich pochówki, z któ-
rych przynajmniej cz´Êç, jak si´ uwa˝a, zawiera∏a dary grobo-
we. (Inni naukowcy sàdzà, ˝e neandertalczycy grzebali zw∏o-
ki tylko po to, by pozbyç si´ ulegajàcego rozk∏adowi cia∏a,
które mog∏o zwabiç niebezpiecznych drapie˝ców. Domnie-
mane dary grobowe uwa˝ajà za przedmioty, które przypad-
kowo wpad∏y do mogi∏y). Opisano tak˝e przyk∏ady sztuki
z kilku stanowisk, w postaci przewierconych z´bów i pona-
cinanych fragmentów kostnych, a tak˝e czerwonej i ˝ó∏tej
ochry, ale z uwagi na ich rzadkoÊç, wielu badaczy woli szu-
kaç innych wyjaÊnieƒ tych artefaktów.

Mo˝liwoÊç nowoczesnych praktyk neandertalczyków po-

traktowano powa˝niej w 1980 roku, kiedy badacze poinfor-
mowali o znalezieniu w schronieniu skalnym Saint-Césaire
w departamencie Charente-Maritime we Francji szczàtków
przedstawicieli tej formy ludzkiej, odkrytych w sàsiedztwie
narz´dzi kamiennych wykonanych technikà szatelperoƒskà,
uwa˝anà dotàd za wytwór ludzi nowoczesnych. I oto w ro-

ku 1996 Hublin i je-
go wspó∏pracownicy
sprawili, ˝e kultura ta znalaz∏a si´ w centrum zainteresowa-
nia archeologów. Wykopaliska rozpocz´te u schy∏ku lat czter-
dziestych w Grotte du Renne w Arcy-sur-Cure ko∏o Auxerre
we Francji dostarczy∏y licznych wiórów (cienkich ostrzy ka-
miennych), ozdób i narz´dzi koÊcianych, a tak˝e Êladów po
sza∏asach i paleniskach – wszystkie te elementy sà typowe
dla górnego paleolitu. Nielicznych szczàtków ludzkich zna-
lezionych w pobli˝u wytworów poczàtkowo nie da∏o si´ ozna-
czyç, ale za pomocà tomografii komputerowej – u˝ytej do
zbadania budowy ucha Êrodkowego znajdujàcego si´ we-
wnàtrz niewiele zresztà mówiàcego fragmentu czaszki – ze-
spó∏ Hublina stwierdzi∏, ˝e by∏ to neandertalczyk.

Wielu naukowców twierdzi∏o wówczas, ˝e neandertalczy-

cy zdobyli nowoczeÊnie wyglàdajàce dobra, kradnàc je, zbie-
rajàc porzucone przez ludzi nowoczesnych lub podczas wy-
miany z nimi. Poglàdy te spotka∏y si´ jednak z krytykà,
ostatnio na przyk∏ad ze strony archeologów Francesca d’Er-
rico z Université Bordeaux i Joãa Zilhão z Instituto Portugu-

76 Â

WIAT

N

AUKI

Czerwiec 2000

Kultura neandertalska

O

dkàd prawie 150 lat temu odkryto
okaz, od którego pochodzi nazwa

neandertalczycy, badacze odmawiali im
typowych dla ludzi nowoczesnych zdol-
noÊci poznawczych, takich jak pos∏ugi-
wanie si´ symbolami czy z∏o˝onymi me-
todami wyrobu narz´dzi. Zaliczali ich
do niepodatnych na innowacje podlu-
dzi, którzy z koniecznoÊci kultywowali
prymitywne tradycje wytwórcze. Gdy
uda∏o si´ powiàzaç zaawansowane
obiekty kulturowe odkryte w kilku za-
chodnioeuropejskich stanowiskach
z póênymi neandertalczykami, dowody
te próbowano zbywaç pokr´tnymi t∏u-
maczeniami. Najbardziej efektowne
z tych stanowisk, jaskinia Grotte du
Renne w pó∏nocno-Êrodkowej Francji
(jedna z zespo∏u jaskiƒ ko∏o Arcy-sur-
-Cure), dostarczy∏o bogatego zestawu
narz´dzi koÊcianych i kamiennych,
ozdób cia∏a i zdobionych przedmiotów,
odkrytych w sàsiedztwie szczàtków ne-
andertalskich. Podobne wyroby, repre-
zentujàce tradycj´ zwanà kulturà sza-
telperoƒskà, znajdowano tak˝e w innych
stanowiskach we Francji oraz wzd∏u˝
Gór Kantabryjskich i Pirenejów.

Poniewa˝ wczeÊni nowoczeÊni Euro-

pejczycy (tzw. kromanioƒczycy) mieli
podobny przemys∏, zwanym oryniackim
– jego wytwory pojawiajà si´ cz´sto
w tych samych stanowiskach, które za-
wierajà materia∏ szatelperoƒski – cz´Êç
badaczy wysun´∏a hipotez´, ˝e pozio-
my archeologiczne zosta∏y zaburzone,
wskutek czego artefakty oryniackie prze-
mieÊci∏y si´ na poziomy zwiàzane z ne-
andertalczykami. Inni naukowcy inter-
pretowali to jako Êwiadectwo przej´cia

tych koncepcji od ludzi nowoczesnych
przez zbieranie lub nabywanie ich wy-
robów albo naÊladowanie praktyk, jed-
nak bez pe∏nego zrozumienia symboliki
niektórych obiektów.

Dokonana przez nas ponowna analiza

materia∏u archeologicznego z Grotte du
Renne wykazuje, ˝e ozdoby i narz´dzia
znalezione w pobli˝u neandertalczyków
nie zosta∏y przemieszczone wskutek mie-
szania warstw, o czym Êwiadczy obec-
noÊç w tym samym poziomie stratygra-
ficznym zarówno gotowych wyrobów, jak
i odpadów powsta∏ych podczas ich pro-
dukcji. Co wi´cej, wyroby szatelperoƒ-
skie z Grotte du Renne, a tak˝e innych
stanowisk, jak Quin

ç

ay we francuskim

departamencie Poitou-Charentes, wytwa-
rzano innymi metodami ni˝ typowe dla
kultury oryniackiej. Na przyk∏ad wykonu-
jàc wisiorki – m.in. z z´bów niedêwiedzia,
wilka czy jelenia – neandertalczycy ˝∏obi-
li rowek wokó∏ korzenia z´ba, tak ˝e mo˝-
na by∏o ów zàb zawiesiç, owijajàc dooko-
∏a niego rzemyk, natomiast ludzie repre-
zentujàcy kultur´ oryniackà robili w z´-
bach otwór do przewleczenia rzemyka.
Archeolog Fran

ç

ois Lév

ê

que oraz jego

wspó∏pracownik wykazali, ˝e nawet kie-
dy neandertalczykom zdarza∏o si´ dziu-
rawiç zàb, robili to w nietypowy sposób,
przebijajàc go. Tymczasem ludzie nowo-
czeÊni najpierw szlifowali korzeƒ, i do-
piero gdy by∏ cieƒszy, przewiercali otwór
do nanizania.

Podobnie nowe metody obt∏ukiwania

kamieni i typy narz´dzi pojawiajàce si´
w póênych stanowiskach neandertalczy-
ków we Francji, Hiszpanii i W∏oszech
nie zdradzajà wp∏ywów oryniackich. Wy-

kazujà natomiast ciàg∏oÊç z wczeÊniej-
szymi lokalnymi tradycjami, wyglàdajà
wi´c na wytwory powsta∏e podczas au-
tonomicznego rozwoju.

JeÊli neandertalska kultura szatelpe-

roƒska by∏a wynikiem zetkni´cia si´
z ludêmi nowoczesnymi, to kultura ory-
niacka powinna byç starsza ni˝ szatel-
peroƒska. Tymczasem kiedy przyjrzeli-
Êmy si´ ponownie datowaniom radio-
metrycznym sekwencji archeologicz-
nych, okaza∏o si´, ˝e poza kilkoma dys-
kusyjnymi przypadkami wymieszania,
kiedy obie kultury reprezentowane sà
na tym samym stanowisku, szatelperoƒ-
ska jest zawsze g∏´biej od oryniackiej,
a wi´c wskazuje to na jej starszeƒstwo.

•s de Arqueologia, którzy twierdzà, ˝e wyroby szatelperoƒ-
skie z Grotte du Renne i innych stanowisk przypominajà
wprawdzie oryniackie, ale w rzeczywistoÊci wytwarzano je in-
nà, starszà metodà [patrz ramka: „Kultura neandertalska”
powy˝ej].

Wi´kszoÊç naukowców uwa˝a obecnie, ˝e neandertalczy-

cy wytwarzali narz´dzia i ozdoby szatelperoƒskie, ale wcià˝
nie ma jasnoÊci co do przyczyn takiej zmiany po setkach ty-
si´cy lat zastoju. „ProÊciej jest wi´c uznaç jà za wynik naÊla-
downictwa lub zapo˝yczenia od ludzi nowoczesnych ni˝ za-
k∏adaç, ˝e wynaleêli jà samodzielnie – mówi archeolog Paul
A. Mellars z Cambridge. – By∏oby nies∏ychanym zbiegiem
okolicznoÊci, gdyby wynaleêli to wszystko tu˝ przed przy-
byciem ludzi nowoczesnych wytwarzajàcych w∏aÊnie takie
przedmioty.” Mellars nie zgadza si´ ponadto z kolejnoÊcià
zdarzeƒ postulowanà przez d’Errico i Zilhão. Jak twierdzi,
„datowania Êwiadczà, ˝e neandertalczycy zacz´li robiç takie
rzeczy dopiero po przybyciu ludzi nowoczesnych do zachod-

niej Europy, a w ka˝dym razie do pó∏nocnej
Hiszpanii”. (Ze wzgl´du na to, ˝e nie uda∏o si´

datowaç owych stanowisk wystarczajàco dok∏adnie, naukow-
cy mogà ró˝nie interpretowaç te same dane.)

Archeolog Randall White z New York University zapewnia

na podstawie w∏asnych badaƒ ozdób z Grotte du Renne, ˝e
owe wyroby wskazujà na metody produkcji znane – choç rza-
dziej spotykane – z kultury oryniackiej. Poniewa˝ stratygra-
fia Grotte du Renne jest doÊç zagmatwana, nowoczeÊnie wy-
glàdajàce przedmioty mogà pochodziç z po∏o˝onych wy˝ej
poziomów w∏aÊciwych tej technice. Co wa˝niejsze, podkreÊla
White, kultura szatelperoƒska nie wyst´puje poza Francjà,
Belgià, W∏ochami i pó∏nocnà Hiszpanià. Patrzàc na m∏odszy
paleolit z perspektywy paneuropejskiej, mówi: „kultura sza-
telperoƒska staje si´ wyraênie pooryniacka”.

„Pooryniacka” nie musi jednak oznaczaç „po spotkaniu

z nowoczesnymi przybyszami”. NajwczeÊniejsze stanowiska
oryniackie nie zawierajà ˝adnych szczàtków ludzkich. Bada-
cze przypisujà je ludziom nowoczesnym anatomicznie, po-
niewa˝ znajdujà si´ wraz z wytworami oryniackimi w m∏od-

Â

WIAT

N

AUKI

Czerwiec 2000 77

Ponadto jeÊli uwzgl´dniç setki datowaƒ
dost´pnych dla tego okresu z Europy
i Bliskiego Wschodu, oka˝e si´, ˝e za
ka˝dym razem, gdy dobrze znany jest
kontekst badanych próbek, najwcze-
Êniejsze wystàpienia kultury oryniackiej
pochodzà najwyraêniej sprzed co naj-
wy˝ej 36 500 lat. Te same dane radio-
metryczne wskazujà zarazem, ˝e w tym
czasie neandertalczycy znajdowali si´
ju˝ na drodze do unowoczeÊnienia. In-

nymi s∏owy, kultura szatelperoƒska i in-
ne kultury póênych neandertalczyków,
na przyk∏ad ulucka (od zatoki Uluzzo –
przyp. t∏um.) z W∏och, powsta∏y w Euro-
pie oko∏o 40 tys. lat temu, na d∏ugo przed
zasiedleniem tych terenów przez ludzi
anatomicznie nowoczesnych.

To, ˝e ów niezale˝ny rozwój obejmo-

wa∏ wytwarzanie i pos∏ugiwanie si´
przedmiotami symbolicznymi tworzony-
mi do ozdabiania cia∏a, jak to si´ cz´-

sto spotyka w tradycyjnych spo∏eczno-
Êciach, odzwierciedla zró˝nicowanie ról
spo∏ecznych w kulturach neandertal-
skich. Tak wi´c „nowoczesne” zacho-
wania wy∏oni∏y si´ chyba w ró˝nych re-
gionach i w ró˝nych grupach ludzkich,
podobnie jak to si´ mia∏o póêniej zda-
rzyç z rozwojem rolnictwa, wynalezie-
niem pisma czy powstaniem paƒstwa.

Mo˝liwe jest tak˝e inne wyjaÊnienie,

uwzgl´dniajàce mniej wi´cej równocze-
sne pojawienie si´ ozdób cia∏a w wielu
cz´Êciach Starego Âwiata – ˝e kontak-
ty mi´dzy ludêmi nowoczesnymi i archa-
icznymi anatomicznie stanowi∏y wyzwa-
nie dla to˝samoÊci osobistej, spo∏ecznej
i biologicznej obu grup, co by∏o przyczy-
nà gwa∏townego rozkwitu sztuki symbo-
licznej. W Êwietle dost´pnych danych
opowiadamy si´ jednak za hipotezà nie-
zale˝nej wynalazczoÊci.

Bez wzgl´du na to, która z hipotez

oka˝e si´ trafna, prze∏amano barier´,
która odgradza∏a zachowania neander-
talskie od wspó∏czesnych i dawa∏a nam
z∏udne poczucie, ˝e jesteÊmy wyjàtkowà,
szczególnie utalentowanà formà cz∏o-
wieka – zdolnà do wytwarzania kultur
symbolicznych.

João Zilhão i Francesco d’Errico

JO

Ã

O ZILH

Ã

O jest dyrektorem Insti-

tuto Portugu

ê

s de Arqueologia w Mini-

sterstwie Kultury w Lizbonie.

FRANCESCO D’ERRICO jest bada-

czem finansowanym przez CNRS, a za-
trudnionym w Instytucie Prehistorii i Geo-
logii Czwartorz´du w Université Borde-
aux we Francji.

WISIORKI, NARZ¢DZIA KOÂCIANE I NO˚E z Grotte du Renne wyda-
jà si´ dzie∏em neandertalczyków. To, ˝e te wyroby le˝à g∏´biej ni˝ pozo-
sta∏oÊci kulturowe ludzi nowoczesnych z tego samego stanowiska i fakt,
˝e zosta∏y sporzàdzone odmiennymi metodami, sugeruje, i˝ pewni nean-
dertalczycy niezale˝nie wytworzyli wysoko rozwini´tà kultur´.

ZA ZGODÑ DOMINIQUE BAFFIER

(lewy i

prawy blok)

, Z

„LES DERNIERS NÉANDERTALIENS.”

LA MAISON DES ROCHES, 1999; FRANCESCO D’ERRICO

(Êrodkowy blok)

szych stanowiskach. Pytanie, „kim wi´c biologicznie byli
twórcy tej kultury 40–35 tys. lat temu, pozostaje nadal nie
rozstrzygni´te” – zauwa˝a White.

Dodaje, ˝e jeÊli wziàç pod uwag´ Bliski Wschód sprzed

oko∏o 90 tys. lat, oka˝e si´, ˝e zarówno ludzie anatomicznie
nowoczeÊni, jak i neandertalczycy wytwarzali mustierskie
narz´dzia kamienne, które choç prostsze od oryniackich
Êwiadczà równie˝ o sporej bieg∏oÊci technicznej. „Nie mog´
sobie wyobraziç, ˝e neandertalczycy wytwarzali tak z∏o˝one
technologicznie narz´dzia i przekazywali t´ umiej´tnoÊç z po-
kolenia na pokolenie, nie pos∏ugujàc si´ przy tym mowà –
oÊwiadcza White. – Wielokrotnie widzia∏em, jak ludzie ro-
bià takie narz´dzia. Nie da si´ tego nauczyç, patrzàc jedynie
komuÊ przez rami´, bez ustnych wskazówek.” Dlatego Whi-
te i inni naukowcy nie zgadzajà si´ z tezà o wy˝szoÊci intelek-
tualnej ludzi nowoczesnych, a zw∏aszcza z tym, ˝e ni˝szoÊç
neandertalczyków mia∏aby polegaç na braku mowy. Raczej
wyglàda na to, ˝e ludzie nowoczeÊni rozwin´li kultur´ bar-
dziej zwiàzanà z symbolami materialnymi.

Badacze poszukiwali tak˝e wskazówek co do zdolnoÊci

poznawczych neandertalczyków, przyglàdajàc si´ ich mó-
zgom. Zdaniem Ralpha L. Hollowaya z Columbia Universi-

ty u tych form ludzkich mo˝na si´ doszukaç wszelkich asy-
metrii mózgu wyst´pujàcych u cz∏owieka wspó∏czesnego.
„W tej chwili nie potrafimy ich odró˝niç” – twierdzi. Badania
podstawy czaszki przeprowadzone przez Jeffreya T. Laitma-
na z Mount Sinai School of Medicine w celu wykazania, czy
anatomia neandertalczyków umo˝liwia∏a im mow´, wska-
zujà, ˝e jeÊli nawet mówili, ich repertuar g∏osowy musia∏ byç
nieco ograniczony. Nie wiadomo jednak, czy takie ró˝nice fi-
zyczne majà istotne znaczenie.

OdejÊcie w niebyt

JeÊli neandertalczycy dysponowali zasadniczo takimi sa-

mymi umiej´tnoÊciami poznawczymi jak ludzie nowoczeÊni,
ich znikni´cie jest jeszcze bardziej zagadkowe. Niedawne po-
nowne datowanie szczàtków neandertalskich z jaskini Vindi-
ja w Chorwacji wskazuje, ˝e nie sta∏o si´ to z dnia na dzieƒ.
Smith wraz ze wspó∏pracownikami wykazali, ˝e neandertal-
czycy zamieszkiwali po∏udniowà Europ´ jeszcze 28 tys. lat
temu, tysiàce lat po przybyciu ludzi nowoczesnych anato-
micznie [patrz ramka: „Neandertalski los” powy˝ej]. Strin-
ger zak∏ada wi´c, ˝e ludzie ci, których uznaje za odr´bny ga-

78 Â

WIAT

N

AUKI

Czerwiec 2000

Neandertalski los

W

ostatnich latach zebrano solidne
dowody na to, ˝e pojawienie si´ w

Europie ludzi nowoczesnych wiàza∏o si´
przede wszystkim z imigracjà nowych
ludów na ten kontynent, zapewne z Bli-
skiego Wschodu, rozpocz´tà 40–30 tys.
lat temu. Wi´kszoÊç badaczy sàdzi, ˝e
owe wczesne nowoczesne populacje
wkroczy∏y do Anatolii i dalej na Ba∏ka-
ny, nast´pnie w doliny i na równiny Eu-
ropy Ârodkowej, a w koƒcu dotar∏y do
Europy Pó∏nocnej i Zachodniej. Tymcza-
sem neandertalscy tubylcy byli, jak sà-
dzono, systematycznie spychani coraz
bardziej na peryferia – obszary niego-
Êcinne – przez rozrastajàce si´ popula-
cje ludzi nowoczesnych. Wydawa∏o si´,
˝e ostatnim bastionem neandertalczy-
ków by∏ Pó∏wysep Iberyjski, gdy˝ tam-
tejsze ich szczàtki ze stanowiska Zafar-
raya datowano na 32 tys. lat, a narz´dzia
im przypisywane – na jakieÊ 28 tys. lat.
Wielu naukowców dowodzi∏o, ˝e póê-
niej po europejskich neandertalczykach
nie pozosta∏ ˝aden Êlad i nie wnieÊli oni
biologicznego wk∏adu w kszta∏towanie
si´ wczesnej wspó∏czesnej ludnoÊci. Wy-
glàda∏o na to, ˝e neandertalczycy ule-
gli ca∏kowitej zag∏adzie z r´ki wy˝ej roz-
wini´tego (naszego) gatunku cz∏owieka.

Nowe dane na temat wa˝nego stano-

wiska z pó∏nocno-zachodniej Chorwacji
podwa˝ajà niektóre aspekty tej trady-
cyjnej wizji. Dzi´ki bezpoÊredniemu da-
towaniu dwóch okazów neandertalczy-
ków z jaskini Vindija metodà akcele-
ratorowej spektrometrii masowej wyka-
za∏em wraz z kolegami, ˝e neandertal-

czycy zamieszkiwali jeden z przyjem-
niejszych zakàtków Europy jeszcze
28 tys. lat temu. To najpóêniejsze dato-
wanie skamienia∏oÊci neandertalskich
wykazuje, ˝e ludzie ci nie zostali szyb-

ko zepchni´ci na peryferia, lecz konku-
rowali z nap∏ywowymi nowoczesnymi
populacjami przez d∏u˝szy czas.

Takie wspó∏wyst´powanie neander-

talczyków i wczesnych ludów nowocze-

●

WczeÊni nowoczeÊni ludzie

●

Neandertalczycy

LAGAR VELHO

(24 500 lat temu)

ZAFARRAYA
(32–28 tys. lat temu)

VOGELHERD
(32 tys. lat temu)

VINDIJA
(28 tys. lat temu)

MLADECˇ
(zapewne >30 tys. lat temu)

tunek, zastàpili swych prymitywniejszych pobratymców w to-
ku d∏ugiego, powolnego procesu. „Neandertalczycy ostatecz-
nie przegrali, bo ludzie nowoczeÊni byli nieco bardziej po-
mys∏owi, troch´ lepiej radzili sobie z gwa∏townymi zmianami
Êrodowiska i zapewne mieli rozleglejsze powiàzania spo∏ecz-
ne” – zauwa˝a.

Ponadto jeÊli neandertalczycy byli równie uzdolnionym

wariantem naszego gatunku, jak sàdzà Smith i Wolpoff, d∏u-
gotrwa∏e wspó∏wyst´powanie ich i nowego ludu wkracza-
jàcego do Europy stwarza∏oby mnóstwo okazji do miesza-
nia si´, którego skutki naukowcy ci widzà u póênych
neandertalczyków i wczesnych ludzi nowoczesnych w Euro-
pie. A jeÊli mi´dzy tymi grupami dochodzi∏o do wymiany
genów, to zapewne tak˝e idei kulturowych, co mo˝e t∏uma-
czyç podobieƒstwa na przyk∏ad mi´dzy kulturà szatelperoƒ-
skà a oryniackà. Wolpoff twierdzi, ˝e neandertalczycy jako
odr´bny byt znikli z powodu przewagi liczebnej przyby-
szów. Krzy˝owanie si´ przez tysiàce lat ma∏ej populacji ne-
andertalskiej z du˝à nap∏ywowà doprowadzi∏o jego zdaniem
do rozmycia charakterystycznych cech neandertalskich a˝
do ich zupe∏nego zaniku. „GdybyÊmy mogli zobaczyç Austra-
li´ za tysiàc lat, przekonalibyÊmy si´, ˝e cechy europejskie

uzyska∏y przewag´ [nad aborygeƒskimi] ze wzgl´du na prze-
wag´ liczebnà Europejczyków – twierdzi Wolpoff. – Nie dzi´-
ki lepszemu dostosowaniu, wy˝szoÊci kulturowej ani cze-
mukolwiek innemu. MyÊl´, ˝e tak naprawd´ wyglàda∏a
sytuacja w prehistorycznej Europie – przewag´ zyskiwa∏ licz-
niejszy lud.”

Z plàtaniny poglàdów ciàgle sk∏óconych paleoantropolo-

gów wy∏ania si´ przynajmniej jeden wspólny element: bada-
cze od∏o˝yli do lamusa wyobra˝enie o wiecznie w∏óczàcym
si´ neandertalczyku, który nie wykszta∏ci∏ ˝adnej kultury.
Musimy jednak poczekaç na rozstrzygni´cie kwestii, czy te
prehistoryczne hominidy nale˝a∏y do przodków dzisiejszych
ludzi, czy te˝ stanowi∏y bardzo blisko spokrewniony gatu-
nek, który dzielnie konkurowa∏ z naszym o tereny Eurazji,
lecz w koƒcu przegra∏. Tak czy owak, szczegó∏y zapewne
oka˝à si´ nader zagmatwane. „Im wi´cej si´ dowiadujemy,
tym wi´cej rodzi si´ pytaƒ i sprawa bardziej si´ wik∏a – zamy-
Êla si´ archeolog Lawrence G. Straus z University of New
Mexico. – Dlatego w∏aÊnie proste wyjaÊnienia niczego nie
rozwiàzujà.”

T∏umaczy∏

Karol Sabath

Â

WIAT

N

AUKI

Czerwiec 2000 79

snych przez kilka tysi´cy lat w sercu Eu-
ropy stwarza∏o wiele okazji do rozma-
itych kontaktów i znaleziska z Vindiji mo-
gà odzwierciedlaç niektóre z nich. Prace
moich chorwackich kolegów Ivora Ka-

ravanicia z Uniwersytetu Zagrzebskie-
go i Jakova Radovãicia z Chorwackie-
go Muzeum Przyrodniczego ujawni∏y
wspó∏wyst´powanie narz´dzi mustier-
skich i oryniackich na tym samym po-
ziomie stratygraficznym co datowane
koÊci neandertalskie. Dowodzi to, ˝e ne-
andertalczycy albo sami wytwarzali za-
awansowane narz´dzia, albo otrzymali
je od ludzi nowoczesnych na drodze wy-
miany. Neandertalczycy z jaskini Vindi-
ja wyglàdajà morfologicznie nowocze-
Êniej ni˝ wi´kszoÊç innych neandertal-
czyków, co sugeruje, ˝e ich przodkowie
krzy˝owali si´ z ludêmi nowoczesnymi.

Na prawdopodobnà wymian´ genów

mi´dzy tymi grupami wskazujà te˝ dowo-
dy wp∏ywu neandertalczyków na wcze-
snych nowoczesnych Europejczyków.
Ich kopalne szczàtki z takich stanowisk
Êrodkowoeuropejskich, jak Vogelherd
w po∏udniowo-zachodnich Niemczech
czy Mladecˇ na Morawach, majà cechy,
które trudno wyjaÊniç bez przyj´cia cz´-
Êciowo neandertalskiego rodowodu. Na

przyk∏ad neandertalczycy i wczeÊni no-
woczeÊni Europejczycy majà wypuk∏oÊç
z ty∏u czaszki, zwanà guzowatoÊcià po-
tylicznà (szczegó∏y jej budowy i po∏o˝e-
nia nieco si´ ró˝nià, gdy˝ ogólny kszta∏t
czaszki by∏ inny u ka˝dej grupy). Inaczej
natomiast zbudowane sà czaszki do-
mniemanych przodków wczesnych no-
woczesnych Europejczyków, znajdowa-
ne w bliskowschodnich stanowiskach
Skhul i Qafzeh. Trudno wyt∏umaczyç,
jak proces rozwojowy prowadzàcy do
wykszta∏cenia guzowatoÊci móg∏by zajÊç
niezale˝nie i powszechnie u wczesnych
nowoczesnych Europejczyków. O wiele
bardziej logiczne jest uznanie takiej mor-
fologii za Êwiadectwo zwiàzków z nean-
dertalczykami. Szczàtki dziecka odkry-
te niedawno w Portugalii dostarczajà
dalszych intrygujàcych poszlak [patrz
ramka: „Dziecko-mieszaniec z Portuga-
lii” na stronie 74].

Uwa˝am, ˝e dane te wskazujà na bar-

dzo z∏o˝one oddzia∏ywania kulturowe i bio-
logiczne mi´dzy neandertalczykami a

wczesnymi populacjami nowoczesnymi –

zbyt skomplikowane, by powstanie nowo-
czesnych Europejczyków polega∏o na pro-
stym, a przy tym zupe∏nym biologicznym
zastàpieniu neandertalczyków. Wpraw-
dzie nie przetrwali oni do naszych cza-
sów jako organizmy, ale ich geny zasili∏y
genom nowoczesnych Europejczyków.

Fred H. Smith

FRED H. SMITH jest dziekanem Wy-

dzia∏u Antropologii w Northern Illinois
University.

W¢DRÓWKI NOWOCZESNYCH lu-
dów

(fioletowy) w g∏àb Europy nie przy-

czyni∏y si´ do wyparcia neandertalczy-
ków, którzy wcià˝ zamieszkiwali po∏u-
dniowà i po∏udniowo-zachodnià cz´Êç
kontynentu 28 tys. lat temu. Wiele oka-
zów szkieletów wczesnych ludzi nowo-
czesnych z Europy zdradza pewne cechy
neandertalskie, co wskazywa∏oby na krzy-
˝owanie si´ przedstawicieli obu popu-
lacji podczas d∏ugiego okresu wspó∏-
wyst´powania.

SUSAN CARLSON

QAFZEH

SKHUL
(oko∏o 90 tys.
lat temu)