Naruszewicz–Duchlińska, Nazewnictwo na Warmii i Mazurach

background image

1

Alina Naruszewicz-Duchli

ń

ska

NAZEWNICTWO NA WARMII I MAZURACH

Definicja onomastyki. Główne działy nazewnictwa

Onomastyka (ang. onomastics, franc. onomastique, niem. Namenkunde) jest działem

j

ę

zykoznawstwa badaj

ą

cym pochodzenie i budow

ę

nazw własnych (zwanych te

ż

onimami). Analizuje

sposoby funkcjonowania w systemie j

ę

zykowym oraz rol

ę

w komunikacji. Przedstawia ich ewolucj

ę

i stan współczesny nazewnictwa – czyli materiał jest badany zarówno w aspekcie diachronicznym, jak

i synchronicznym. Okre

ś

lenie tej nauki pochodzi od greckiego słowa ón

ō

ma, oznaczaj

ą

cego ‘imi

ę

’.

Dwie główne gał

ę

zie onomastyki to:

a) antroponimia (od greckiego ánthr

ō

pos 'człowiek') – badaj

ą

ca nazwy osobowe,

b) toponimia (od greckiego topos 'miejsce') – badaj

ą

ca nazwy miejscowe.

Wyró

ż

nia si

ę

tak

ż

e szczegółowe dyscypliny badawcze m. in. takie jak:

- etnonimia (od greckiego ethnos 'lud') – nauka o nazwach plemion,

- choronimia (od greckiego choros 'kraj') – nauka o nazwach cz

ęś

ci

ś

wiata, krain i pa

ń

stw,

- hydronimia (od greckiego hyd

ō

r 'woda') – nauka o nazwach wodnych,

- oronimia (od greckiego oros 'góra') – nauka o nazwach górskich,

- zoonimia – nauka o nazwach własnych zwierz

ą

t,

- chrematonimia (od greckiego chrema 'rzecz, towar, zdarzenie') – nauka o nazwach własnych

wytworów pracy ludzkiej, np.

ś

rodków transportu: samochodów, poci

ą

gów, samolotów, statków itd.

Interdyscyplinarny charakter i znaczenie onomastyki

Badania genezy pozwalaj

ą

dotrze

ć

do faktów znacz

ą

cych dla historii i kulturoznawstwa, np.

analiza nazw miejscowych mo

ż

e ułatwi

ć

dociekania geograficzne, historyczne i archeologiczne,

dotycz

ą

ce dziejów i charakteru osadnictwa na okre

ś

lonych terenach. W znacznej cz

ęś

ci na analizach

onomastycznych opieraj

ą

si

ę

rozwa

ż

ania dotycz

ą

ce etnogenezy Słowian. Onomastyka pełni tak

ż

e rol

ę

pomocnicz

ą

wobec innych dyscyplin j

ę

zykoznawstwa, m. in. dla gramatyki historycznej i historii j

ę

zyka

Badacz nazewnictwa powinien posiada

ć

wiedz

ę

z zakresu j

ę

zykoznawstwa historycznego,

współczesnego i porównawczego, dialektologii i innych dyscyplin wiedzy, takich jak historia

i geografia. By dokona

ć

poprawnej eksploracji i analizy oraz opisu nazw trzeba zna

ć

ich j

ę

zykowe

i pozaj

ę

zykowe uwarunkowania. Metodologia badawcza wymaga tak

ż

e wiadomo

ś

ci z innych dziedzin

humanistyki, takich jak: socjolingwistyka czy aksjologia. W pracach onomastycznych uwzgl

ę

dnia si

ę

zarówno klasyczne, jak i najnowsze teorie j

ę

zykoznawcze. Badacze nazewnictwa posługuj

ą

si

ę

tak

ż

e

metodami liczbowej analizy i przedstawiania danych, wykorzystuj

ą

c przy tym badania statystyczne.

Rola regionalnych bada

ń

onomastycznych

Poznanie lokalnego nazewnictwa, jego specyfiki i historii jest istotn

ą

cz

ęś

ci

ą

szeroko poj

ę

tej

edukacji regionalnej. Nazwy stanowi

ą

znacz

ą

cy składnik dziedzictwa kulturowego. S

ą

jednym

z elementów kształtowania to

ż

samo

ś

ci – zarówno narodowej, jak i regionalnej oraz jednostkowej.

background image

2

Znajomo

ść

zagadnie

ń

onomastycznych ułatwia zrozumienie skomplikowanej historii tych ziem. Dzi

ę

ki

badaniu nazw mo

ż

na dostrzec m. in. wpływy podło

ż

a praindoeuropejskiego, j

ę

zyka pruskiego,

niemieckiego i polszczyzny. Nazwy s

ą

ś

wiadectwem wieloj

ę

zykowego charakteru tutejszego

osadnictwa.

Ś

wiadomo

ść

ż

norodno

ś

ci dawnych i obecnych mieszka

ń

ców Warmii i Mazur ułatwia

rozwijanie szacunku i tolerancji wobec innych wspólnot regionalnych, etnicznych i narodowych.

Poznawanie nazewnictwa mo

ż

e budzi

ć

zainteresowanie zarówno tematyk

ą

lokaln

ą

, jak

i paneuropejsk

ą

, tym samym ł

ą

cz

ą

c regionalizm z uniwersalizmem.

Wpływ osadnictwa na zró

ż

nicowanie j

ę

zykowe

Terytorium Warmii i Mazur było pierwotnie zamieszkałe przez ludno

ść

prusk

ą

pochodzenia

bałtyckiego. Nast

ę

pnie pojawiły si

ę

tu plemiona germa

ń

skie i zachodniosłowia

ń

skie. W XIV-XVI w. na

terenach Warmii rozwin

ę

ła si

ę

kolonizacja głównie z ziemi chełmi

ń

skiej, Mazowsza,

Ś

l

ą

ska. Biskup

Henryk I Fleming zapocz

ą

tkował osadnictwo z dolnych Niemiec. W rezultacie tego powiaty (olszty

ń

ski

i reszelski) były zasiedlone przewa

ż

nie przez Polaków, a północne (braniewski i lidzbarski) przez

Niemców

1

. U

ż

ywano tam narzecza dolnoniemieckiego (Plattdeutsch), inaczej zwanego narzeczem

kozłowskim (Kaeslauer-Dialekt)

2

albo dolnopruskim (niederpreussisch) czy ko

ś

li

ń

skim (spolszczenie

käslauisch). Biskup Eberhard z Nysy

Ś

l

ą

skiej sprowadził osadników z okolic górnoniemieckich

i

Ś

l

ą

ska. Zamieszkali oni głównie w

ś

redniej cz

ęś

ci biskupstwa. U

ż

ywali dialektu, zwanego

„wrocławskim". W cz

ęś

ci dawnego komornictwa lidzbarskiego i reszelskiego u

ż

ywano dialektu

ś

rodkowoniemieckiego, zwanego te

ż

wysokopruskim (hochpreussisch)

3

.

Na Mazurach wschodnie obszary zajmowali osadnicy z Mazowsza. Na zachodzie

zamieszkiwała drobna szlachta z Pomorza i ziemi chełmi

ń

skiej. Osadnicy mówili dialektem

mazowieckim i chełmi

ń

skim z cechami wielkopolskimi. U

ż

ywali tak

ż

e odmian pokrewnych,

charakterystycznych dla Polski północno-wschodniej. J

ę

zykiem urz

ę

dowym na terenie całych Prus był

j

ę

zyk kancelarii krzy

ż

ackiej. Miał on cechy

ś

rodkowoniemieckie i był zbli

ż

ony do j

ę

zyka pisanego

kancelarii saskich. Władze administracyjne nadawały miejscowo

ś

ciom oficjalne nazwy niemieckie, ale

ludno

ść

cz

ę

sto posługiwała si

ę

nazwami starszymi (pruskimi, polskimi i niemieckimi), dlatego zdarzało

si

ę

,

ż

e jeden obiekt był okre

ś

lany na kilka ró

ż

nych sposobów

4

.

W XVI i XVIII w. granica osadnictwa polskiego przesun

ę

ła si

ę

nieco na północ. Zapisy lokacyjne

i lustracje zawieraj

ą

wiele polskich nazwisk i informacji o polskim pochodzeniu osadników. Dotyczyło

to nast

ę

puj

ą

cych komornictw: olszty

ń

skiego, barczewskiego, jeziora

ń

skiego i reszelskiego.

W zwi

ą

zku z zachodnioeuropejskimi działaniami antyreformacyjnymi na tereny Warmii i Mazur

przyw

ę

drowali tak

ż

e osadnicy z Europy Zachodniej, m. in. Holendrzy (przewa

ż

nie menonici). W

ś

ród

nich byli specjali

ś

ci-melioranci, którzy dokonali osuszenia terenów dawnej Pomezanii.

Ś

wiadectwem

obecno

ś

ci tej nacji jest dawna nazwa Pasł

ę

ka – Preussisch Holland, spolszczona pó

ź

niej na Hol

ą

d

Pruski. Wi

ę

ksza fala osadnictwa holenderskiego nast

ą

piła w latach 1543 i 1556-1560 po drako

ń

skich

edyktach antyreformacyjnych Karola V Habsburga. W 1685 roku po zniesieniu edyktu nantejskiego

przybyło do Prus Ksi

ążę

cych około dwudziestu tysi

ę

cy hugenotów francuskich. Zamieszkali oni

głównie w miastach.

background image

3

Osiedlali si

ę

tu tak

ż

e Litwini. Zacz

ę

li przybywa

ć

pod koniec XIII wieku, nasilenie kolonizacji

nast

ą

piło po pokoju melne

ń

skim w 1422 roku. Znalazło to odbicie w nazwach administracyjnych. Ju

ż

od XVI wieku tereny mi

ę

dzy Niemnem a Pregoł

ą

i Zalewem Kuro

ń

skim a Gołdapi

ą

nazywano Prusk

ą

albo Mał

ą

Litw

ą

. Od 1818 r. rejencj

ę

g

ą

bi

ń

sk

ą

oficjalnie nazywano – „Königlich Preussisch Litauische

Regierung”

5

. Zgodnie z zarz

ą

dzeniem ksi

ę

cia Albrechta zakładano szkoły litewskie i odprawiano

nabo

ż

e

ń

stwa w j

ę

zyku litewskim

6

.

Wi

ę

ksz

ą

grup

ą

, która w cało

ś

ci zamieszkała na Mazurach, byli rosyjscy staroobrz

ę

dowcy, tzw.

filiponi. W 1830 przybyli w okolice Mikołajek i Mr

ą

gowa, zakładaj

ą

c 12 wiosek. Ich o

ś

rodkiem

ż

ycia

duchowego była wie

ś

Wojnowo, gdzie do dzi

ś

znajduje si

ę

ich klasztor.

Do 1945 roku znaczna cz

ęść

autochtonów wygin

ę

ła (wydatnie przyczyniło si

ę

do tego

wkroczenie armii radzieckiej i wi

ążą

ca si

ę

z tym pacyfikacja ludno

ś

ci cywilnej) lub opu

ś

ciła te tereny,

emigruj

ą

c do Niemiec. Za to przybywała tu ludno

ść

z dawnych Kresów: Wile

ń

szczyzny, Podola

i Wołynia. Tutaj osiadali te

ż

Polacy wracaj

ą

cy z Syberii. W ramach akcji „Wisła" w 1947 roku,

przesiedlono na północny obszar dawnego województwa olszty

ń

skiego Łemków i Ukrai

ń

ców z Polski

południowo-wschodniej.

Ze wzgl

ę

du na wieloetniczny charakter tych terenów dochodziło tutaj do wzajemnych

interferencji j

ę

zykowych. Prusowie, Niemcy i Polacy posługiwali si

ę

trzema j

ę

zykami nale

żą

cymi do

trzech ró

ż

nych grup o podło

ż

u indoeuropejskim: bałtyckiej, germa

ń

skiej i słowia

ń

skiej.

Polilingwistyczny charakter tutejszego systemu onimicznego uwidacznia si

ę

w nazewnictwie

osobowym. Antroponimy, a w szczególno

ś

ci protonazwiska i nazwiska uwiecznione w dokumentach

historycznych, s

ą

głównie pochodzenia pruskiego, niemieckiego i polskiego. Wpływ na frekwencj

ę

poszczególnych typów nazw ma charakter osadnictwa i przekrój etniczny zamieszkałej tam ludno

ś

ci.

Nazwy podlegały ró

ż

norodnym procesom adaptacyjnym. W najmniejszym stopniu dotkn

ę

ły one chyba

nazw niemieckich, zapisanych w dokumentach, prowadzonych w tym j

ę

zyku. Cz

ęś

ciej dochodziło do

zmiany formy antroponimów o genezie pruskiej czy słowia

ń

skiej.

Ciekawie przedstawia si

ę

tak

ż

e obraz dziejów nazw miejscowych na tych terenach. Niemcy

i Polacy przejmowali nazwy pruskie, adaptuj

ą

c je do swoich j

ę

zyków za pomoc

ą

ż

norodnych

substytucji fonetycznych i fonetyczno-słowotwórczych. Substytucje leksykalne (czyli kalki)

wyst

ę

powały rzadko. Osadnicy polscy przejmowali tak

ż

e nazwy niemieckie, dostosowuj

ą

c ich form

ę

do

systemu

j

ę

zykowego

polszczyzny.

Ponadto

tworzyli

własne

nazwy

toponimiczne,

mikrotoponimiczne i hydronimiczne. Niemcy przejmowali nazwy polskie, spolonizowane nazwy pruskie

i tworzyli nowe nazwy niemieckie. Po II wojnie

ś

wiatowej tereny Warmii i Mazur zostały wł

ą

czone do

Polski. Nowe nazwy tworzyły wówczas władze administracyjne, urz

ę

dnicy kolei i poczty, a tak

ż

e

ludno

ść

napływowa. Zdarzało si

ę

wi

ę

c,

ż

e jedna miejscowo

ść

nosiła dwie lub trzy ró

ż

ne nazwy.

Uporz

ą

dkowaniem tego stanu zaj

ę

ła si

ę

powołana w 1946 r. Komisja Ustalania Nazw Miejscowo

ś

ci

7

.

Obszar badawczy – Warmia

Papie

ż

Innocenty IV wydał w 1243 roku Bull

ę

, na podstawie której jego legat Wilhelm

z Modemy, podzielił ziemie pruskie na cztery biskupstwa: sambijskie, chełmi

ń

skie, pogeza

ń

skie

i warmi

ń

skie. Wtedy po raz pierwszy sprecyzowano formalnie zasi

ę

g terytorialny Warmii. Okre

ś

lenie

background image

4

tych ziem pochodzi od nazwy plemienia pruskiego Warmów, ta za

ś

przewa

ż

nie wywodzona jest od

staropruskiego przymiotnika wormyan//wurman 'czerwony'. Warmia mogło wi

ę

c oznacza

ć

pierwotnie

'czerwon

ą

ziemi

ę

'. Poj

ę

cie mogło zosta

ć

tak

ż

e utworzone od czerwia, zbieranego masowo do wyrobu

purpurowego barwnika. Proweniencj

ę

nazwy ł

ą

czono tak

ż

e ze staropruskim wyrazem warmai 'trzmiel'.

Inna hipoteza głosi, i

ż

nazwa krainy mo

ż

e pochodzi

ć

od słów: wors, woras 'stary' i median 'las'.

Niemcy posługiwali si

ę

okre

ś

leniem Ermland, pochodz

ą

cym od nazwy zwi

ą

zku terytorialno-

politycznego Ermelandia, utworzonego prawdopodobnie do prowadzenia negocjacji z Dani

ą

w XIII

wieku. Historyczna Warmia nie jest to

ż

sama z terytorium Ermelandii sprzed podboju krzy

ż

ackiego

8

.

Warmia od pokoju toru

ń

skiego w 1466 r. do pierwszego rozbioru nale

ż

ała do Polski, jednak

ż

e

istniały tu wyra

ź

ne wpływy pruskie i niemieckie. Ludno

ść

zamieszkuj

ą

ca tereny północne (powiat

braniewski, lidzbarski i cz

ęść

reszelskiego) posługiwała si

ę

głównie j

ę

zykiem niemieckim. Mieszka

ń

cy

tych ziem pochodzili przewa

ż

nie z zachodnich rejonów Niemiec i spod Wrocławia. W południowej

cz

ęś

ci (powiat olszty

ń

ski i cz

ęść

biskupieckiego) dominowała polszczyzna. Osiedlili si

ę

tu przybysze

z Mazowsza i ziemi chełmi

ń

skiej. J

ę

zyk polski był stosowany przez administracj

ę

, wi

ę

kszo

ść

dokumentów sporz

ą

dzano jednak w j

ę

zyku niemieckim czy łacinie. A

ż

do czasów I rozbioru

i Kulturkampfu nikt nie był dyskryminowany na Warmii ze wzgl

ę

du na u

ż

ywany przez siebie j

ę

zyk.

Stosunkowo cz

ę

sta była dwuj

ę

zyczno

ść

. Pó

ź

niej zasi

ę

g j

ę

zyka polskiego ograniczył si

ę

do

południowej Warmii i okolic Reszla.

Warmia pozostawała w kr

ę

gu kultury katolickiej. Stanowiła teren b

ę

d

ą

cy własno

ś

ci

ą

biskupa

i kapituły. Religia była czynnikiem bardzo wa

ż

nym dla okre

ś

lenia to

ż

samo

ś

ci tutejszych mieszka

ń

ców

– „politycznie nale

ż

y polska Warmia do Prus Wschodnich, etnograficznie do starodawnej ludno

ś

ci

polskiej w trójk

ą

cie, otoczonej z jednej strony katolikami niemieckimi, z dwóch stron protestancko-

polskimi Mazurami"

9

.

Wpływ na kształt j

ę

zykowy niektórych nazw mogły mie

ć

gwary warmi

ń

skie. Nale

żą

one do

nowszych dialektów mieszanych. Powstały mi

ę

dzy XIV a XVI wiekiem. Podstaw

ę

stanowiły gwary

chełmi

ń

sko-dobrzy

ń

skie, na które nawarstwiły si

ę

wpływy mazowieckie. Cechy gwar warmi

ń

skich to

m.in.:

1) brak mazurzenia i zwi

ą

zane z tym pomieszanie szeregów sz,

ż

, cz, d

ż

z

ś

,

ź

,

ć

, d

ź

, czego

rezultatem s

ą

mi

ę

kkie sz,

ż

, cz, d

ż

;

2) asynchroniczna wymowa mi

ę

kkich spółgłosek wargowych;

3) twarda wymowa mi

ę

kkich k’, g’;

4) samogłoska

ś

cie

ś

niona å przechodz

ą

ca czasem w o;

5) pomieszanie i i y;

6) w cz

ęś

ci zachodniej odnosowienie samogłosek nosowych przed spółgłoskami szczelinowymi

10

.

Obszar badawczy – Mazury

Istotnym czynnikiem dziel

ą

cym Warmi

ę

i Mazury była religia. Na Warmii dominował katolicyzm,

na Mazurach protestantyzm. Oprócz kryterium wyznaniowego wa

ż

n

ą

rol

ę

odgrywało tak

ż

e kryterium

j

ę

zykowe. Ludno

ść

mazurska posługiwała si

ę

gwarow

ą

odmian

ą

polszczyzny – dialektem mazurskim.

background image

5

Sama

nazwa

Mazury,

dotycz

ą

ca

poj

ę

cia

geograficzno-etnicznego,

a

nie

tylko

administracyjnego, rozpowszechniła si

ę

dopiero w XIX wieku. Dawniej u

ż

ywano tak

ż

e okre

ś

le

ń

:

Mazowsze Pruskie i Mazury Pruskie. W j

ę

zyku niemieckim północn

ą

cz

ęść

Mazowsza, nale

żą

c

ą

do

Prus okre

ś

lano mianem Masurenland.

Nazwa pochodzi od okre

ś

lenia grupy etnicznej zamieszkuj

ą

cej te tereny – Mazurów. To miano

wywodzi si

ę

za

ś

od nazwy Mazowsze. Zdaniem J. Jasi

ń

skiego po rozbiorach, aby odró

ż

ni

ć

Polaków

i ludno

ść

polskiego pochodzenia, zacz

ę

to w stosunku do tych ostatnich u

ż

ywa

ć

nazwy Mazurzy,

poniewa

ż

pochodzili z Mazowsza. Ci, którzy mieszkali na Mazowszu - byli nazywani Mazowszanami.

Pochodzenie nazwy Mazury ł

ą

czono te

ż

z litewskim apelatywem mazuras 'niewielki, kr

ę

py człowiek'

11

.

Nazwa Mazury nie miała nigdy charakteru formalnoprawnego poza krótk

ą

histori

ą

okr

ę

gu

mazurskiego, istniej

ą

cego tylko w 1945 roku

12

. Ludno

ść

mazurska była nazywana ró

ż

nie: polskimi

Prusakami, pruskimi Polakami, ewangelickimi Polakami, pruskimi Mazurami, ludem polsko-pruskim.

Niemcy u

ż

ywali tak

ż

e okre

ś

lenia Naturkinder 'dzieci natury'

13

. Nawi

ą

zywało to do rolniczego

charakteru tutejszej gospodarki, silnego zwi

ą

zku z przyrod

ą

i wła

ś

ciwie braku industrializacji.

Kontakty z Mazowszem utrudniała odmienno

ść

religijna Mazur. Ró

ż

nice wyznaniowe

zahamowały wzajemn

ą

infiltracj

ę

lingwistyczn

ą

. J

ę

zyk polski na Mazurach był niejako odci

ę

ty od

wpływów ówczesnego j

ę

zyka literackiego i w zwi

ą

zku z tym cechował si

ę

pewn

ą

archaiczno

ś

ci

ą

.

Funkcjonuj

ą

ce tutaj polskie katechizmy, postylle, Kancjonał i tłumaczenia Biblii były napisane

polszczyzn

ą

okresu odrodzenia. Obraz pi

ś

miennictwa na tych terenach uzupełniały kalendarze braci

Gerssów i wydawane w j

ę

zyku polskim gazety („Przyjaciel Ludu Łecki", „Mazur", ‘Gazeta Ludowa").

Warto wspomnie

ć

o gwarach mazurskich. Podobnie jak gwary warmi

ń

skie nale

żą

do nowszych

dialektów mieszanych, powstałych w okresie od XIV do XVI wieku. Mo

ż

na je podzieli

ć

na: Mazury

wschodnie (Mr

ą

gowskie, Gi

ż

yckie, Piskie, Ełckie, Oleckie), gdzie napływała ludno

ść

z Mazowsza

wschodniego i Mazury zachodnie (Nidzickie, Szczycie

ń

skie), gdzie na dialekty pruskie nawarstwiały

si

ę

gwary chełmi

ń

skie i gwary Mazowsza zachodniego. Gwary mazurskie wyró

ż

niaj

ą

m.in.

nast

ę

puj

ą

ce cechy:

1) tendencja do intensywniejszych zmi

ę

kcze

ń

k, g, ch (nawet przed samogłoskami tylnymi),

prowadz

ą

ca do zmiany mi

ę

kkich k, g, ch na

ć

, d

ź

,

ś

;

2) wyst

ę

powanie w słownictwie elementów pruskich;

3) leksykalne i składniowe wpływy niemieckie

14

.

Na gwary warmi

ń

skie i mazurskie oddziaływały dawne dialekty wschodnio-

ś

rodkowo-niemieckie, tzw.

wyspa górnopruska (Hochpreussisch) na północ od Olsztyna i Ostródy oraz dialekty dolnoniemieckie,

s

ą

siaduj

ą

ce dawniej od północy z Mazurami wschodnimi

15

.

Gwara umo

ż

liwiała potoczne porozumiewanie si

ę

, jednak

ż

e rol

ę

j

ę

zyka urz

ę

dowego pełniła

niemczyzna. Ni

ą

porozumiewano si

ę

w s

ą

dach, urz

ę

dach i sklepach. Mimo tego zdecydowany regres

gwary mazurskiej nast

ą

pił dopiero w latach trzydziestych XX wieku, kiedy to wyparta przez niemiecki

przestała pełni

ć

rol

ę

j

ę

zyka domowego

16

. Po II wojnie

ś

wiatowej zarówno na terenie Mazur, jak

i Warmii dominuj

ą

c

ą

rol

ę

zacz

ę

ła odgrywa

ć

polszczyzna.

background image

6

Okres praindoeuropejski

Zespoły osadnicze wyst

ę

puj

ą

ce na badanych terenach w pocz

ą

tkach neolitu, zwi

ą

zane były

z ugrofi

ń

sk

ą

stref

ą

ludno

ś

ciow

ą

Europy północnej. Pó

ź

niej pojawili si

ę

osadnicy ze

ś

rodkowej Europy.

Powstały, jednolite w swych cechach przewodnich, grupy sambijskiej i mazursko-warmi

ń

skiej kultury

łu

ż

yckiej. Podczas trzech pierwszych wieków naszej ery uformował si

ę

szereg mniejszych i wi

ę

kszych

zespołów typu plemiennego. Zespoły te w VI i VII wieku stworzyły 3 zasadnicze wspólnoty

odpowiadaj

ą

ce zacz

ą

tkowej formie zwi

ą

zków plemiennych:

1. zespół galindzki, uformowany przez Galindów, wraz z pó

ź

niej wyodr

ę

bnionymi plemionami Bartów

i Sasinów;

2. zespół ja

ć

wieski (Ja

ć

wie

ż

, Sudawia, Dainowa i Polleksia);

3 zespół estyjski (Sambia, Skalowia, Nadrowia, Natangia, Warmia, Pogrzania, Pomezania). Ten

ostatni zespól plemion został nazwany pó

ź

niej Prusami. Rozszerzenie nazwy Prusy na Galindi

ę

i Barcj

ę

to pozostało

ść

historiografii

ś

redniowiecznej

17

.

Ś

wiadectwem dawnego osadnictwa s

ą

nazwy wodne (tzw. hydronimy) przedindoeuropejskie,

staroeuropejskie i indoeuropejskie. Niestety ich analiza jest bardzo trudna, poniewa

ż

zostały przej

ę

te

przez plemiona pruskie i ja

ć

wieskie, potem osadników niemieckich i polskich, którzy dostosowali je do

własnego sytemu j

ę

zykowego. Zmiany adaptacyjne zatarły do tego stopnia posta

ć

onimów,

ż

e

niekiedy wr

ę

cz niemo

ż

liwe jest dokonanie prawidłowej rekonstrukcji pierwotnej postaci nazwy. Genez

ę

staroeuropejsk

ą

ma nazwa najwi

ę

kszej rzeki Warmii i Mazur – Łyny. Jej dawne zapisy w formie Alna

lub Alla mo

ż

na ł

ą

czy

ć

z praindoeuropejskim *el-, *ol- 'ciec, płyn

ąć

', zachowanym w wielu apelatywach

bałtyckich i nazwach wodnych na terenie Europy

18

.

Okres prabałtycki i bałtycki

Bałtowie byli jednym z plemion indoueropejskich. Nazwa Bałtowie została utworzona sztucznie.

Zaproponował j

ą

G. H. F. Nesselmann, nawi

ą

zuj

ą

c do łaci

ń

skiej nazwy Morza Bałtyckiego - Mare

Balticum. Sama nazwa Bałtyku mo

ż

e pochodzi

ć

od wspólnego j

ę

zykom bałtyckim, lechickim i iliryjskim

rdzenia balt

19

.

W pierwszym tysi

ą

cleciu p. n. e. prawdopodobnie doszło do rozbicia plemion bałtyckich na

odłam wschodni (Litwini i Łotysze) i zachodni (Prusowie i Ja

ć

wingowie). Po

ś

redni

ą

pozycj

ę

zajmowali

wymarli ju

ż

Kurowie. Osadnictwo bałtyckie rozwijało si

ę

w dorzeczu Pregoły do podboju przez

Krzy

ż

aków we wczesnym

ś

redniowieczu.

Najstarsz

ą

kultur

ą

zwi

ą

zan

ą

z Bałtami zachodnimi jest kultura kurhanów zachodniobałtyjskich,

obejmuj

ą

ca stopniowo teren mi

ę

dzy Pasł

ę

k

ą

a Niemnem. Przypuszcza si

ę

,

ż

e j

ę

zyk zachodniobałtycki

nigdy nie istniał jako jednolita struktura gramatyczno-leksykalna. Poszczególne grupy Bałtów

posługiwały si

ę

własnymi dialektami, ponadto pewn

ą

rol

ę

odgrywały substraty j

ę

zykowe

wcze

ś

niejszych osadników: indoeuropejskie i ugrofi

ń

skie. Zamiast mówi

ć

o jednolitym j

ę

zyku mo

ż

na

u

ż

ywa

ć

okre

ś

lenia „bałtosłowia

ń

ski zespół wi

ę

zów komunikatywnych"

20

.

Ze wzgl

ę

du na wielo

ść

procesów substytucyjnych, którym podlegały nazwy trudno jest okre

ś

la

ć

czy dane okre

ś

lenie jest utworzone przez plemiona bałtyckie, czy te

ż

nale

ż

y do nazw

staroeuropejskich

21

.

background image

7

Wpływy pruskie

Najstarszy zapis okre

ś

laj

ą

cy mieszka

ń

ców tych terenów pochodzi z wykazu plemion Geografa

Bawarskiego, sporz

ą

dzonego w IX wieku. Wymienia on form

ę

Bruzi. W X wieku w kronice Ibrahim ibn

Jakuba odnotowano: Z Mesko s

ą

siaduj

ą

na wschodzie Rus, a na północy Borus. Pierwszy zapis

w łaci

ń

skiej formie j

ę

zykowej znajduje si

ę

w „Dagome iudex”. Brzmi on nast

ę

puj

ą

co: Pruzze usque in

locum, quo dicitur Russe, czyli Prusowie a

ż

do miejsca, gdzie si

ę

Ru

ś

nazywa. W

ż

ywocie

ś

w.

Wojciecha, pochodz

ą

cym z pocz

ą

tków XI wieku oddano wahania misjonarza, który si

ę

zastanawiał

utrum Liuticenses […] an Pruzzorum fines adiret czyli czy do Lutyków, czy te

ż

do Prusów obra

ć

drog

ę

.

Nazwa Prusowie przyj

ę

ła si

ę

na trwałe w europejskim nazewnictwie od XI wieku, wypieraj

ą

c u

ż

ywane

dotychczas okre

ś

lenie Estowie (Aesti)

22

. W

ś

redniowiecznych kronikach i dokumentach stosowano

ż

ne formy: łaci

ń

skie: Bruzzi, Pruzi, Pruzzi, Prisci, Prusci, Pruteni, Prut(h)eni i niemieckie: Prüssen,

Prüzin,

ź

niej Altpreussen, Altprussen. Brakuje kategorycznych s

ą

dów na temat pochodzenia nazwy.

Jedna z hipotez doszukuje si

ę

ź

ródeł tego etnonimu w pokrewnych j

ę

zykach bałtyjskich. Wpływ na

powstanie nazwy mogły mie

ć

nast

ę

puj

ą

ce słowa: litewskie pr

ō

tas, łotewskie práts, pruskie pruta,

oznaczaj

ą

ce 'rozum' oraz litewskie prasti, łotewskie prast czyli 'rozumie

ć

, poj

ąć

'. W polskiej adaptacji

pruskie słowa presi, prast, ne prast mogły pocz

ą

tkowo oznacza

ć

'człowieka, który zrozumiał, poj

ą

ł

sens'

23

. Mniej prawdopodobna wydaje si

ę

hipoteza A. Brücknera, który uznaje nazw

ę

Prusy za kpi

ą

c

ą

i wywodzi j

ą

od prausti 'my

ć

' lub prusna 'ryło, pysk'

24

.

Sami Prusowie okre

ś

lali si

ę

przewa

ż

nie za pomoc

ą

okre

ś

le

ń

utworzonych od nazw regionów,

z których pochodzili. Nie tworzyli zwartej pa

ń

stwowo

ś

ci, wi

ę

c wspólne okre

ś

lenie kraju i narodowo

ś

ci

nie było im potrzebne. Nazwa Prusy zacz

ę

ła by

ć

powszechnie u

ż

ywana po aneksji ziem pruskich

przez pa

ń

stwo zakonne.

Prusowie dzielili si

ę

na nast

ę

puj

ą

ce plemiona: Pomezanowie, Pogezanowie, Warmowie,

Natangowie, Bartowie, Galindowie, Sasinowie, Ja

ć

wingowie, Sambowie, Nadrowowie. Okre

ś

lenie

Pomezania pochodzi prawdopodobnie od słowa pomedian 'kraj pod lasami'. Nazw

ę

Pogezania

wywodzi si

ę

od pruskiego słowa pagudian, oznaczaj

ą

cego 'kraj poro

ś

ni

ę

ty zaro

ś

lami'. Natangia to

„kraina o spływaj

ą

cych wodach”. Nadrowia otrzymała nazw

ę

od pruskiego słowa druvis 'bar

ć

,

wydr

ąż

one drzewo'. Nazwa Sambii prawdopodobnie pierwotnie oznaczała kraj nizinny lub rolniczy (od

pruskiego same 'rola'). Skalowia jest nazw

ą

interpretowan

ą

ż

norodnie, wywodzi si

ę

j

ą

z j

ę

zyka

litewskiego i wi

ąż

e si

ę

z okre

ś

leniem 'le

ś

nego kraju' lub z zaginion

ą

nazw

ą

jednego z wi

ę

kszych

dopływów Niemna. Sudowia wzi

ę

ła nazw

ę

od rzeki Suduone // Sudonia (dzisiejsza Szeszupa). Nazwa

Galindia pochodzi od wyrazu galas, oznaczaj

ą

cego 'koniec, kres'. Galindia za której granic

ą

nie

mieszkało

ż

adne pruskie plemi

ę

mogła by

ć

okre

ś

lana jako 'kraj poło

ż

ony na ko

ń

cu

ś

wiata'

25

.

Nie mo

ż

na uto

ż

samia

ć

dawnego terytorium plemiennego plemion pruskich z pa

ń

stwem pruskim,

którego istnienie zainaugurował Zakon Naj

ś

wi

ę

tszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie.

Podbite ziemie okre

ś

lano pocz

ą

tkowo mianem Pa

ń

stwa Zakonnego, potem Prus Ksi

ążę

cych. Tereny

na których przewa

ż

aj

ą

ce wpływy miał Zwi

ą

zek Pruski nosiły nazw

ę

Prus Królewskich. W pó

ź

niejszym

okresie dynastia Hohenzollernów zacz

ę

ła nazywa

ć

Prusami całe podległe sobie terytorium, powstałe

przez poł

ą

czenie Brandenburgii i Prus Ksi

ążę

cych. Po pierwszym rozbiorze i przył

ą

czeniu Warmii do

background image

8

ziem niemieckich spopularyzowało si

ę

okre

ś

lenie Prusy Wschodnie (Ostpreussen). Ziemie te tak

ż

e

okre

ś

lano zlatynizowan

ą

nazw

ą

Borussia.

W j

ę

zyku niemieckim istniej

ą

przymiotniki odró

ż

niaj

ą

ce Prusów i Prusaków: preussisch –

aprussisch. W polszczy

ź

nie funkcjonuje tylko okre

ś

lenie pruski, definiowane jako ‘odnosz

ą

cy si

ę

do

Prusów lub Prusaków; charakterystyczny dla Prus’

26

. Brak jest wi

ę

c tu rozgraniczenia mi

ę

dzy tym, co

wi

ą

zało si

ę

z dawnymi Prusami, a tym co dotyczyło Prusaków. Ró

ż

nica podkre

ś

lana jest na

płaszczy

ź

nie rzeczownikowej: Prusak to 'mieszkaniec byłego królestwa niemieckiego powstałego

z Brandenburgii i Prus Ksi

ążę

cych, od 1618 r. poł

ą

czonych przez Hohenzollernów'

27

, a tak

ż

e 'Niemiec

pochodz

ą

cy z Prus'

28

. Prus to za

ś

'pierwotny mieszkaniec Prus'.

Prusowie posługiwali si

ę

pierwotnie tylko swoim własnym j

ę

zykiem. J

ę

zyk pruski był

zró

ż

nicowany dialektalnie. Dialekty staropruskie i ja

ć

wieskie zachowały szereg cech archaicznych,

niewyst

ę

puj

ą

cych w innych j

ę

zykach wschodniobałtyckich, np. zachowanie prabałtyckiego

ō

,

dyftongów ai, ei, grupy dl. Utrzymała si

ę

w nich tak

ż

e odr

ę

bno

ść

spółgłosek nosowych. Przetrwała

tak

ż

e pierwotna forma dopełniacza liczby pojedynczej z ko

ń

cówk

ą

-

ā

s, z pierwotnego -o-so. J

ę

zyki

bałtyckie, do których zalicza si

ę

równie

ż

pruski uwa

ż

ane s

ą

za najbardziej archaiczne spo

ś

ród

j

ę

zyków indoeuropejskich i najbli

ż

sze j

ę

zykowi praindoeuropejskiemu

29

.

Zdawano sobie spraw

ę

,

ż

e chrystianizacj

ę

tych terenów ułatwi klerowi znajomo

ść

j

ę

zyka

pruskiego. Papie

ż

Marcin V w 1426 r. nakazał biskupowi warmi

ń

skiemu,

ż

eby zadbał o promocj

ę

ksi

ęż

y znaj

ą

cych j

ę

zyk pruski. W zwi

ą

zku z tym w Lidzbarku powstała szkoła dla chłopców pruskich,

przygotowuj

ą

ca do stanu duchownego

30

.

J

ę

zyk staropruski ostatecznie zanikł w XVII wieku wyparty przez niemiecki. Pozostały nieliczne

zabytki pi

ś

miennictwa, takie jak: niemiecko-pruski Słownik elbl

ą

ski z ok. 1400 r., spis wyrazów

pruskich zamieszczony w kronice Szymona Grunau, zebrany w latach 1517-1526 w

ś

ród Prusów

ż

yj

ą

cych na Półwyspie Sambijskim, a tak

ż

e wzdłu

ż

wybrze

ż

a morskiego i w dolnym dorzeczu Pregoły.

Do listy reliktów j

ę

zyka pruskiego nale

ż

y doda

ć

dwa katechizmy Lutra wydane w 1545 r. i tzw.

Enchiridion z 1561 roku

31

.

W ostatnich latach została podj

ę

ta próba odtworzenia j

ę

zyka pruskiego. W 1990 r. w Kownie

powstało Bractwo Prusa. Jeden z jego zało

ż

ycieli, filolog Letas Palmajtis dokonał próby odtworzenia

tej wymarłej mowy, okre

ś

laj

ą

c swoje dzieło mianem j

ę

zyka neopruskiego.

W dokumentach utrwalono nazwy osobowe pochodzenia pruskiego, zachowały si

ę

one równie

ż

w odosobowych nazwach miejscowych. Antroponimy pruskie, podobnie jak słowia

ń

skie, mo

ż

na

podzieli

ć

według ich pochodzenia na:

- wywodz

ą

ce si

ę

od wyrazów pospolitych (np. Warnike < warnis 'kruk', Kometris < komaters 'ojciec

chrzestny'),

- utworzone od przezwisk (np. Swentike < swenta- '

ś

wi

ę

ty', Ramico < rams 'cichy'),

- pochodz

ą

ce od imion dwuczłonowych pełnych i skróconych (np. Gaudewil, Algaude, Garbeike,

Kymocke, Alsutte), zaadaptowane z j

ę

zyka polskiego (np. Stanike, Staniko, Staschke, Stanko <

Stanisław) i niemieckiego (np. Petrucke, Petrocke < Peter)

32

.

Prusowie niekiedy zniemczali własne imi

ę

i nazywali nim uzyskane od Zakonu lub biskupstwa

posiadło

ś

ci, np. Prus Crossis przybrał miano Krossen i nadał tak

ą

nazw

ę

posiadanej przez siebie

background image

9

cz

ęś

ci pruskiego terytorium Bludyn. Przy chrzcie Prusowie, podobnie jak Polacy i Niemcy, otrzymywali

imiona chrze

ś

cija

ń

skie. W dokumentach krzy

ż

ackich cz

ę

sto notowano je obok imion pruskich, które

kolejne pokolenia traktowały jak nazwiska rodowe. W ten sposób np. potomkowie Piotra Tessyma:

Otto von Wapel, Jan Rabe, Bartłomiej Kalk – stali si

ę

protoplastami osobnych rodów

33

.

Ś

wiadectwem obecno

ś

ci j

ę

zyka pruskiego na tych ziemiach s

ą

przede wszystkim nazwy

miejscowe i wodne. Pruskie nazwy wspólnot osadniczych przetrwały a

ż

do XIV wieku w tradycji ustnej.

Pierwsze zapisy nazw pruskich pochodz

ą

z XII i pocz

ą

tków XIII wieku. Przy okazji sporz

ą

dzania aktów

lokacyjnych i nada

ń

rycerskich, zapisywano je w niemieckiej i łaci

ń

skiej transliteracji. Nazwy

genetycznie pruskie z reguły były u

ż

ywane dalej na terenach zamieszkiwanych przez ludno

ść

prusk

ą

.

Osadnicy zamieszkuj

ą

c na terenach zasiedlonych przez Prusów, przejmowali ju

ż

istniej

ą

ce nazwy

w ich postaci oryginalnej lub dokonuj

ą

c adaptacji do własnego j

ę

zyka, np. proweniencji pruskiej s

ą

nazwy, zawieraj

ą

ce człon "-ławki", pochodz

ą

cy z pruskiego lauk(u)s 'osada', np. G

ą

ą

wki, Sterławki,

Terławki itp.

34

. Znaczna cz

ęść

nazw jezior i rzek jest tak

ż

e pochodzenia staropruskiego, np. Dadaj –

od pruskiego *Dadajs, Kalwa – prawdopodobnie od staropruskiego *Kalw

ē

, Ko

ś

no – substytucja

fonetyczna *Kaisnikis, Pisa od *P

ī

s

ā

, Rasz

ą

g – polska substytucja fonetyczna nazwy pruskiej

Ransig

ē

, Wad

ą

g od *Wadangis

35

. Po

ś

rednictwo j

ę

zyka niemieckiego wpływało na zniekształcanie

postaci fonetyczno-morfologicznej onimów i zatarcie znaczenia etymologicznego nazwy. Pisarze

niemieccy nie znali pruskiego, co utrudniało poprawny zapis nazwy. Ponadto nale

ż

y pami

ę

ta

ć

,

ż

e

pewien wpływ na form

ę

zapisu miało pochodzenie kancelisty, rodzaj u

ż

ywanego przez niego dialektu

niemieckiego i nawyki pisowniane.

Wpływy niemieckie

Nazwy niemieckie pojawiły si

ę

na tych terenach ju

ż

w XIII wieku. Rozpowszechniły si

ę

w nast

ę

pnym stuleciu. Nadawano je zamkom krzy

ż

ackim i wsiom zakładanym na prawie chełmi

ń

skim.

Były zapisywane w j

ę

zyku kancelarii krzy

ż

ackich, a pó

ź

niej w urz

ę

dowym j

ę

zyku niemieckim. Nazwy

te miały charakter oficjalny. W powszechnym nieoficjalnym obiegu funkcjonowały nazwy proweniencji

pruskiej lub polskiej, np. Glansddorf alias Zalbki, Brodnica alias Strasberg. Wi

ę

ksze ilo

ś

ci nazw

niemieckich powstały w tak

ż

e w XVIII i XIX wieku. Wi

ą

zało si

ę

to m. in. z zasiedlaniem wsi

zniszczonych i opuszczonych na skutek wojny czy epidemii, a tak

ż

e procesem germanizacji nazw

polskich, np. Kaczeniec > Friedental

36

, Ko

ż

uchy Wielkie > Groß Kosuchen, Jagodne Małe > Klein

Jagodnen, W

ęż

ówka > Wensowken, Wronka > Klein Wronnen, Okr

ą

głe > Okrongeln, Kamionki >

Steintal

37

.

Oprócz nazw miejscowych w dokumentach uwieczniono tak

ż

e antroponimy. Mo

ż

na wyró

ż

ni

ć

m.

in. nast

ę

puj

ą

ce typy nazwisk proweniencji niemieckiej:

-

pochodz

ą

ce od nazw osobowych: imion (np. Ertmann, Gottschalk, Heidi, Henzel, Klaus,

Lampert, Angrich) i przezwisk (np. Achtsnicht, Feierabend, Klein, Lachermunt, Manteufel,

Reich, Schwartz, Wunder, Mitwitz, Ochs, Langhals);

-

pochodz

ą

ce od nazw miejscowych, np. Grunau, Hochwald, Hohenstein, Kurzbach,

Sommerfeld, Wildenau, Braunberger, Meisner, Brombergsche, Heilsbergen;

background image

10

-

pochodz

ą

ce od okre

ś

le

ń

zawodu – np. Becker, Bierman, Fiedler, Goldsmidt, Kesler, Messing,

Möller, Schmidt, Schneider, Wagner, Zimmermann, Zölner

38

.

Germanizowano tak

ż

e nazwiska pochodzenia polskiego, np. Drigalsky < Drygalski, Sich < Zych,

Jänke < Janek, Joswich < Jó

ź

wik, Ogurgke < Ogórek, Dolenga < Doł

ę

ga, Pientcka < Pi

ę

tka,

Gendrzeiko < J

ę

drzejko, Gloffka < Główka, Schuschuncka < Suszonka

39

.

obiekty, które do tej pory nie były nazwane lub których nazwy zostały zapomniane otrzymywały

niemieckie nazwy wodne, np. Kleiner See, Stiller See, Karpfen Teich, Buchwalder See, Oberteich.

Wi

ę

ksze zbiorniki i cieki wodne miały nazwy pochodzenia staropruskiego

40

.

J

ę

zyk niemiecki poszerzał swój zasi

ę

g stopniowo. W 1804 roku władze pruskie wprowadziły

rozporz

ą

dzenie,

ż

eby nauczycielem mógł by

ć

tylko ten, kto umie pisa

ć

i czyta

ć

po niemiecku. Zmiany

dokonywały si

ę

tak

ż

e na wy

ż

szym stopniu kształcenia. W praktyce zgin

ę

ły tzw. łaci

ń

skie szkoły

miejskie. Zako

ń

czono działalno

ść

zasłu

ż

onej dla polszczyzny Szkoły Prowincjonalnej w Ełku. Na jej

miejsce powstało w 1813 roku gimnazjum, w którym j

ę

zyk polski pojawiał si

ę

tylko jako przedmiot

fakultatywny. W 1835 roku władze pruskie usun

ę

ły j

ę

zyk polski ze wszystkich szkół miejskich na

Mazurach. W 1873 roku, rozporz

ą

dzeniem prezydenta Horna, polszczyzna przestała by

ć

j

ę

zykiem

wykładowym w warmi

ń

skich i mazurskich szkołach wiejskich. W tutejszym szkolnictwie pozostawiono

j

ą

jedynie w formie szcz

ą

tkowej - w nauce religii. By sko

ń

czy

ć

szkoł

ę

nale

ż

ało wi

ę

c pozna

ć

j

ę

zyk

niemiecki. Edukacja zapewniała awans społeczny, wprowadzaj

ą

c tym samym miejscowych

inteligentów w kr

ą

g niemieckiej kultury.

Zasi

ę

g j

ę

zyka niemieckiego na Mazurach stopniowo si

ę

poszerzał. O skali asymilacji

ś

wiadcz

ą

statystyki zapisów j

ę

zykowych. W roku 1890 za swój j

ę

zyk ojczysty uznało wył

ą

cznie: niemiecki –

143 397, a polski 152 186 osób, to w roku 1925 odpowiednio 364 723 i 2297 Mazurów (w tym

niemiecki i polski – 4602, niemiecki i mazurski – 23 452 i mazurski – 40 869)

41

.

Z reguły słowa germanizacja u

ż

ywa si

ę

uwzgl

ę

dniaj

ą

c tylko jego nacechowanie pejoratywne.

Warto pami

ę

ta

ć

o tym,

ż

e wpływy niemieckie na tych terenach były nie tylko odgórnie narzucone (jak

sugeruje stereotypowe pojmowanie germanizacji pruskiej), ale te

ż

naturalne. Dochodziło przecie

ż

do

samoistnego przenikania si

ę

etnosów, bilingwizmu i równoległego współfunkcjonowania kilku j

ę

zyków

na tym samym terenie.

Wpływy polskie

O obecno

ś

ci j

ę

zyka polskiego na tych terenach

ś

wiadcz

ą

liczne polskie nazwy wsi, np. Gniadki,

Bronisze, Michałki, Młódki, Samolubie, Drygały, Sokoły, Krzy

ż

any. Ilo

ść

nazw polskich wzrastała wraz

z napływem ludno

ś

ci z Mazowsza, ziemi chełmi

ń

skiej, dobrzy

ń

skiej. Polszczono tak

ż

e nazwy

o proweniencji pruskiej lub niemieckiej, np. Br

ą

swałd < Braunswalde, Cygelak < Ziegellack, Frombork

< Frauenburg, Pasym < Passenheim, Wyszembork < Weissenburg, Ostróda < Osterode, Lutry <

Lautern, Iława < Eylau, Bartoszyce < Bartenstein, Jonkowo < Jonkendorf, Biały Dwór < Weishof,

Ładne Pole < Schönfeld, Miłomłyn < Liebemühl

42

.

Funkcjonowały tu tak

ż

e antroponimy pochodzenia polskiego. Mo

ż

na tu przytoczy

ć

przykłady

poszczególnych typów nazwisk:

background image

11

-

pochodz

ą

ce od nazw osobowych (imion i przezwisk) – Stach, Radzik, Radek, Rosz,

Grzywacz, Wielki, Zimny, Zuch, Czekalski, Pieni

ąż

kowicz, Marmoszewicz i inne;

-

pochodz

ą

ce od nazw miejscowych – Krasicki, D

ę

bowski, Działy

ń

ski, Jabłonowski, Orłowski,

Szymanowski, Olsza

ń

ski, Zakrzewski, Grabski, Potocki i inne.

W Prusach Królewskich w XVII wieku j

ę

zyk polski zacz

ą

ł pełni

ć

rol

ę

oficjalnego j

ę

zyka

urz

ę

dowego. Toczyły si

ę

w nim obrady sejmików i sporz

ą

dzano dokumenty. Polonizacja odbywała si

ę

zasadzie dobrowolno

ś

ci, nie było formalno-prawnych nacisków w tej sprawie

43

.

Do XIX wieku na terenach mazurskich komunikowano si

ę

przewa

ż

nie w j

ę

zyku polskim,

nacechowanym gwarowo. W nim toczyły si

ę

rozmowy, sporz

ą

dzano umowy itd. Popularne były

kalendarze w j

ę

zyku polskim. Polszczyzna zyskała tak

ż

e status j

ę

zyka "teologicznego". Po polsku

odbywały si

ę

lekcje religii, odprawiano nabo

ż

e

ń

stwa i czytano Bibli

ę

. J

ę

zyk stał si

ę

tu jednym

z elementów to

ż

samo

ś

ci religijnej. Polszczyzna była wykładana w niektórych placówkach nauczania,

np. Szkole Prowincjonalnej w Ełku. Jednak

ż

e na Mazurach mo

ż

na mówi

ć

raczej o

ś

wiadomo

ś

ci

regionalnej, a nie narodowej. U

ż

ywanie j

ę

zyka polskiego nie musiało oznacza

ć

poczucia

przynale

ż

no

ś

ci do Rzeczpospolitej.

Kiedy zacz

ę

ły si

ę

urz

ę

dowe naciski germanizacyjne, w obronie polszczyzny stan

ę

li m.in.

mazurscy pastorzy Krzysztof Celestyn Mrongowiusz i Gustaw Gizewiusz, a potem historyk Wojciech

K

ę

trzy

ń

ski. Te działania niestety nie zapobiegły wyrugowaniu polszczyzny z oficjalnego systemu

kształcenia. Doszło do swoistego rozwarstwienia. J

ę

zyk polski (głównie w odmianie gwarowej) stał si

ę

dla „polskich" Warmiaków kodem „

ś

wiata domowego", a niemiecki słu

ż

ył do oficjalnego,

„zewn

ę

trznego" porozumiewania si

ę

. Dla etnicznych Niemców polszczyzna literacka czy gwara

warmi

ń

ska stanowiły tylko kod pomocniczy w kontaktach z ludno

ś

ci

ą

polsko-warmi

ń

sk

ą

44

.

Na Warmii do zachowania j

ę

zyka polskiego przyczynił si

ę

ko

ś

ciół katolicki. W wielu parafiach

głoszono kazania w j

ę

zyku polskim. Wpływ na o

ż

ywienie polskiej

ś

wiadomo

ś

ci narodowej i j

ę

zykowej

miało objawienie Matki Boskiej w 1877 r. w Gietrzwałdzie. Przybywaj

ą

cych do tej podolszty

ń

skiej

miejscowo

ś

ci pielgrzymów ł

ą

czyła wspólna religia, kultura i j

ę

zyk.

Mniejsz

ą

ni

ż

na Mazurach rol

ę

w krzewieniu polskiej

ś

wiadomo

ś

ci j

ę

zykowej odegrała prasa.

Nie mo

ż

na jednak nie wspomnie

ć

o utworzonej w 1886 roku „Gazecie Olszty

ń

skiej". Pewne znaczenie

miały tak

ż

e zakładane w XIX wieku biblioteki Towarzystwa Czytelni Ludowych. Warmiacy otrzymywali

aktywne wsparcie działa

ń

polonizacyjnych ze strony rodaków z Pomorza i Wielkopolski. Czynnikiem

ł

ą

cz

ą

cym była w tym wypadku tak

ż

e religia katolicka. Po traktacie wersalskim do Polski została

przył

ą

czona tylko Działdowszczyzna. Znaczna cz

ęść

autochtonów opu

ś

ciła te terytorium, pozostała

jednak grupa inteligencji, działaj

ą

cej na rzecz mazurskich tradycji i polskiej tradycji regionu. W 1935 r.

powstał Zwi

ą

zek Mazurów.

Po II wojnie

ś

wiatowej tereny Warmii i Mazur zostały doł

ą

czone do Polski. Komisja Ustalania

Nazw Miejscowych nadała polskie okre

ś

lenia miejscowo

ś

ciom, dotychczas funkcjonuj

ą

cym pod nazw

ą

niemieck

ą

. Utworzono urz

ę

dowo tak

ż

e wiele nazw topograficznych.

background image

12

Podsumowanie

Rozwa

ż

aj

ą

c problemy onomastyczne nale

ż

y pami

ę

ta

ć

,

ż

e na kształt systemu nazewniczego

w danym czasie i miejscu, oprócz czynników j

ę

zykowych, znaczny wpływ miały historia i polityka.

Obowi

ą

zuj

ą

ce prawo znacznie wpływało na charakter osadnictwa, a okre

ś

lony j

ę

zyk urz

ę

dowy

determinował kształt zapisywanych nazw. Tutejsz

ą

społeczno

ść

lokaln

ą

tworzyły ró

ż

ne grupy

kulturowe. Najwa

ż

niejsz

ą

rol

ę

odegrali Prusowie, Niemcy i Polacy, ale nie mo

ż

na zapomina

ć

o wpływach innych grup etnicznych.

SŁOWNICZEK WYBRANYCH TERMINÓW ONOMASTYCZNYCH

Antroponim – nazwa osobowa.

Apelatyw – nazwa pospolita.

Choronim – nazwa cz

ęś

ci

ś

wiata, krainy, pa

ń

stwa.

Chrematonim – nazwa wytworu pracy ludzkiej, np.

ś

rodków transportu: samochodów, poci

ą

gów,

samolotów, statków itd.

Etnonim nazwa narodu, plemienia.

Hydronim – nazwa wodna.

Nomen appellativum – nazwa pospolita, np. baran jako gatunek zwierz

ę

cia.

Nomen proprium – nazwa własna, np. Baran jako przezwisko.

Onim nazwa własna.

Onomastyka – inaczej nazewnictwo, dział j

ę

zykoznawstwa, zajmuj

ą

cy si

ę

nazwami własnymi.

Oronim nazwa górska.

Toponim – nazwa miejscowa

Zoonim – nazwa zwierz

ę

cia

U

ś

YTE SKRÓTY

KMW – „Komunikaty Mazursko-Warmi

ń

skie”

On – „Onomastica”

ZNUG – Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gda

ń

skiego. Prace J

ę

zykoznawcze.

PRZYPISY

1

Przedstawiane tu wiadomo

ś

ci na temat osadnictwa i zró

ż

nicowania j

ę

zykowego pochodz

ą

głównie z nast

ę

puj

ą

cych prac:

S. Achremczyk, Historia Warmii i Mazur. Od pradziejów do 1945 roku, Olsztyn 1992; A. Szyfer, Warmiacy. Studium to

ż

samo

ś

ci,

Pozna

ń

1996, J. Przeradzki, Warmia i Mazury. Zarys dziejów, Olsztyn 1985; R. Traba, Prusy Wschodnie. Mi

ę

dzy symbolem

„Kulturträger” a „ofiar

ą

germanizacji”, „Borussia” 1992, nr 3/4, s. 4-11.

2

Zob. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia

ń

skich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski,

t. XII, Warszawa 1893, s. 8.

3

Zob. M. Biolik, Hydronimia dorzecza Pregoły, Olsztyn 1987, s. 9; L. Zabrocki, Transpozycje strukturalne polsko-prusko-

niemieckie w zakresie nazw topograficznych Pomorza Mazowieckiego,[w:] I Mi

ę

dzynarodowa slawistyczna konferencja

onomastyczna. Ksi

ę

ga referatów, red. W. Taszycki, Wrocław 1961, s. 203-205.

4

Zob. M. Biolik, Hydronimia dorzecza…, s. 9.

5

Zob. m.in. S. Szostakowski, Litwini pruscy od ko

ń

ca XVIII do pocz

ą

tków XX wieku, KMW 1989, nr 1-4 (183-186), s. 42.

6

Zob. Ł. Okulicz-Kozaryn, Dzieje Prusów,Wrocław 1997, s. 495.

7

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, [w:] Polskie nazwy własne. Encyklopedia, s. 451.

8

Zob. m.in. Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 272.

9

W. Barczewski, Kiermasy na Warmii, wyd. VII, Olsztyn 2002, s. 12.

10

Zob. m.in. S. Dubisz, H. Kara

ś

, N. Kolis, Dialekty i gwary polskie, Warszawa 1995, s. 146-147.

11

Zob. W. K

ę

trzy

ń

ski, O Mazurach, opr. J. Jasi

ń

ski, Olsztyn 1968, s. 27.

background image

13

12

J. Jasi

ń

ski, Wokół poj

ę

cia mazursko

ś

ci. Referat wygłoszony na seminarium: Mazury. Tragedia krainy pogranicza,

zorganizowanym przez Ostsee-Akademie i Wspólnot

ę

Kulturow

ą

"Borussia", Mr

ą

gowo 19-22 X 1994. Cyt. za: B. Domagała,

Mniejszo

ść

niemiecka na Warmii. Rodowód kulturowy, organizacja, to

ż

samo

ść

, Olsztyn 1996, s. 21.

13

Zob. wywiad D. Jarosi

ń

skiego z E. Krukiem, Na tyłach historii, „Rzeczpospolita" 17 VI 1995, nr 139.

14

Zob. m.in. S. Dubisz, H. Kara

ś

, N. Kolis, dz. cyt., s. 19, 84.

15

Zob. J. Siatkowski, Interferencje j

ę

zykowe na Warmii i Mazurach, „Studia z filologii polskiej i słowia

ń

skiej” 1983, s. 111.

16

Zob. B. Domagała, dz. cyt., s. 50.

17

Zob. Warmia i Mazury. Zarys dziejów, red. B. Łukaszewicz, Olsztyn 1985, s. 19, 52.

18

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, s. 431.

19

Zob. J. Powierski, Najdawniejsze nazwy etniczne z terenu Prus i niektórych obszarów s

ą

siednich, KMW 1965, nr 2, s. 177-

178.

20

Zob. Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 42-43.

21

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, s. 432.

22

Nazwa ta pó

ź

niej zacz

ę

ła okre

ś

la

ć

Finów Zachodnich. Zachowała si

ę

do dzi

ś

w okre

ś

leniu kraju nadbałtyckiego – Estonii.

23

Wiadomo

ś

ci na temat pochodzenia etnonimu Prusy przytaczam za: Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 5-8; M.Pollakówna, Zanik

ludno

ś

ci pruskiej, [w:] Szkice z dziejów Pomorza. Pomorze

Ś

redniowieczne, red. G. Labuda, Warszawa 1958, s. 163.

24

Zob. A. Brückner, Słownik etymologiczny j

ę

zyka polskiego, Warszawa 1957, s. 438.

25

Zob. S. Achremczyk, dz. cyt., Olsztyn 1992, s. 10, Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 270-278, 286.

26

Słownik j

ę

zyka polskiego PWN, red. M. Szymczak, Warszawa 1999, t. III, s. 906.

27

Tam

ż

e.

28

Inny słownik j

ę

zyka polskiego, red. M. Ba

ń

ko, Warszawa 2000, t. II, s. 282.

29

Zob. M. Biolik, Hydronimia dorzecza…, s. 289.

30

Zob. M. Borzyszkowski, Szkoły diecezji warmi

ń

skiej w okresie od XIII do połowy XIV wieku, „Studia Warmi

ń

skie" 1963, t. II,

s. 54.

31

Zob. Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 38, 490.

32

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, s. 433-435.

33

Zob. Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 486-487.

34

Zob. A. Szyfer, dz. cyt., s. 131.

35

Zob. M. Biolik, Hydronimia dorzecza…, s. 44, 89, 113, 173, 188, 237.

36

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, s. 441-442.

37

Zob. G. Biału

ń

ski, Uwagi o zmianie nazw miejscowo

ś

ci w Prusach Wschodnich, „Borussia” 1998 nr 16, s. 281-286.

38

Przykłady nazwisk pochodz

ą

z mojej pracy doktorskiej, dotycz

ą

cej antroponimii dawnego komornictwa lidzbarskiego.

39

Przykłady przytaczam za M. Biolik, Germanizacja nazwisk polskich mieszka

ń

ców okolic W

ę

gorzewa w latach 1653-1853,

Prace J

ę

zykoznawcze WSP w Olsztynie, 1997, nr 1 s. 5-19.

40

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, s. 443-444.

41

B. Domagała, Orientacje narodowo

ś

ciowe Mazurów i Warmiaków – stowarzyszenia mniejszo

ś

ci niemieckiej na Mazurach,

„Borussia” 1991 nr 1, s. 22.

42

Szczegółowy wykaz przekształconych nazw przedstawia praca B. Czopek-Kopciuch, Adaptacje niemieckich nazw

miejscowych w j

ę

zyku polskim, Kraków 1995, s. 155-189.

43

Zob. J. Tazbir, Rzeczpospolita jako „ptak pstry wszytek farbowany". Ilu było Polaków w Polsce?, "Polityka" 19 VI 1993, nr 25

(1885).

44

Zob. A. Szyfer, dz. cyt., s. 156.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
[050822] Alina Naruszewicz Du Nazewnictwo na Warmii i M
Mienie kościołowi na Warmii i Mazurach hojnie?rowane
Życie literackie na Warmii i Mazurach po89 roku
Nazewnictwo na Warmii i Mzaur
Łupaszko na Warmii i Mazurach
Kosciol Ewangelicko Augsburski na Warmii i Mazurach po II wojnie swiatowej w spojrzeniu historyczno
Boże narodzenie na Warmi i Mazurach, Kultura ludowa, różne
wpływ wydarzeń historycznych na kształt mazura
NOWE KSIĄŻKI O WARMII I MAZURACH wykaz
Szlakiem sanktuariow cudu eucharystycznego i Krzyza swietego na Warmii
skarga na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w po, Wzór nr 21 - skarga na naruszenie praw
Stan i perspektywy rozwoju turystyki kwalifikowanej w regionie XYZ na Mazurach, TURYSTYKA
Kirst Hans Hellmut Pan Bóg śpi na Mazurach
o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu
Poglądy A Naruszewicza na dzieje Polski
CHUDY LITERAT satyra Adama Naruszewicza na ciemnotę szlachty
ARIANIE na Mazurach

więcej podobnych podstron