Kim byli samuraje?
WSTĘP
Samuraje byli japońskimi odpowiednikami średniowiecznych rycerzy europejskich. Dziś Japonia jest krajem bogatym, potężnym i niezwykle uprzemysłowionym, ale w czasach samurajów stanowiła zaledwie grupkę wysp u odległych wybrzeży Chin. Jej mieszkańcy żyli z rolnictwa i rybołówstwa. Wielki wpływ na Japonię wywierały Chiny, których cywilizacja w okresie od VII do XIV wieku należała do najbardziej rozwiniętych na świecie. Władzę w Chinach sprawowali cesarze, w imieniu których krajem rządzili cesarscy namiestnicy. Pierwszy cesarz pojawił się w Japonii około roku 400 n.e. Wkrótce w całym kraju wykształcił się system, na czele którego stał cesarz oraz jego główny namiestnik zwany szogunem. Następni w hierarchii byli wielcy posiadacze ziemscy, czyli daimyo. Poniżej daimyo - samuraje, którzy walczyli w ich imieniu, dalej farmerzy, a jeszcze niżej - rzemieślnicy. Najniższą warstwę stanowili kupcy oraz chłopi. Każda klasa podporządkowana była klasie wyższej. System ten, zwany feudalizmem, istniał także w Europie. W XII wieku cesarze stracili swe panowanie nad całą Japonią i rozpoczął się okres wojen klanów wspomaganych przez armie samurajów.
Kim byli samuraje?
Samuraje byli wojownikami w okresie od XII wieku aż do początków współczesnej Japonii, tzn. połowy wieku XIX. Podobnie jak średniowieczni rycerze europejscy, honor cenili sobie ponad wszystko. Swój kodeks honorowy nazywali bushido, co oznacza "droga wojownika". Samuraje uważali, że są winni swym panom bezwzględne posłuszeństwo - stawiali je wyżej niż przyjaźń, a nawet więzy rodzinne. Samuraj musiał być zawsze czujny; w każdej chwili mógł ruszyć do walki na rozkaz swego pana, za którego gotów był oddać życie. Rzucał się w najgorętszy wir walki, pragnąc w ten sposób zdobyć sławę. Nie wycofywał się, dopóki nie dostał takiego polecenia i nigdy nie mógł dopuścić do tego, by wzięto go niewoli. Od prawdziwego samuraja wymagano doskonałości w sprawach honoru, zarówno na polu walki, jak i w życiu codziennym. Samuraj musiał umieć pisać, rozumieć poezję i znać tradycyjne tańce. Wszystkich samurajów uczono łucznictwa oraz walki na miecze. Byli oni doskonałymi jeźdźcami i bardzo dbali o swe konie. Posiadali też umiejętność prowadzenia walki wręcz. Kiedy samuraj czuł, że zachował się niegodnie, popełniał samobójstwo, rozcinając sobie brzuch w rytuale zwanym seppuku, który często bywa niepoprawnie nazywany harakiri. Po przebiciu sobie brzucha przez samuraja, jego przyjaciel (lub rodzaj sekundanta zwanego kaishaku) błyskawicznym ruchem specjalnie zaostrzonego miecza (najczęściej była to katana) ścinał mu głowę. Samuraj popełniał też samobójstwo, gdy istniała obawa, że dostanie się do niewoli lub gdy polecenie wydane mu przez pana kłóciło się z jego sumieniem. Miecze do popełniania seppuku były przepięknie zdobione: rękojeść często pokrywano rybią łuską, zaś pochwę zdobił lakier, szlachetne kamienie i cenne kruszce. Rzemieślnicy wyrabiający te miecze cieszyli się wielkim uznaniem.
Broń i rynsztunek
Miecze samurajskie należały do najlepszych na świecie. Samuraj miał przy sobie zazwyczaj dwa miecze: długi, wygięty, nazywany katana i przekładany za pasem oraz krótki, zwany wakizashi, noszony przy pasie. Poza nimi samuraj nosił często długi kij zakończony wygiętym ostrzem, zwany naginata (odpowiednik europejskiej halabardy). Samuraj miał na sobie specjalną zbroję wykonywaną przez rzemieślników, którzy wyrabiali także miecze i cieszyli się wielkim szacunkiem otoczenia. Jakość ich pracy była bardzo wysoka, a przedmioty, które wykonywali - niezwykle bogato zdobione. Wyważanie mieczy podobnie jak wiele innych czynności (ceremonia parzenie herbaty), doprowadzone zostało w Japonii do rangi sztuki. Podczas kucia miecza, wiele czynności było zrytualizowanych, połączonych z medytacją, oczyszczeniem zarówno duchowym jak i fizycznym.
Religia samurajów
Początkowo- amidyzm - do zbawienia wystarczało powtarzanie "Nami Amida Butsu", nieważne, jak kto postępował. Zen - nie jest nauką, ponieważ niemożliwe jest logiczne poznanie świata. Jedyną drogą jest poznanie intuicyjne - medytacja. Filozofia zen wyrabiała samokontrolę, zimna krew, silną wolę. Honor samuraja nakazywał, by zawsze zachować jasność umysłu i zdawać sobie sprawę z własnych działań. Samuraj powinien iść prosto na wroga aby go zniszczyć. Zen wpajał także bezgraniczne posłuszeństwo wobec pana i wodza.
Samuraj powinien zachować idealny spokój i duchową jasność w chwili rozstawania się z życiem. Świat jest bowiem tylko przejawem nicości a życie może być odebrane w każdej chwili. Zen uczył więc pogardy dla śmierci, a jednocześnie to, co ulotne i krótkotrwałe stawało się piękne np. kwiat wiśni, parująca kropla rosy, motyl. Konfucjanizm uczył czystości obyczajów, poczucia obowiązku i ducha poświęcenia. Śmierć w imię obowiązku stawała się prawdziwym życiem, życie jest bowiem wieczne a śmierć jest tylko ogniwem w łańcuchu przemian. Samuraje ginęli więc z uśmiechem i słowami modlitwy na ustach, kształtowała się swoista "etyka śmierci". Konfucjanizm nauczał jednocześnie miłości do ludzi, sprawiedliwości, poczucia obowiązku, dobrego wychowania i skromności, mądrości, szczerości i prawdomówności. Bushido zawierało w sobie doktryny zen - było przekształcaniem ideału w czyn, było nauką o naturalnym, beznamiętnym dążeniu do powrotu do wiecznego bytu. Zabijanie było jednak jednym z grzechów buddyzmu (zabójstwo, złodziejstwo, cudzołóstwo, kłamstwo, opilstwo). Feudałowie okupywali więc swoje grzechy poprzez hojne darowizny dla świątyń, przyjmowali święcenia. Poprzez medytację - zazen - można było osiągnąć oświecenie, czyli satori. Człowiek oświecony potrafił szybko podejmować jedynie słuszną decyzję w każdej sytuacji. "Duch rycerski winien się łączyć z prawdziwym kunsztem artysty"
Samuraje w chwilach pokoju brali udział w ceremoniach herbacianych, układali wiersze, malowali tuszem, układali kwiaty, grali w teatrze. Po zakończeniu ery wojen domowych samuraje zostawali nauczycielami, poetami, malarzami. Shinto - starojapoński kult sił przyrody, lokalnych bóstw, przodków, składano hołd duszom zabitych wojowników, wodzów, bohaterów uznanych za bogów (np. Hachiman) cesarzy. Przed walką zwracano się także o pomoc do ujigami - duchów opiekuńczych.
System treningu samurajów
Na szkolenie samurajów miały wpływ zen, shinto i konfucjanizm, rycerze dzięki szkoleniu stawali się opanowani, wytrzymali i silni fizycznie.
Samuraj powinien był wszystko poświęcić osiągnięciu wojennego mistrzostwa. Wojna była celem jego życia. Podstawą sztuk wojennych "bugei" było osiągnięcie równowagi psychicznej, potem rozwój fizyczny. Poznanie "do" - prawdziwej drogi - było niezbędne dla harmonijnego rozwoju jednostki. Do przebudzało siły pomagające człowiekowi w osiągnięciu religijnego celu. Do było twórczym ideałem, miało pomagać w znalezieniu " jednego bytu we wszystkim" pomóc w "wejściu w kontakt z tym, co boskie". Zgodnie z doktryna zen w każdej rzeczy jest obecna natura Buddy, można ją osiągnąć poprzez satori - czyli bycie w niebycie, pozytywny niebyt. Dzięki zen można było kontrolować swój oddech a potem następowało rozwijanie siły fizycznej, wypracowywano instynktownej szybkości reakcji i koordynacji ruchów.
Kenjutsu - sztuka walki mieczem
Miecz był związany z kultem shinto, był drogą do zjednoczenia się z przyrodą. "Miecz to znak potęgi i męstwa, to dusza samuraja" Trening rozpoczynano w młodym wieku, od drewnianych mieczy, potem walczono prawdziwymi - często zdarzały się zranienia, czasami śmierć podczas treningu. Ćwiczono w pomieszczeniach i na otwartej przestrzeni, w nocy i w dzień, w różnych warunkach atmosferycznych. Doświadczony rycerz powinien był zabić wroga jednym ciosem, za najlepsze uważano cięcie idące od ramienia do pasa - tzw. kesagake lub kesagiri (nazwa poczhodzi od szaty mnicha z odsłoniętym ramieniem) Szermierz miał myśleć wyłącznie o walce a nie o zwycięstwie. Podczas walki wydawano okrzyki pomagające w prawidłowym oddychaniu i mające na celu przerażenie wroga. Cios należało zadać na wstrzymanym oddechu, po ciosie następował niepełny wydech - wierzono bowiem, że brak powietrza w płucach powoduje osłabienie mięśni. Szkoła iai uczyła zadawania błyskawicznych ciosów w pozycji siedzącej ( było to bardzo przydatne podczas spisków i zamachów ) Potem tylko iainuki - pokazowe walki podczas uroczystości i jarmarków. Rycerz posługujący się dwoma mieczami - ryotozukai
Kyujutsu - sztuka strzelania z łuku.
Łuk i strzały miały swoje ważne miejsce w kulcie shinto, w świątyniach przechowywano hamayumi, hamaya - święty łuk i strzały, mające odpędzać złe duchy. Według samurajów w łucznictwie wiele rzeczy wykraczało poza granice ludzkiego rozumu. Strzelec był tylko pośrednikiem i realizatorem wyższej idei. Tylko "duch" strzelał i trafiał. Dzięki strzelaniu z łuku następowało połączenie z bóstwem. Łucznik zatapiał się w niebycie , po odlocie strzały powracał do bytu. Technika strzału - rozluźnienie mięśni rąk i klatki piersiowej, uniesienie łuku nad głowę, oddychanie przeponą. Strzelec skupiał się na zjednoczeniu z bóstwem a nie na pragnieniu trafienia.
Bajutsu - sztuka jazdy konnej. Yabusame - strzelanie podczas jazdy konnej. Inuoumono - strzelanie z konia do psa tępą strzałą.
Raz do roku wyruszano na łowy na dzikie konie, odbywało się to w pełnym rynsztunku - w hełmach, zbrojach, z flagami bojowymi. Jujutsu - sztuka walki bez broni - dawała podstawy wiedzy anatomicznej, spokój ducha. Dieta- świeże owoce, suszone owoce, placki ryżowe, cebula, marchew, rzepa, kapusta, gotowana ryba, ryż, herbata. W judo wyłączono chwyty niebezpieczne dla życia.
Sojutsu - sztuka walki włócznią.
Yari- włócznia z ostrzem z jednej strony ( długość drzewca 4-6 m. u ashigaru, u konnych samurajów znacznie krótsze) włócznia hoko - miała ostrze ostre z obu stron. Naginata - halabarda używana przez mnichów i kobiety, uczono zadawania ciosów w szyję lub nogi przeciwnika.
Suiei - sztuka pływania - w pozycji pionowej, poziomej lub bocznej.
Różne szkoły pływania : pływanie z wielkimi flagami, w pełnym rynsztunku, w pozycji umożliwiającej strzelanie z łuku, skoki z dużej wysokości do wody o głęb. 1 m., pływanie i nurkowanie ze związanymi rękami i nogami., walka na tratwach, długie przebywanie pod wodą, pływanie na stojąco ( ćwiczono pisanie podczas pływanie, tak aby nie zamoczyć papieru ani pędzelka), wodne jujutsu, strzelanie z wody.
Odzież samurajów
Kimono wierzchnie, kimono spodnie ( kosode) haori - narzutka rozcięta z tyłu, przewiązywana zwykle białym sznurem. Na odzieży umieszczano herby - mon - odzież taka zwana była montsuki. Herby umieszczano na plecach, na obu piersiach, na rękawach. Kimono pokryte herbami - tobimon. Herbami były motywy geometryczne, roślinne, zwierzęce. Herby umieszczano na flagach, zbrojach, hełmach, broni, tarczach. Na kimono zakładano hakama - luźne spodnie, będące cechą ubioru samuraja, niższe klasy mogły je wkładać za specjalnym zezwoleniem, z okazji ślubu itp., nadużycia były surowo karane. Uroczystym strojem samuraja był kamishimo - hakama i kataginu, czyli sztywna narzutka z nakrochmalonymi ramionami. Uczesanie także zależało od klasy społecznej.
Styl sakayaki - golenie przedniej części głowy, włosy wiązane z tyłu, włosy pozostawione na skroniach (kobin) były cechą samuraja, rzemieślnicy i kupcy musieli je golić.
Samuraje golili się codziennie, w poprzednich epokach chętniej nosili zarost.
Ronini rozpuszczali długie włosy.
Noszono kapelusze zakrywające twarz - kasa, amigasa.
Sandały - setta, zori, na niepogodę zakładano koturny - geta, ashida.
Ewolucja samurajów
Pierwszy etap - X - XIV wiek - okres rycerski. Podstawą bytu jest posiadanie ziemi - honryo, z czym wiążą się obowiązki pełnienia funkcji w administracji państwowej lub w obrębie własności prywatnej arystokraty. Nowe nadania mogły być rozrzucone po całej Japonii, nieraz w odległości ponad 1000 kilometrów. Samuraj walczył konno, w hełmie i zbroi (ważącej do kilkudziesięciu kilogramów). Walka na miecze następowała dopiero po wyczerpaniu strzał, próbowano szczepić się z przeciwnikiem, zwalić z konia i na ziemi przebić krótkim mieczem. Samuraja chronili podręczni - konni i piesi wojownicy, w poczcie był także chorąży, dzięki któremu z daleka można było rozpoznać samuraja i ocenić jego czyny. Samuraje występowali zwykle wraz ze swymi krewnymi, tworząc oddziały po 100 do 500 żołnierzy. Drugi etap - połowa XIV wieku do końca XVI wieku - okres wielkich książąt - daimyo. Shogunat rodu Ashikaga powstał po latach zamieszek obejmujących całą Japonię. Administracja wojskowa zastępuje cywilną. Na prowincji rządzili gubernatorzy wojskowi - shugo. Gubernatorów łatwo było przenieść i odwołać, pełnili służbę daleko od swoich posiadłości. Obecnie gubernatorzy uzyskali pełnię władzy w prowincji - mogli rekwirować, wprowadzać nowe podatki, wcielać ludność do swoich oddziałów. Gubernatorzy starali się uzależnić od siebie wasali rodu Ashikaga. Przyjmowali w szeregi ludzi z niższych warstw. W ten sposób mianowali gubernatorzy po kilku pokoleniach stawali się niemożliwi do usunięcia ze stanowiska. W latach 1467-1477 zawaliła się koalicja shugo-daimyo, rozpoczęło się trwające sto lat rozbicie dzielnicowe. Miejsce starych gubernatorów zajęli nowi ludzie, zdolni dowódcy i administratorzy, często niskiego pochodzenia. Nazywa się ich sengoku-daimyo - książętami okresu wojujących państw. Większość starych rodów wyginęła w ciągłych walkach, zwłaszcza w okolicach stolicy. Książęta zaczęli wysiedlać wojowników z ich ziemi i osadzać na podzamczu swoich rezydencji.
W okresie Muromachi powstaje nowy typ armii. Znika ciężkozbrojna konnica, dominuje piechota "ashigaru" - lekkonodzy - pochodząca z niższych warstw wojowników i chłopstwa. Podstawową bronią stały się włócznie i miecze, zaczęła się rozwijać sztuka wojenna, zabroniono indywidualnych działań, zaczęto kierować armią. Dowódców bardzo ceniono, nazywano ich gunpaisha - ludźmi wachlarza (wachlarz pełnił rolę buławy). Od kandydata na dowódcę wymagano umiejętności praktycznych, znajomości chińskich traktatów wojskowych, historii kampanii w Japonii, wiedzy o przeciwniku, wiedzy geograficznej, podstaw psychologii. W połowie XVI wieku upowszechniła się uprawa bawełny, szyto ciepłą odzież, co umożliwiło prowadzenie wojen niezależnie od pory roku. W 1543 Portugalczycy podarowali lub sprzedali dwa muszkiety zarządcy wyspy Tanegashima. W roku 1575 Oda Nobunaga w bitwie pod Nagashino użył 300 muszkietów. Pod koniec XVI wieku przeprowadzono spisy wszystkich mężczyzn na wsi w wieku 15 - 60 lat. W roku 1584 Tokugawa Ieyasu przeprowadził wielki pobór chłopów przed konfrontacją z Tototomi Hideyoshim, potem prowadził tzw. Katanagari - polowanie na miecze, czyli rozbrajanie chłopów w obawie przed ich buntem. Trzeci etap ewolucji samurajów trwa od XVII wieku, kończy się w roku 1876, gdy rząd Meiji wydał zakaz noszenia mieczy.
W okresie tym książęta odebrali ziemię samurajom, zaczęli wypłacać im roczne pensje. Wojownik stał się więc zawodowym żołnierzem. Ideałem nowych czasów staje się nieprzekupny i przebiegły sędzia, prężny administrator. Dzieje Japonii wyróżnia tradycja sprawnej i kompetentnej administracji. Samuraj zawsze pełnił jakieś funkcje urzędnicze a długi okres stabilizacji sprawił, że ta sfera jego działalności wyszła na pierwszy plan.
Najsłynniejsi samuraje
• Ieyasu Tokugawa (1542-1616) - w testamencie napisał: „Miecz jest duszą samuraja, jeżeli kto o nim zapomni lub go utraci, nie będzie mu to wybaczone”. Całe życie poświęcił polityce i wojnie, a dzięki zwycięstwu pod Sekigaharą w 1603 roku został szogunem, przeniósł stolicę do Edo (dzisiejsze Tokio) i zjednoczył Japonię, kładąc kres trwającej dwa wieki epoce wojen, czym pośrednio przyczynił się do upadku klasy samurajskiej. W 1605 roku przekazał władzę synowi, który w 1614 roku zdelegalizował w Japonii chrześcijaństwo.
Od 1600 roku Tokugawa miał białego doradcę - Anglika Willa Adamsa, pilota ocalałego z rozbitego holenderskiego statku, którego z czasem nagrodził samurajskim przywilejem noszenia dwu mieczy i który przeżył go o 4 lata. Historię Adamsa i Tokugawy opisał James Clavel w powieści "Szogun", na podstawie której w 1980 roku nakręcono film i serial. W powieści i filmach nazwiska obu bohaterów zmieniono, na Johna Blackthorna i pana Toranagę.
• Musashi Miyamoto (1584-1645) - pierwszy pojedynek wygrał w wieku lat 13. Jako młodzieniec wyruszył na „pielgrzymkę wojownika”, w trakcie której wziął udział w sześciu wojnach i wygrał ponad 60 pojedynków, z czego wiele stoczył tylko za pomocą drewnianej atrapy miecza (boken). Za życia stał się legendą, w charakterze nauczyciela fechtunku Miyamoto przebywał na dworze szoguna Tokugawy. W 1643 roku został eremitą i zaczął pisać „Księgę Pięciu Kręgów (Gorin no Sho), zawierającą wiedzę o szermierce i strategii, którą zebrał za życia. Zmarł w 1645 r., tuż po ukończeniu książki. O Musashim Miyamoto opowiada osiem filmów, mnóstwo powieści i komiksów.
• 47 wiernych roninów - bohaterowie najsłynniejszej samurajskiej opowieści. Po straceniu swojego pana nie popełnili samobójstwa, jak nakazywał obyczaj, ale poprzysięgli zemstę. Rozproszyli się i zajęli bójkami i pijaństwem, czym uśpili czujność przeciwnika. Idealna okazja do zemsty nadarzyła się 14 grudnia 1702 r. Samuraje wdarli się do siedziby oponenta i zmusili go samobójstwa, po czym zanieśli jego obciętą głowę na grób swego pana i poddali się szogunowi. Ten nakazał im samobójstwo. Roninów pochowano przy grobie ich pana. Historia szybko została spopularyzowana w teatrze kabuki, w literaturze, a potem także w kinie. Dziś na grobie roninów stoi świątynia, a 14 grudnia uznaje się w Japonii za święto.
• Toshiro Mifune (1920-97) - to najsłynniejszy filmowy samuraj, ulubiony aktor Akiry Kurosawy. Z odgrywanych przez siebie postaci umiał wydobyć zarówno wielkoduszność i humor, jak też chciwość i żądzę mordu. Zagrał w niemal 200 filmach, wcielając się w role m.in. Musashiego Miyamoto i szoguna Tokugawy.