ARIANIE NA MAZURACH

KRZYSZTOF MYSZKA

Między Piszem a Ełkiem przy głównej drodze leży niewielka wieś Kosinowo.

Dojeżdżając do Kosinowa od strony Pisza, po lewej stronie widać wzgórze

w kształcie stożka. Był to niegdyś cmentarz ariański, zwany dziś Ariańską

Górą.

"Tu był grób duchowego przywódcy arian na ziemi pruskiej

Samuela Przypkowskiego, pierwszego ministra zboru, który

choć zmarł 19 kwietnia 1670 roku w Królewcu, pragnął być

pochowany w Kosinowie. A potem spoczęły tu także prochy

Crell–Spinowskich, Trembeckich, Schlichtyngów,

Morsztynów, Kąckich."

[1]

* * *

Arianie wyłonili się w w Polsce w roku 1565 jako odłam kalwinizmu,

tworząc tzw. Zbór Mniejszy. Z czasem zwano ich braćmi polskimi lub

arianami (od średniowiecznego herezjarchy, biskupa Ariusza).

Doktryny religijne i społeczne arian ujednolicone zostały na przełomie XVI i
XVII wieku pod wpływem przybyłego z Włoch Fausta Socyna. Najbardziej
znaną z ich doktryn było głoszenie antytrynitaryzmu czyli podważanie
trójosobowości Boga. Nie podzielały tego poglądu katolicyzm, luteranizm i
kalwinizm. Arianie kładli duży nacisk na wykształcenie. Najbardziej znaną
uczelnią była Akademia Rakowska, przeżywająca swój rozkwit w pierwszej
połowie XVII wieku, która oddziaływała na całą niemal ówczesną Europę.

W Kosinowie i okolicach zaleźli swój azyl Bracia Polscy wygnani z Polski
edyktem sejmowym o banicji z 20 lipca1658 roku. Kosinowo było siedziba
Samuela Przypkowskiego (nabył je wraz z zięciem Mikołajem Suchodolskim

za 5 tysięcy florenów). Spośród znaczniejszych arian zamieszkali tu m.in.
Mikołaj Suchodolski i Krzysztof Crell-Spinowski, syn rektora Akademii
Rakowskiej.

Przywódca Braci Polskich na wygnaniu w Prusach Książęcych Samuel
Przypkowski żył w latach 1592-1670. Poeta i pisarz polityczny, studiował w
Rakowie a następnie za granicą w Holandii w Altdorfie i Lejdzie. Był
zwolennikiem całkowitego rozdziału Kościoła od państwa, o czym pisał w
wydanej w Amsterdamie pracy Dissertatio de pace et concordia ecclesiae
(1628). Służył na dworze radziwiłłowskim. Brał udział w wojnie z Rosją w
roku 1633 i uczestniczył w bitwie pod Prostkami w 1656 r. po stronie
Bogusława Radziwiłła. Pisywał wiersze po łacinie i po polsku, głównie na
gruncie religijnym. Jego dzieła zebrano w Psalmach i pieśniach nabożnych
(rok wyd. 1610), Wirydarzu poetyckim J.T. Trembeckiego (1910-1911) oraz w
Na porównanie jesienne, i Dissertatio (wydane w 1973 i 1981).

[2]

* * *

Obecność Braci Polskich na Mazurach należy do mało zbadanych zagadnień

historii. Najbardziej znanym arianinem osiadłym w Rudówce koło Rynu był

Zbigniew Morsztyn znany polski poeta (zmarł w 1689 r. i pochowany został

w Rudówce). Morsztyn uczestniczył w kilku synodach ariańskich w Kotle

koło Pisza. Na mazurskiej ziemi napisał Pieśń w ucisku (1661), cykl liryków

Emblematy i zbiór poezji Muza domowa (1675-1680). Tłumaczył na język

polski łacińskie utwory Samuela Przypkowskiego.

Kosinowo założono w roku 1436. Właścicielem w owym czasie był Marcin
Drygalski. Odnowienie lokacji nastąpiło w roku 1471 na prawie
magdeburskim. Od roku 1549 był to majątek rycerski na prawie lennym. W
latach 1666-1800 Kosinowo dzierżawiła gmina ariańska. Na początku XIX
wieku gospodarzył tu Ferdynand Kątski ożeniony z Katarzyną Sierakowską.

[3]

.

Kosinowo było centrum religijnym i kulturalnym arian w Prusach. Istniała tu
szkoła o wysokim poziomie nauczania. "Zdolnych młodych ludzi wysyłano na
wyższe studia głównie do Frankfurtu nad Odrą, gdzie ordynowano
duchownych ariańskich."

[4]

.

Nabożeństwa arianie kosinowscy odprawiali prawdopodobnie w kaplicy, która
stała na cmentarnym wzgórzu. Na nabożeństwa do Kosinowa zjeżdżali się
Bracia Polscy z całego starostwa piskiego i okolicznych starostw. W XVII
wieku jednym z duszpasterzy był Benedykt Wiszowaty, wnuk Fausta Socyna.

Po zlikwidowaniu zboru w Rudówce w roku 1753 całe życie religijne i
kulturalne arian skupiało się w Kosinowie. Nabożeństwa odprawiano tylko po
polsku. Jeszcze w roku 1776 wystosowano pismo do króla pruskiego
Fryderyka II o pozwolenie na budowę nowej świątyni. Główną przeszkodą
okazał się brak funduszy. Spowodowane to było zmniejszającą się liczbą arian
w Prusach. Z czasem wtopili się oni w ewangelicką społeczność. Ostatecznie,
parafię ariańską w Kosinowie rozwiązano w roku 1803.

[5]

.

Arianie w swoich poglądach przeciwstawili się nie tylko katolicyzmowi. Nie
byli tolerowani również przez kler luterański i kalwiński. Walczyli nie
mieczem lecz postawą życiową: wiarą i piórem. Ogrom siły umysłu nie
wystarczył arianom by obronić się przed bezkształtną masą kontrreformacji,
dlatego skazani zostali na zapomnienie.

Jako przykład postawy arian wobec społeczeństwa przytoczę fragment
Dissertatio... Samuela Przypkowskiego:

"Nie wolno nam narzucić cenzury na nikogo, ponieważ każdy

z nas ma prawo do własnej indywidualnej oceny... Nie

dajemy nikomu prawa gwałcenia, prywatnie lub publicznie,

wolności do propagowania religii, siłą lub przymusem."

* * *

Miejsca gdzie niegdyś tętniło prężne życie religijne i kulturalne arian, gdzie

rodziły się poglądy kształtujące kulturę oświecenia, dzisiaj zioną

intelektualnym chłodem. Kosinowo w powiecie piskim podzieliło los Rakowa

i Pińczowa. W byłym PGR Kosinowo świadomość historyczna miejsca jest

nikła. Ariańska Góra w Kosinowie na której spoczęły prochy Samuela

Przypkowskiego i innych arian podzieli zapewne losy historii Braci Polskich.

Pomału staje się wyrobiskiem żwiru. To nie jedyna pamiątka po arianach z

okolic Pisza. W XVII wieku ariańska rodzina Domaradzkich gospodarzyła w

odległym kilka kilometrów od Kosinowa Rakowie Małym. Wieś tę

Domaradzcy nazwali tak na cześć słynnego niegdyś Rakowa.

Przypisy:

1. E. Kruk. "Muza na wygnaniu", Myśl Protestancka, 4/2000, s. 57.

(powrót)

2. Por. "Samuel Przypkowski"

www.wiem.onet.pl

(powrót)

3. Por. tamże, s. 58.

(powrót)

4. Por. Pisz. Z dziejów miasta i powiatu. Olsztyn 1970, s. 170.

(powrót)

5. Tamże s. 74.

(powrót)

Teksty o podobnej tematyce zamieszczone w Zwojach:

•

Aleksander Brückner: Arianie polscy,

Zwoje 3/31, 2002

Copyright © 1997-2002

Zwoje