The Uses of Comparative Literature ill Value Judgments (1981); Die lIovelle in der

Klassik und Romantik (1982).

Znaczny rozglos przyniosly mu takZe artykuly, takie jak: European Romanticism

and Contemporary American Counterculture (w: Romanticism and Culture, pod
red. H.W. Matalene, 1984), Comparative Criticism: Cultural and Historical Roots

in the Theoretical Forest ("Neohelicon", 1990), i inne.

Za trwaly wklad w teori~ badan komparatystycznych uwaiane jest powszechnie,

po wielekroc w rornych kompendiach komparatystyki cytowane, studium z 1971
roku pod tytulem Literatura porownawcza - jej definicja

i

funkcja, ktore publiku-

jemy w niniejszej antologii. Do tej pory w Polsce H.H. Remak znany byl glownie
jako autor przelozonego przez M. Lukasiewicz na j~zyk polski artykuru Klucz do
zachodnioniemieckiego

romantyzmu?, opublikowanego

w 1978 roku na lamach

"Pami~tnika Literackiego".

o

znaczeniu, Jakie w zachodniej nauce

0

literaturze porownawczej odegral i

odgrywa Henry H. Remak, Swiadczy jubileuszowy tom studiow wydanych na jego

czeSc, uSwietniony najwybitniejszymi nazwiskami komparatystyki, glownie zachod-
niej, zatytulowany Sensus communis: Contemporary Trends in Comparative Lite-
ratures: Festschrift fUr Henry Remak, red. von Janos Riesz i in., Tiibingen 1986.

*

Literatura

pOrOwnawcza - jej definicja i funkcja

Komparatystyka

Iiteracka to badanie literatury wykraczajl!ce poza granice

jednego poszczegolnego kraju i badanie zwi:p;kow mil[dzy literatu~ z jednej stro-

ny a innymi dziedzinami wiedzy i SwiadomoSci.,takimi jak sztuka (na przyldad
malarstwo, rzeiba, architektura, muzyka), filozofia, historia i nauki spoleczne (na
przyldad polityka, ekonomia, socjologia), nauka, religia itp. z drugiej strony.
Krotko mowil!c, jest to porownywanie jednej Iiteratury z innl! albo innymi i po-
rownywanie Iiteratury z innymi sferami ekspresji humanistycznej.

Definicja

ta

l

-

prawdopodobnie do przyjC(cia dla wi~kszosci komparatystow

w Stanach Zjednoczonych - budzi zastrzezenia i jest przedmiotem powaznych dys-

kusji wsrod naukowcow reprezentuj,!cych jeden ze znaczniejszych nurtow kom-
paratystyki,

ktory dla naszych potrzeb nazwiemy

szkol,! francusk,!.2 W celu

wyjasnienia owych rornic zdan, jednych bardziej zasadniczych, innych dotycZllcych
subiektywnego odczytania definicji, byloby wskazane zaj,!c si~ jej pierwsz,! cz~sci,!,

zanim omowimy drug'!.

Chociai obie szkoly, zarowno amerykanska, jak francuska, zgodne s'!, ze kom-

paratystyka literacka winna zajmowac si~ badaniami literackimi wykraczaj,!cymi
poza granice poszczegolnych krajow (pierws:l.a

CZltsc

definicji),

LO

JeanaK Kazda

z nich inaczej rozklada akcenty w jej praktycznym zastosowaniu. I tak, Francuzi
sklonni s'! preferowac problemy, ktore daj,! si~ rozwi'lZywac na podstawie dowo-
dow spoza rzeczywistosci literackiej (jakimi cz~sto ·s'! prywatne dokumenty). Opo-
wiadaj,! si« za usuni~ciem krytyki literackiej z domeny komparatystyki. Patrz'!
podejrzliwie na badania, ktore "jedynie" porownuj,!, "jedynie" wykazuj,! analogie i

roznice. Francuscy komparatysci, Carre i Guyard, przestrzegaj,! nawet przed bada-
niami porownawczymi, uznaj,!c je za zbyt mgliste i niepewne. Wedlug nich poszu-
kiwania tego typu mog'! grozic skupieniem zbytniej uwagi literaturoznawcow na
zagadnieniach recepcji, nowatorstwa, kontaktow z zagranic,! i obrazu danego kraju,

Comparative

Literature,

Its Definition and Functioll,

w: Comparative

Literature: Method and

Perspective,

red. N.L Stallknecht i H. Frenz, Carbondale

1971, s. 3-19 i 285-286.

jaki na danym etapie rozwoju historycznego uksztaltowal siCC

w literaturach obcych.

W przeciwienstwie do van Tieghema, ci dwaj naukowcy wykazujll nieufnosc wo-
bec rozleglych syntez w literaturze europejskiej, uwazajllc, ze prowadzll one do
powierzchownych

i niebezpiecznych uproszczen oraz oderwanych spekulacji my-

sl~ch.

( Wyrazem zastrzezen komparatystow francuskich co do pogllldow szkoly ame-

rykanskiej jest ich dllienie do badan empirycznych. Jednak pragnienie osi~ania

jedynie wynikow pewnych nie jest na miejscu w sytuacji Oak to wykazuje Peyre),

ktora domaga siCCznacznego udzialu wyobraini. Nalezy bowiem przyznac, ze ba-
dania nad wplywami sll jednymi z bardziej zawitych; wymagajll duzej wiedzy
encyklopedycznej

oraz (bardziej, niz to prezentowano w niektorych dotychczaso-

wych probach) wnikliwego ujcccia.W wielu badaniach porownawczych zbyt duio
uwagi pOSwicccanodo tej pory ustalaniu :irodet. Zabraklo natomiast odpowiedzi na
pytania, co bylo przyjmowane, a co odrzucane, dlaczego, w jaki sposob i z jakim
skutkiem przyswajano oraz l'lczono w calosc poszczegolne elementy materialu ba-

dawczego. A przeciez studia uwzglccdniajllce te zagadnienia przyczyniaj'l siccnie
tylko do poszerzenia znajomosci historii literatury, ale rowniez do zrozumienia
dziela literackiego i procesu jego powstawani::J

Tak sarno jak zajcccie siCCjedynie wykrywaniem wptywow moze przyslaniac

wiele kluczowych zagadnien interpretacji i oceny artystycznej, podobnie tak rozu-
mianc badania komparatystyczne w mniejszym stopniu przy(;zyniaj'l siCC

na ogolOdo

wyjaSniania istoty tworczosci literackiej niz studia porownuj'lcc tworcow, ich dzie-
la, style, tendencje literackie poszczegolnych krajow, w ktorych zadne wplywy nie
muszll siCCujawniac. Czysto komparatystyczny przedmiot badan stanowi niewyczer-
pane ir6dlo poszukiwan, zaledwie napoczccte przez wspotezesnych badaczy, ktorzy
zdajll siCCzapominac, ze nazwa naszej dyseypliny brzmi "komparatystyka", a nie

"wplywologia"

°

Zarowno Herder i Diderot, jak Novalis i Chateaubriand, Musset i

Heine, Balzak i Dickens, Mohy Dick i Faust, Roger Malvill's Burial Hawthorne'a
i Judellbuche Droste-Hiilshoffa, Hardy i Hauptmann, Azorin i Anatol France, Ba-
roja i Stendhal, Hamsun i Giono, Tomasz Mann i Gide sll doskonale porownywalni
bez wzglCCduna to, czy i jak znaczne bylo wzajemne oddzialywanie tych pisarzy.3

Nicco nas razi niechyc Carrego i Guyarda do zakrojonych na szerok:l skall(

syntez w komparatystyce, podobnie jak ich nadmierna ostroznosco Bo przeciez
musimy silt zgodzic na syntetyezn'l formC(opracowan, aby nie skazywac literatu-
roznawstwa porownawczego na wiecznq izolacjC(i fragmentarycznosc. JcSli mamy
uczestniczyc w intclektualnym i emocjonalnym zyciu Swiata, powinnismy teraz i
w przyszlosci zestawiac ze sobq wyniki badan literackich, udost<;pniaj'lc zarazem
nasze osi'lgnicccia innym naukom i Swiatu. Zbyt czccstowskazuje sier na niebezpie-
czenstwa (calkiem zreszt'l realne) pospiesznych uogolnien, aby ukryc, jakZe ludzkll,
cherc unikniC(cia mozliwej kompromitacji. Slyszymy: "Trzeba czekac, az zostanq
I1jawnione wszystkie dane". Ale nigdy, i dobrze

0

tym wiemy, nie zdolamy zebrac

ich dostatecznie wiele. Nawet jesli jedno pokolenie zgromadzi wszelkie informacje
dotyczllce wybranego autora lub tematu, to juz te same fakty b<tdq poddawane

przez nasterpne generacje odmiennym interpretacjom (zreszt'l tak byc powinno).

Kaida nauka musi podejmowac konieczne srodki ostroznosci, ale jednoczesnie nie
moze sier dac paralizowac zludnll nadziejll osillglliereia doskonalosci.

4

[Na

szczC(scie,szkota francuska znacznie mniej ulega w praktyce niz w teorii do-

ktrynerskim ograniczeniom.

5

Jej przedstawiciele i wychowankowie wniesli ogromny,

prawdopodobnie najwiC(kszy,wktad do dorobku komparatystyki. Jean Jacques Rous-
seau et les origines du cosmopolitisme litteraire Texte'a, Goethe en France i Mouve-
ment des idees dans l' emigration fram;aise Baldenspergera, Goethe en Angleterre
Carrego, dzieta

0

OSwieceniu w Europie Hazarda to tylko nieliczne przyktady syntez

szkoty francuskiej. Wyromiajll siC(one wnikliwym traktowaniem problemow pokre-
wienstw i wplywow, ogromnll wrailiwoscill na wartosci literackie i najdrobniejsze od-
cienie indywidualne, a takZe niezrownanll zdolnoscill do prowadzenia wielostronnych
obserwacji i uktadania ich w przejrzyste wzory rozwoju literatur. Wprowadzenie do
komparatystyki van Tieghema i Guyarda jest rowniez sarno w sobie syntezll

0

znacze-

niu zasadniczym. Amerykariscy komparatysci ze swej strony nie mogll zbyt latwo za-

pominac

0

pewnych tematach, jak badanie reccpcji, postaw tworczych, nowatorstwa,

podr6Zy, oczytania, tylko dlatego, ze szkota francuska zdaje siC(je wyrozniac, zapozna-

jllc z kolei lub pomijajllc inn~

Przechodzllc do omowienia drugiej czersci naszej definicji (dotyczllcej pokre-

wienstwa literatury z innymi dyscyplinami), napotykamy w interpretacji obu szk6t
zgola odmienne ujereie problemu, nie zaS jedynie romicc w rozlozeniu akcentow.

W. j~dyny~

ws~czesny~

przegllldz~e komp~r~tysty~i, jaki u~azal siC(

;V

formie ..;.. •••~

ksl¥koweJ,

van Tleghem

I

Guyard me omawlaJa. am nawet me wspommaj<l, za-

F

leznosci mierdzy literaturq a innymi dziedzinami, 'ak sztuka filozofia,

olit ka. W

ci~u

wielu lat, kiedy "Revue

e

literature comparee" ukazywata siC(pod redakcjll

Baldenspergera i Hazarda, jej kwartalne bibliografie w ogole nie zamieszczaty tego
typu tematow. Rowniez kolejni redaktorzy nie zmieniali profilu pisma. Natomiast
szkola amerykanska w swoieh

ro

a

c

dan

om arat st czn ch

I

aCJ3c

takZe i bibliograficznych) z zasad

za'mu'e si

t mi

roblemami.

rancuscy

omparatyscl interesujll siC(oczywiscie podobienstwem miC(dzyr6Z-

nymi dziedzinami sztuki, lecz nie uwazajll, aby miescity siC(one w zakresie badan

porownawczy~h.

7

Istniejll przyczyny natury historycznej wyjasniajllcc ter postawC(.

Przy calej sztywnosci akademickich podzialow, literaturoznawstwo porownawcze
zdotalo dluzej niz pol wieku zajmowac na uniwersytetach francuskich odrerbne i
poczesne miejsce. Stalo sit; tak dlatego, ze obejl1fuje ~zeroJsie ujereie literatury, poza
nill jednak nie wychodzllC. Zarowno studiujllcy, jak i prof~sorowie, ktorzy w swo-
ich badaniach smialo wykraczajll poza granice literatur narodowych, musieliby
przyjllc na siebie dodatkowe obowi¥ki systemowych studiow nad pokrewienstwem
literatury z innymi dziedzinami tworczosci. Szkola francuska obawia sier ich, pra-
gnllc uniknllC poslldzenia

0

szarlatanericc,ktora moglaby zaszkodzic komparatystyce

jako liczllccj siC(dyscyplinie uniwersyteckiej.8

Moze sit; nasunllc natomiast inne zastrzezenie, bardziej zasadniczej natury: co

do braku logicznej spojnosci, pomiCCdzykomparatystykll rozumianll jako studia nad

literaturq ponad granicami kraj6w a komparatystykq badajqcq rozgall(zienia litera-
tury wykraczajqce poza jej wlasne granice.

9

Chociaz wiemy, co oznacza termin

"komparatystyka" w ujl(ciu obu szk61, jednak komparatysci amerykanscy nie okre-

slili precyzyjnie jego zakresu.

Po przejrzeniu wielu tytul6w w Bibliography of Comparative Literature Bal-

. denspergera i Friedericha trudno jest wyr6i:nie trwale kryteria podzial6w, dotyczy

do zwlaszcza owych cZl(sci pierwszego tomu, ktore zawierajq rozdzialy: Generalia,
Tematologia, Rodzaje literackie, a tatie

rozdzialu

0

prqdach literackich, zamiesz-

czonego w trzecim tomie. M6wimy tu jedynie

0

haslach, kt6re ani ze wzgll(du na

tytul, ani na zawartosc nie sq, chyba ze przypadkowo, komparatystyczne w zna-
czeniu geograficznym. Ich zamieszczenie w Bibliografii musialo bye zapewne po-
dyktowane ch«Ciq wykroczenia poza sztywne ramy tematu. Dla przykladu: pod
tytulem Motywy indywidualne i Motywy zbiorowe znajdujemy liczne informacje

0

tw6rcach, ich milosciach, malzenstwach, kobietach, stosunkach rodzinnych, profe-
sjach, wojnach itp., ktore znalazly odbicie w Iiteraturze. Czy podobne nagroma-

dzenie danych w bibliografii poSl.vil(conej badaniom

prownawczym moze bye

usprawiedliwione tym, iz zestawiamy dwa odrl(bne zakresy: literaturcri motywacjl(?
Przeciez motywy sq cz«Sciq literatury nieodlqcznie z niq zwillZan'l. W rozdzialach

Rodzaje literackie i Kierunki literackie znajdujemy studium powiesci amerykan-

skiej, niemieckiego Bildungsroman, hiszpanskiego

"pokolenia 98- itd. R6wniez

opis rodzajow, ruchow oraz pokolen literackich danego kraju, nawet jeSli wprowa-
dza uogolnienia, nie jest sam przez silt komparatystyczny, gdyz poj«Cia owe sq
posrednio zawarte w naszym rozumieniu literatury i historii literatury, sq jej sklad-

nikiem. Zwazmy, ze przyjmujqc niezwykle elastyczne kryteria Bibliografii mozemy,
nawet przy minimalnym wysilku myslowym, nieoma! wszystko z dorobku badan
literackich i krytyki literackiej podcill8I1'lc pod komparatystykl(. W6wczas literatu-
roznawstwo porownawcze jako termin wszystkoznacz'lcy staje silt bliskie utraty

treSci.1o

cPrzyznaj'lc,

ze jest to jedna z bardziej mglistych dziedzin nauki, gdzie w sto-

sunku do "komparatywnosci" danego tematu moma te same argumenty wysuwae

"za" i "przeciw", lJiusimy na przyszlosc uyc uaruziej ostrozni w naszych stwler-

dzenia?!;j Porownuj'lc literaturl( z inn'l, nieliterac~'l' dyscyp1in'l, ~winnismy

.si~

upewmc, czy nasze badania sq systemowe, czy porownywana nauka Jest z defimcJI
odrl(bna i spojna, i czy w ten sposob j'l rozumiemy. Nie mozna zaliczae do kom-
paratystyki badan tylko dlatego, ze rozpatruj'l pewne nieodl'lczne aspekty zycia

i tworczosci, ktore i tak w sposob nieunikniony odbijaj'l silt we wszystkich litera-
turach (bo czemui: innemu one SluZ'l!).(f tak, esej na ternat historycznych irOdei
dramatu Szekspirowskiego (w Anglii) !poze bye uznany za komparatystyczny pod
warunkiem, ze podstawq badan byly historiografia i literatura, jei:eli byly syste-
matycznie porownywane i oceniane historyczne fakty czy wydarzenia i ich literac-

kie obrazy, a wnioski, ktore st'ld wyplynl(ly, pozostaj'l w obr«bie tych dw6ch
dziedzin.

Tak sarno zaliczymy do komparatystyki

badania nad rol'l pieniqdza

w B~lzakowskim Ojcu Goriot, jesli bl(dq one, i to nieprzypadkowo, zwillZane z

I

1

"'<:,

\}

Niektore kategorie literaturoznawstwa, takie, jak literatura narodowa, literatura

Sl.viatowa, literatura ogolna', S'l bliskie komparatystyce lub wr«Cz cz~iowo

silt

z ni'l pokrywaj'l. Do dokladniejszego okreslenia poj<tCkomparatystycznych staje silt
nieodzowne uprzednie wyjasnienie ich znaczen.

rNie

istniej'l zadne zasadnicze romice pomi¢Zy

metodami badan w obrl(bie

literatury narodowej a metodami kO!'1paratystyki, st'ld p;)dobi~l~$twOporOwnan Ra-
cine'a zCorneilIe'em

oraz Racine'a z Goethem. Istniej'l jednak przedrnioty badan

z zakresu komparatystyki (na przyklad ogolne: zbIizenie lub oddalenie r6i:nych

kultur, czy szczeg61owe: problem przekladu), ktore wykraczaj'l poza zasil(g litera-
tury narodowej. Takie zagadnienia, jak moda, sukces, recepcja, wplywy Iiterackie,
podraze, nowatorstwo, nieodl'lcznie zwillZane z nauk'l

0

literaturze narodowej, wy-

stl(puj'l rawniez w literaturoznawstwie porownawczym, lecz w nieco odmiennej
formie.

Pojc;cie lileralury

og6lnej

(general

literature

w jc;zyku angielskim)

w terminologii

polskiej

odpowiada

najcZC;Sciej tenninowi

"Iileralura

powszechna",

niekiedy

takZe "leOlia lileralury"

(dop. - H. J.-/.).

Bior'lc pod uwagl( kryterium

geograficzne,

takZe natrafiamy

na trudnosci

w wyrainym

rozr6i:nieniu mil(dzy badaniem literatury narodowej a komparatysty-

k'l. Jak na przyklad mamy sil( ustosunkowae do autor6w pisz'lcych w tym samym

jl(zyku, ale nalezqcych do r6znych narodowosci? Z pewnosci'l uznamy za kompa-

ratystyczne badania por6wnuj'lce G.B. Shawa z H. L. Menckenem czy S. O'Caseya

z T. Williamsem, ale juz sil(gajqc do literatury angielskiej i amerykanskiej okresu
kolonializmu napotkamy wiele trudnosci (przyklady przedstawione przez Welleka).

Czy uznamy za komparatystyczne studia nad zwiqzkami

i.

francuskim symbol i-

zmem Maeterlincka i Verhaerena, Belg6w piszqcych po francusku? Jak'l przyj'le
postawl( wobec pisarzy irlandzkich tworzqcych w jl(zyku angieiskim czy narodowej
literatury finskiej w jl(zyku szwedzkim? TrudnoSci r6wnej miary wylaniaj'l silt
w badaniach nad miejscem Nikaraguanczyka Rubena Dario w literaturze hiszpan-
skiej czy Szwajcarow Gottfrieda Kellera alba Corirada Ferdinanda Meyera oraz
Austriakow Adalberta Stiftera i Hugo von Hofmannsthala w literaturze niemieckiej,
nie wspominaj'lc juz

0

bardziej zawilych przypadkach pisarstwa Rilkego czy Kafki.

W jakim stopniu powinna zajmowae badaczy naturalizacja pisarzy? Zapewne przy-

jl(Cie przez Eliota obywatelstwa

brytyjskiego wywarlo na jego tworczose inny

wplyw niz na pisarstwo Thomasa Manna jego obywatelstwo amerykanskie.

Stosuj'lC odwr6con'l perspektywl( dostrzezemy pisarzy tej samej narodowoSci,

ale tworz'lcych

w innych jC(zykach lub odrC(bnych dialektach. Przy badaniach

zwiqzkow literatury walijskiej z angielsk'b staroniemieckiej z niemieckq, flaman-

dzkiej z francusk'l (w Belgii), sycylijskiej z wlosk:t, baskijskiej i katalonskiej z hi-
szpansk'l

i francuskq

nasuwa

silt wiele pytan, ktore nie mogq zostae

bez

odpowiedzi. Kazdy badacz zajmuj'lcy siC(komparatystyk'l musi miee moznose wy-
kazania, ze przedmiotem jego badan s'l romice na poziomie jc;zyka, narodowoSci,

~

~

,

..

,

...

Chociai wiC(kszoScliteraturoznawcow zgadza SIC(

co do zlozonosci I zachodzema

na siebie pewnych tematow, jednak przyznaj'l, ze zjawiska te nie Sq ani cz«Ste, ani

tak istotne, by uniemozliwialy praC« w obrybie jednej czy wielu literatur.

..

,

•

·11 .

. . .

,

, .

Mi«dzy komparatystyk'l a badamem hteratury !>WlatoweJ IstmeH zarowno roz-

nice zasil(gu, jak i bardziej zasadniczej natury, obejmujqce elementy przestrzeni,
czasu, jakosci i intensywnosci. Literaturoznawstwo porownawcze (w ujl(Ciu geogra-
ficznym) zawiera, podobnie jak literatura Swiatowa, czynnik przestrzeni, czasem
(lecz niekoniecznie) bardziej zawl(zony. W wielu przypadkach komparatystyka zaj-
muje siy zwi'lZkami literatur dwoch krajow, dw6ch autorow romej narodowosci
czy pisarzy i danego kraju, na przyklad pokrewienstwem literatury francuskiej

i niemieckiej, pisarstwa Baudelaire'a i Poego, wplywem Wloch na dzielo Goethe-
go. Roszcz'lcy sobie wiycej praw tennin "literatura Swiatowa" zasiyg swych badan
rozci~a

na caly Swiat, potocznie rozumianyjako

Swiat cywilizacji zachodnioeuro-

p'ejskiej.

~ura

Swiatowa z natury zawiera skladnik czasu, gdyz zajmuje silt dzielami,

ktore uznano za wybitne, a przeciez sarno z

0

cie

iatowe'

.

wymaga pcwnego dystansu czasowcgo. Z tcgo powodu literaturl( wsp61czesnq rza-

dziej siy okresla mianem Swiatowej. Komparatystyka natomiast (przynajmniej w teo-
rii) bad a wszystkie utwory literackie dajqce siy porownywae, bez wzgl«du na czas,
w ktorym powstaly. TC;cechC(charakterystyczn'l latwo zauwa:i:ymy,chociaz niejedno-
krotnie (moze nawet w wiC(kszosci przypadkow) literaturoznawstwo porownawcze
zajmuje siy slawnymi postaciami literatury, ktore zdobyly na Swiecierozglos. W rezul-
tacie wil(kszose prac literaturoznawczych nalezy do komparatystycznych badan nad li-
teratur'l Swiatowq.

Literatura Swiatowa obejmuje przede wszystkim dziela

0

trwalych wartosciach,

u~l(cone

przez czas i powszechn'l opiniC(,jak Roska komedia, Don Kichot, Raj

- utracony, Kandyd, C,erplenza mlOdego Wertera, w mniejszym zaS stopniu intere-

suje siC(pisarzami naszych czasow, ktorzy zdobyli uznanie poza granicami swoich
krajow, jak Faulkner, Camus, Tomasz Mann, lub ktorych powodzenie okazalo siy
krotkotrwale, jak to silt okazalo w przypadku Galsworthy'ego, Margaret Mitchell,
Moravii czy Remarque'a. Komparatystyka nie jest do tego stopnia, co literatura
Swiatowa, ograniczona przez kryteria wartosci czy intensywnosci. Qbiektem wiel\L
(miejmy nadziejy, ze w przyszloSci jeszcze liczniejszych) badan komparatystycz-
nych byli podrz

ni

isar

nie bardzie' re rezentat'"

i dla swo' e' e oki

mz Wle cy tworcy. Do interesuj'lcych wynikow mog'l doprowadzie badania porow-
nawcze nad pisarzami uwaianymi ongis za nieprzecil(tnych lub powszechnie zna-
nych, jak Lillo, Gessner, Kotzebue, Dumas ojciec i syn, Scribe, Sudermann, Pinero,
lub nawet pomniejsi, nie znani za granic'b lecz kt6rych tworczose ilustruje rozwoj

europejskich gustow literackich, na przyklad w samych Niemczech tacy pisarze,

jak F. de la Motte-Fouque, Z. Werner, F. Spielhagen, M. Kretzer.

Wielu znamienitych pisarzy, jeszczc nic zaliczonych do areopagu literatury

Swiatowej, doskonale nadaje siy do badan porownawczych, ktore ze swej strony
mogq siC(przyczynic do uznania ich za luminarzy literatury Swiatowej. Ostatnio
odkryto, czy raczej siy wskrzesza, w literaturze zachodniej wieiu tworcow minio-
nych epok, jak Donne, Blake, Holderlin, Buchner, Gerard de Nerval, Lautreamont,

Melville. Wielu rownie zasruguj'lcych na Swiatowq slawy nadal na ni'l czcka: Hi-
szpanie - Espronceda, Lana, Caldos, Azorin, Baroja: pisarze niemieckojl(zyczni -
Herder, Hebbel, Keller, Trakl, Hofmannsthal, Hesse (Niemcy, Austria: Szwajcaria);
WC(gierPetofi; Rumuni - Creanga, Eminescu, Sadoveanu; Dunczycy - J.P. Jacob-
sen, I. Dinensen; szwedzki pisarz Froding, Norweg Obstfelder czy pisarka amery-
kanska W. Carter. Nazwiska mozna mnozye bez konca. A ilez interesuj'lcego
materiaru moglyby dostarczye literatury baltyckie, slowianskie i literatury spoza
tradycji zachodnioeuropejskiej, ktore pozostaj'b z wyjqtkiem literatury rosyjskiej,
terra incognita.

Opr6cz r6:i:niczakresu wprowadzonych przez pierwiastki czasu, przestrzeni i in-

tensywnosci pomil(dzy literaturq Swiatow'l a komparatystyk'l istniej'l jeszcze bar-

:Qziej zasadnicze

rozroznienia. !o

pierwsze,

w przeciwienstwie

do litcratury,

Swiatowej literaturoznawstwo porownawcze

rz

a'm"

wedlu

konce c'i ame-

ry anskiej

eJmuJe a anla na zWlqzkami o'

literaturq a innymi dziedzi-

nami.

Po

eugle,

rowniez

w

przeciwienstwie

do

liter3 ury

!>Wlatowej,

.--

komparatystyka,

zgodnie nawet z mniej szerokim, bo zawl(zajllcym badania do

sfery czysto literackiej, ujl(Ciem szk

francuskie'

seisle

0

m.

:xmaga, aby dzielo, autor, kierunek czy temat byly, w dos!ownym lego

slowa znaczeniu, por6wnywane z odpowiednio wybranymi dzielami, autorami, kie-
runkami czy tematami nalezllcymi do hteratury mnego kraJu. Dlatego zbior esejow
na temat tworczosci na przyklad Turgieniewa, Hawthorne'a, Thackeraya i Maupas-
santa (ktore nie muszl\. nawet przez przypadek, zawierae zadnych porownan syste-
mowych) nalezy nazwac po prostu: Postaci literatury fwiatowej. Rowniez Webster

wymaga, aby zaliczae do komparatystyki zjawiska poddane badaniom systemo-

wym.

Wsp6lczeSnie na uniwersytetach amerykanskich prowadzi sil(wiele wykladow po-

Swil(COnychanalizie arcydzielliteratury Swiatowej (w wil(kszosci czytanych w angiel-

skich przekladach) oraz dla potrzeb tych wyklad6w publikuje sil(wiele antologii. Tak
zajl(Cia,jak drukowane teksty zalicza sil(na og61do literatury Swiatowej, a nie do kom-
paratystyki, zgodnie z ich monograficznll formll, gdzie wybrane utwory poddaje sil(,
kridy z osobna, badaniom bez porownywania ich systemowo. W indywidualnej gestii

wykladowcy czy wydawcy bl(dzie lezala, w zaleznoSci od wybranych tekstow, "kom-

paratywnose" wykladow i publikacji.

bace

z zakresu komparatystyki nie muszll na ka:idej stronie czy w kridym

rozdziale zawierae

orownan. led me

0

6Ina tend nc a uw

uklenie pewnych

spraw i s os

ie si z kom aratysty

I. -

zialania takie wymagajll zarowno obiektywnego, jak i subiektywnego ujl(Cia. Za -

ne inne regury nie mogll i nie powinny bye wysuwane ponad owe kryteria.J3

Termin "Iiteratura ogolna" rezerwowano dotychczas dla cykli wykladow i pub-

likacji poSwil(conych angielskim przekladom literatury obcej blldi - w jeszeze
luiniejszym

ujl(ciu - dla wszystkiego, co nie mieSci sil( w szufladkach podzialow,

a moze zajlle tych, ktorzy w swych badaniach literackich wykraczajll poza poszcze-
g61ne literatury narodowe. Czasem odnosi sil( go do tendencji rozwojowych litera-

tury, do problem6w

i teorii budzllcych "og6Ine" zainteresowanie

czy tez do

estetyki. R6wniez zbiory tekst6w badan krytycznych oraz komentarzy literackich
zalicza sil( do tej kategorii, na przyklad liczne antologie i prace historyczno-kryty-

czne, jak The World through Literature pod redakcjll Learda, Dictionary of World

Literature

i Encyclopedia of Literature pod redakcjll Shipleya. Nalezy przy tym

pamil(tae, ze obydwa pojl(Cia: "Iiteratura Swiatowa", jak "literatnra QgQIRa",

i!WNe

dZll w komparatystycznej metodzie badan literackich.

lady i publikacje z lite-

ra

go neJ, stajllc sil( podstawll prac porownawczych, nie muszll same w sobie

bye komparatystyczne.

Nasuwa sil( przypuszczenie, ze ni~precyzyjnose hasla "Iiteratura og6lna" dzialala

dotlld w Stanach Zjednoczonych na jego korzysc. Na uwagl( zasluguje bardziej scisla

jego definicja wypracowana przez francuskiego profesora Sorbony, Paula van Tieghe-

ma, chociaz w samej Francji nie spotkala sil(ona z szerokim przyjl(ciem.

14

Wedlug nie-

go literatura narodowa, komparatystyka (la litterature comparee) i literatura ogolna (la
litterature generale) tworzll trzy kolejne poziomy. Literalura narodowa ogranicza sil(

do literatury jednego kraju, komparatystyka - do dwoch literatur, literatura ogolna bada
rozw6j literatwy w wielu krajach, ktore tworzll organiczne calosci, jak Europa Za-
chodnia, Europa Wschodnia, Europa, Ameryka P6lnocna, Europa i Ameryka Polnoc-
na, Hiszpania

i Ameryka Poludniowa, Wsch6d itp.· Dla lepszego zrozumienia

posluzmy sil( obrazowym przykladem: literatura narodowa prowadzi badania we-
wnlltrz granic, komparatystyka - przez granice, literatura og61na zas - ponad wszelkimi
granicami.

15

W badaniach komparatystycznych pierwszoplanowym przedmiotem ana-

lizy pozostajlliiteratury

narodowe, ktore w obrl(bie badan nad literatur'l powszechnll

dostarczaj'l przyklad6w majllcych ilustrowac ogolne kierunki rozwoju. Wedlug van

Tieghema na przyklad, do literatury narodowej nalezy ustalenie miejsca, jakie zajmuje

Nowa Heloiza Rousseau w literaturze francuskiej, do komparatystyki - rozprawa

0

wplywie, jaki wywarl Richardson na Nowq Heloiz~, do literatury ogolnej (tj. po-
wszechnej - dop. H.

1.

-I) - przegl'ld europejskiej powiesci sentymentalnej. Van Tieg-

hem sam napisal wiele prac obrazujllcych jego definicj« litterature generale. Sll to: La

Litterature latine de Renaissance; Histoire litteraire de ['Europe et de l'Amerique de

la Renaissance

a

nos jours; Le Preromantisme; Le Romantisme europeen; La

Decouverte de Shakespeare en Europe. Innymi syntezami tego typu sll: European Li-

terature and the Latin Middle Ages Curtiusa, Outline of Comparative Literature Frie-

dericha, dwie mistrzowskie prace Hazarda: La crise de la conscience europeenne de
1680

a

1715 (przeklad polski: Kryzys fwiadomosci europejskiej 1680-1715) i La

pensee europeenne au XVII]'! siecle; II romanticismo del mondo latino Farinellego.

Definic'a van Tie hema budzi

rz na'mniej jedno zastrzezenie. Cz

mozna tak

arbitralnie i mechanicznie odnosie termin "komparatystyka"

0

badan por6wnaw-

czych literatur tylko dw6ch krajow, podczas gdy badania kilku zalicza sil( do lite-
ratury og61n~j? Czemu porownanie Richardsona z Rousseau okresla sie

mianem

"komparatystycznego", a Richardsona z Rousseau i Goethem

rz klad analiz

Eri--

cha

chmidta) nalezy juz do literatury og6lnej? Czyzby pojl(Cie "komparatystyka"

~

moglo pomiescjLw

sobie jak najszerszych syntez? Przeczy temu wyrainie

Zarys komparatystyki Friedericha.

---uStalaj'lc poszczegolne kategorie, van Tieghem zapewne mniej uwagi pOSwil[cil

logicznej sp6jnosci niz uporz'ldkowaniu materialow. Ogrom prac historycznych,
krytycznych i samych dziel, ktore powinien przestudiowae komparatysta, zanim

przejdzie do sportretowania (nawet scisle okreslonego) okresu czy aspektu jednej
tylko literatury, jest tak wielki, ze nie mozemy oczekiwae od niego, aby poszerzyl
swoj warsztat

0

jeszcze jedn'l lub wil(cej literatur. Jak obawia si« van Tieghem, ze

wzgl«du na indywidualne upodobania, umiejl(tnosci i wreszcie dlugosc zycia, lite-

raturoznawcy

specjalizuj'lcy si« w komparatystyce prawdopodobnie nie zdolaj'l

zgromadzie i pol'lczyc w jedn'l calosc wynik6w badan nad wi«ksz'l liczb'l literatur

W Iym zakresic

polskim odpowiednikiem

10 litterature

gel/erale

bc;dzie raczej li1eratura po_

wszechna

(dop. H. J.-I.).

narodowych. Dlatego tei: proponuje on utworzenie trzeciej grupy nauk<?~cow, kto-
rzy wlllCZlldo literatury ogolnej wyniki badan dokonywanych metodll komparaty-
styki oraz studiow w obrltbie literatury narodowej.

Niebezpieczenstwa

takiego podzialu pracy, niezaleznie od tego, iz jest on sam

w sobie niewykonalny, sll wyrainie widoczne, na co wplywajll tilie

indywidualne

preferencje poszczegolnych specjalizacji naukowych. Komparatysci i badacze lite-
ratury ogolnej musieliby zdae silt na wyniki pracy iImych (iscie herkulesowej),
tracllc bezposredni kontakt z tekstem literackim, co niesie z sobll powierzchowne

i zdehumanizowane uj'tCie literatury. Z pewnoscill prace samego van Tieghema nie
uniknltly tego niebezpieczenstwa.

Obawom jego PrzecZll jednak prace Hazarda

(dwie syntezy: preromantyzmu

i racjonalizmu), ktory odniosl calkowity sukces

w nakreSleniu obu epok, co nie oznacza oczywiScie, ze wyczerpal temat do konca.

Jestesmy sklonni uwazae, ze sztywne rozdzielanie pracy badaczy literatury narodo~

wej, komparatystow i badaczy literatury ogolnej nie jest ani mozliwe, ani wskazane.

1 b

Jednahe

dla poszerzenia naukowych perspektyw literaturoznawcy zajmujllcy silt lite-

raturll narodowll powinni co pewien czas podejmowae wycieczki poza jej granice - za-

glltbiajllc silt zarowno winne

literatury, jak i w dziedziny spoza rzeczywistosci

literackiej, komparatysci zas muszll od czasu do czasu si'tgae do wltzszych obszarow,

jakimi slliiteratury narodowe, aby znaleie potwierdzenie wynikow swoich badan, jak

czynill to najbardziej uznani komparatysci zarowno w Stanach Zjednoczonych, jak

w Europie.

III

Zaden z przedstawionych w niniejszym artykule terminow nie zostal omowiony

do konca. Niektore

silt

ze sobll pokrywajll. Jednak definicje ukazujllce roi:nice po-

miltdzy literaturoznawstwem w obrltbie literatury narodowej i komparatystyki zo-
staly

przedstawione

wystarczajllco

przejrzyscie,

aby

mogly

bye

uzyteczne.

Akceptuj'lc szerszll koncepcjlt szkoly amerykanskiej nalegamy, by problemy preten-
duj'lce do miana komparatystycznych byly poddawane dokladniejszym badaniom,
na podstawie scislejszych kryteriow, niz to bylo dotychczas. Literatura wiatowa

jako ta, do ktorej zalicza silt dziela wybitne lub

0

wiatowej slawie, jest terminem

uzytecznym, ale nie moze bye altematywll dla komparatystyki czy literatury ogol-
nej. Miejmy nadziejlt, ze tam, gdzie to mozliwe, unikae silt b'tdzie poj'tCia "litera-
tura ogolna", gdyz przynajmniej obecnie niesie one zbyt wiele znaczen. Dla jego
zast'lPienia stosujmy odpowiednie dla danej konotacji pojltcia, jak: literatura wia-
towa, komparatystyka, przeklady literackie, literatura zachodnioeuropejska,

teoria

literatury, literaturoznawstwo czy literatura - w zaleznosci od przypadku.

IW niniejszy.m

.artykule

przyjC(to opi~owo-sy~c~,,?niczny,.

a ni.e historyczno-genetyczny

spos6b

przedstawlema

problemu.

Pohlczeme

obu UJC(C,

Jakkolwlek

meodzowne,

w przypadku

tej pracy

wykraczatoby

poza jej zatozenia

i zamierzonl\

objC(tosc. Materiat w niej zawarty nie obejmuje

m.iejsca, jakie programy i badania komparatystyczne

(z wyWkiem

pozostajl\cych w bezpoSrednim

zwi¥ku

z saml\ trescil\ definicji) zajmujl\ na uniwersytetach

poszczeg61nych

kraj6w.

2szkclC( francusk't reprezentujl\ tacy czclowi Iiteraturoznawcy, jak niezyjl\cy juz Femand Baldensperger,

Jean-Marie Carre, Paul Hazard, Paul van Tieghem oraz Marcel Bataillon, OJaries Dedeyan, Henri Rod-

dier, Basil Munteano, Marius-Fran<,ois Guyard i inni. Van Tieghem, carre i Guyard opracowali podsta-
wowe tezy wspOtczesnej

teorii komparatystyki

owej szkoty. Chociai: w tym artykule staratem siC(

skupic uwaget na problemachnie

omawianych przeze mnie w Yearbook of ComparaJive and General

Literature z r. 1960, jednak we fragmentach, w kt6rych przeciwstawiam kierunki europejskie amery-

kaiiskim, obie wypowiedzi mOgl\ siC(ze sobl\ CZC(Sciowopokrywac.

3przy ustalaniu wystC(powania zaleZnoSci czy wptywow komparatysta mogfuy uciec siC(do metod warszta-

tu folkloryst6w, kt6rzy od dawna juz wswych badaniach zajmujl\ siC(tymi problemami. Liczne spoSrOO
studiow folklorystycznych

Sl\w dostownym znaczeniu tego slowa komparatystyczne.

4Kilka zdaii tego akapitu zostato zaczerpniC(tych z mojej rozmowy z Fritzem Neubertem

opublikowa-

nej w "Modem Language Forum", XXXIX (1954), pod tyiutem: Studien zur vergleichenden

Lite-

raturgeschichte

(s.

154-155).

5Nawet

w teorii

szkcla

francuska

przejawia

brak zdecydowania.

Guyard

w swojej

pracy La

LitteraJure comparee (wyd. I, Paris 1951, wyd. 2, Paris 1958) stwierdza, i:e ostatnio doszlo do gto-
su ujmowanie

badaii Iiterackich

uwzglC(dniaj'tce w wiC(kszym stopniu aspekt estetyczny

(s. 121).

Przyznaje

r6wniez,

ze porownania

i szerokie syntezy, chociai: kryjl\ce niebezpieczeiistwa,

Sll ko-

nieczne (s. 77,108-109),

a nawet widzi w Iiteraturoznawstwie

porownawczym

miejsce dla analiz

"zbieznoSci" (s. 24). Van lieghem,

wykluczajl\c badania nad "zbieznoSciami"

z domeny kompara-

tystyki, zbyt autorytatywnie

zalicza je do "literatury og6lnej" (s. 174). Ostatnio niekt6rzy naukow-

cy francuscy,

jak

Bemol,

Etiemble

i inni,

w swych

publikacjach

oraz

w bezposrednich

wystl\pieniach

w czasie obrad I Kongresu

Komparatyst6w

Francuskich

w Bordeaux

w 1956 r.

i II Kongresu

MiC(dzynarodowego

Stowarzyszenia

Literatury

Porownawczej

w Chapel

Hillw

1958 r. zakwestionowali

tradycyjne pogll\dy szkcly francuskiej.

Ponadto, tacy wybitni rzecznicy

szkoty francuskiej, jak Frappier, Roddier, Munteano,

Escarpit, broni'tc w Chapel Hill podstaw tra-

dycyjnej koncepcji swojej szkoty, Swiadomi jej ewolucji i potencjalnych

odchyleii, proponujl\ uZy-

cie nowych metod przy zastosowaniu

niekt6rych zasad szkoty amerykaiiskiej.

6Rowniez w Stanach Zjednoczonych

teoria i praktyka nie zyjl\ ze sobl\ w zgodzie. Wyjasnijmy

mia-

nowicie, i:e wiC(kszosc amerykaiiskich

naukowc6w, w tym r6wniez komparatyst6w,

prowadzi

ba-

dania

w mniej

lub bardziej

tradycyjnym

kierunku

historycznym,

nie zwazajl\c

na zgodnosc

teoretycznl\ z ujC(Ciemkomparatystycznym.

7

Na I Kongresie Komparatyst6w

Francuskich

(Bordeauy,

marzec 1956) Basil Muntl'.ano zaliczyt

pt:'-

krewieiistwa

literatury z innymi dziedzinami

sztuki do "Iiteratury ogolnej".

8Wtoska i angielska

koncepcja

Iiteraturoznawstwa

por6wnawczego

blisko pokrywajl\ siC(z ujC(ciem

szkoty

francuskiej.

Angielscy

komparatysci

zdajl\ siC(jednak

mniej niz francuscy

ograniczac

przedmiot

swych badaii, poszerzaj'tc

go

0

literatufC( wiekow

srednich. W ci'tgtl ostatnich

kilku-

dziesiC(Ciulat pierwotna postawa komparatyst6w

francuskich,

wykluczajl\ca z komparatystyki

lite-

raturC(antyku i sredniowiecza,

ulegta jednak zmianom (patrz Jean Frappier, LitteraJure medievale

et litterature comparee: problemes

de recherche et de methode, artykut opublikowany

w Compa-

rative Literature. Proceedings

of the Second Congress of the International

Comparative

Literatu-

re Association

at the University

of North

Carolina,

Chapel

Hill 1959, s. 25-35).

wtoscy

naukowcy,

pod wptywem Crocego, zdecydowanie

podkreslaj't

stronC(estetycznl\ Iiteratury, pozo-

stajl\c wiemi modelowi

francuskiemu.

Ogolne tendencje niemieckie

oraz amerykaiiskie

zdecydo-

wanie zmierzajl\ w stronC( krytyki literackiej. Japoiiscy komparatySci,

w ci~u

wielu lat zwi¥ani

z tradycjl\ francuskl\, zaczynajl\ opowiadac siC(za szkohj amerykaiisk't.

Dokladne inforrnacje

0

sta-

nie komparatystyki

w poszczegolnych

krajach mozna odnaleiC w nastC(puj'tcych pozycjach:

Year-

books

of Comparative

and

General

Literature,

Forschungsprobleme

der vergleichenden

Literaturgeschichte

(tom I i II), "Revue de UUerature Comparee"

(styczeii-Iuty 1953) oraz w spra-

wozdaniach

z kongres6w

MiC(dzynarodowego Stowarzyszenia

Uteratury Porownawczej.