Alina Naruszewicz-Duchlińska

• NAZEWNICTWO NA WARMII I MAZURACH

• Definicja onomastyki. Główne działy nazewnictwa

Onomastyka (ang. onomastics, franc. onomastique, niem. Namenkunde) jest działem językoznawstwa badającym pochodzenie i budowę nazw własnych (zwanych też onimami). Analizuje sposoby funkcjonowania w systemie językowym oraz rolę w komunikacji. Przedstawia ich ewolucję i stan współczesny nazewnictwa - czyli materiał jest badany zarówno w aspekcie diachronicznym, jak i synchronicznym. Określenie tej nauki pochodzi od greckiego słowa ónōma, oznaczającego `imię'.

Dwie główne gałęzie onomastyki to:

a) antroponimia (od greckiego ánthrōpos 'człowiek') - badająca nazwy osobowe,

b) toponimia (od greckiego topos 'miejsce') - badająca nazwy miejscowe.

Wyróżnia się także szczegółowe dyscypliny badawcze m. in. takie jak:

- etnonimia (od greckiego ethnos 'lud') - nauka o nazwach plemion,

- choronimia (od greckiego choros 'kraj') - nauka o nazwach części świata, krain i państw,

- hydronimia (od greckiego hydōr 'woda') - nauka o nazwach wodnych,

- oronimia (od greckiego oros 'góra') - nauka o nazwach górskich,

- zoonimia - nauka o nazwach własnych zwierząt,

- chrematonimia (od greckiego chrema 'rzecz, towar, zdarzenie') - nauka o nazwach własnych wytworów pracy ludzkiej, np. środków transportu: samochodów, pociągów, samolotów, statków itd.

Interdyscyplinarny charakter i znaczenie onomastyki

Badania genezy pozwalają dotrzeć do faktów znaczących dla historii i kulturoznawstwa, np. analiza nazw miejscowych może ułatwić dociekania geograficzne, historyczne i archeologiczne, dotyczące dziejów i charakteru osadnictwa na określonych terenach. W znacznej części na analizach onomastycznych opierają się rozważania dotyczące etnogenezy Słowian. Onomastyka pełni także rolę pomocniczą wobec innych dyscyplin językoznawstwa, m. in. dla gramatyki historycznej i historii języka

Badacz nazewnictwa powinien posiadać wiedzę z zakresu językoznawstwa historycznego, współczesnego i porównawczego, dialektologii i innych dyscyplin wiedzy, takich jak historia i geografia. By dokonać poprawnej eksploracji i analizy oraz opisu nazw trzeba znać ich językowe i pozajęzykowe uwarunkowania. Metodologia badawcza wymaga także wiadomości z innych dziedzin humanistyki, takich jak: socjolingwistyka czy aksjologia. W pracach onomastycznych uwzględnia się zarówno klasyczne, jak i najnowsze teorie językoznawcze. Badacze nazewnictwa posługują się także metodami liczbowej analizy i przedstawiania danych, wykorzystując przy tym badania statystyczne.

Rola regionalnych badań onomastycznych

Poznanie lokalnego nazewnictwa, jego specyfiki i historii jest istotną częścią szeroko pojętej edukacji regionalnej. Nazwy stanowią znaczący składnik dziedzictwa kulturowego. Są jednym z elementów kształtowania tożsamości - zarówno narodowej, jak i regionalnej oraz jednostkowej. Znajomość zagadnień onomastycznych ułatwia zrozumienie skomplikowanej historii tych ziem. Dzięki badaniu nazw można dostrzec m. in. wpływy podłoża praindoeuropejskiego, języka pruskiego, niemieckiego i polszczyzny. Nazwy są świadectwem wielojęzykowego charakteru tutejszego osadnictwa. Świadomość różnorodności dawnych i obecnych mieszkańców Warmii i Mazur ułatwia rozwijanie szacunku i tolerancji wobec innych wspólnot regionalnych, etnicznych i narodowych. Poznawanie nazewnictwa może budzić zainteresowanie zarówno tematyką lokalną, jak i paneuropejską, tym samym łącząc regionalizm z uniwersalizmem.

Wpływ osadnictwa na zróżnicowanie językowe

Terytorium Warmii i Mazur było pierwotnie zamieszkałe przez ludność pruską pochodzenia bałtyckiego. Następnie pojawiły się tu plemiona germańskie i zachodniosłowiańskie. W XIV-XVI w. na terenach Warmii rozwinęła się kolonizacja głównie z ziemi chełmińskiej, Mazowsza, Śląska. Biskup Henryk I Fleming zapoczątkował osadnictwo z dolnych Niemiec. W rezultacie tego powiaty (olsztyński i reszelski) były zasiedlone przeważnie przez Polaków, a północne (braniewski i lidzbarski) przez Niemców. Używano tam narzecza dolnoniemieckiego (Plattdeutsch), inaczej zwanego narzeczem kozłowskim (Kaeslauer-Dialekt) albo dolnopruskim (niederpreussisch) czy koślińskim (spolszczenie käslauisch). Biskup Eberhard z Nysy Śląskiej sprowadził osadników z okolic górnoniemieckich i Śląska. Zamieszkali oni głównie w średniej części biskupstwa. Używali dialektu, zwanego „wrocławskim". W części dawnego komornictwa lidzbarskiego i reszelskiego używano dialektu środkowoniemieckiego, zwanego też wysokopruskim (hochpreussisch).

Na Mazurach wschodnie obszary zajmowali osadnicy z Mazowsza. Na zachodzie zamieszkiwała drobna szlachta z Pomorza i ziemi chełmińskiej. Osadnicy mówili dialektem mazowieckim i chełmińskim z cechami wielkopolskimi. Używali także odmian pokrewnych, charakterystycznych dla Polski północno-wschodniej. Językiem urzędowym na terenie całych Prus był język kancelarii krzyżackiej. Miał on cechy środkowoniemieckie i był zbliżony do języka pisanego kancelarii saskich. Władze administracyjne nadawały miejscowościom oficjalne nazwy niemieckie, ale ludność często posługiwała się nazwami starszymi (pruskimi, polskimi i niemieckimi), dlatego zdarzało się, że jeden obiekt był określany na kilka różnych sposobów.

W XVI i XVIII w. granica osadnictwa polskiego przesunęła się nieco na północ. Zapisy lokacyjne i lustracje zawierają wiele polskich nazwisk i informacji o polskim pochodzeniu osadników. Dotyczyło to następujących komornictw: olsztyńskiego, barczewskiego, jeziorańskiego i reszelskiego.

W związku z zachodnioeuropejskimi działaniami antyreformacyjnymi na tereny Warmii i Mazur przywędrowali także osadnicy z Europy Zachodniej, m. in. Holendrzy (przeważnie menonici). Wśród nich byli specjaliści-melioranci, którzy dokonali osuszenia terenów dawnej Pomezanii. Świadectwem obecności tej nacji jest dawna nazwa Pasłęka - Preussisch Holland, spolszczona później na Holąd Pruski. Większa fala osadnictwa holenderskiego nastąpiła w latach 1543 i 1556-1560 po drakońskich edyktach antyreformacyjnych Karola V Habsburga. W 1685 roku po zniesieniu edyktu nantejskiego przybyło do Prus Książęcych około dwudziestu tysięcy hugenotów francuskich. Zamieszkali oni głównie w miastach.

Osiedlali się tu także Litwini. Zaczęli przybywać pod koniec XIII wieku, nasilenie kolonizacji nastąpiło po pokoju melneńskim w 1422 roku. Znalazło to odbicie w nazwach administracyjnych. Już od XVI wieku tereny między Niemnem a Pregołą i Zalewem Kurońskim a Gołdapią nazywano Pruską albo Małą Litwą. Od 1818 r. rejencję gąbińską oficjalnie nazywano - „Königlich Preussisch Litauische Regierung”. Zgodnie z zarządzeniem księcia Albrechta zakładano szkoły litewskie i odprawiano nabożeństwa w języku litewskim.

Większą grupą, która w całości zamieszkała na Mazurach, byli rosyjscy staroobrzędowcy, tzw. filiponi. W 1830 przybyli w okolice Mikołajek i Mrągowa, zakładając 12 wiosek. Ich ośrodkiem życia duchowego była wieś Wojnowo, gdzie do dziś znajduje się ich klasztor.

Do 1945 roku znaczna część autochtonów wyginęła (wydatnie przyczyniło się do tego wkroczenie armii radzieckiej i wiążąca się z tym pacyfikacja ludności cywilnej) lub opuściła te tereny, emigrując do Niemiec. Za to przybywała tu ludność z dawnych Kresów: Wileńszczyzny, Podola i Wołynia. Tutaj osiadali też Polacy wracający z Syberii. W ramach akcji „Wisła" w 1947 roku, przesiedlono na północny obszar dawnego województwa olsztyńskiego Łemków i Ukraińców z Polski południowo-wschodniej.

Ze względu na wieloetniczny charakter tych terenów dochodziło tutaj do wzajemnych interferencji językowych. Prusowie, Niemcy i Polacy posługiwali się trzema językami należącymi do trzech różnych grup o podłożu indoeuropejskim: bałtyckiej, germańskiej i słowiańskiej. Polilingwistyczny charakter tutejszego systemu onimicznego uwidacznia się w nazewnictwie osobowym. Antroponimy, a w szczególności protonazwiska i nazwiska uwiecznione w dokumentach historycznych, są głównie pochodzenia pruskiego, niemieckiego i polskiego. Wpływ na frekwencję poszczególnych typów nazw ma charakter osadnictwa i przekrój etniczny zamieszkałej tam ludności. Nazwy podlegały różnorodnym procesom adaptacyjnym. W najmniejszym stopniu dotknęły one chyba nazw niemieckich, zapisanych w dokumentach, prowadzonych w tym języku. Częściej dochodziło do zmiany formy antroponimów o genezie pruskiej czy słowiańskiej.

Ciekawie przedstawia się także obraz dziejów nazw miejscowych na tych terenach. Niemcy i Polacy przejmowali nazwy pruskie, adaptując je do swoich języków za pomocą różnorodnych substytucji fonetycznych i fonetyczno-słowotwórczych. Substytucje leksykalne (czyli kalki) występowały rzadko. Osadnicy polscy przejmowali także nazwy niemieckie, dostosowując ich formę do systemu językowego polszczyzny. Ponadto tworzyli własne nazwy toponimiczne, mikrotoponimiczne i hydronimiczne. Niemcy przejmowali nazwy polskie, spolonizowane nazwy pruskie i tworzyli nowe nazwy niemieckie. Po II wojnie światowej tereny Warmii i Mazur zostały włączone do Polski. Nowe nazwy tworzyły wówczas władze administracyjne, urzędnicy kolei i poczty, a także ludność napływowa. Zdarzało się więc, że jedna miejscowość nosiła dwie lub trzy różne nazwy. Uporządkowaniem tego stanu zajęła się powołana w 1946 r. Komisja Ustalania Nazw Miejscowości.

• Obszar badawczy - Warmia

Papież Innocenty IV wydał w 1243 roku Bullę, na podstawie której jego legat Wilhelm z Modemy, podzielił ziemie pruskie na cztery biskupstwa: sambijskie, chełmińskie, pogezańskie i warmińskie. Wtedy po raz pierwszy sprecyzowano formalnie zasięg terytorialny Warmii. Określenie tych ziem pochodzi od nazwy plemienia pruskiego Warmów, ta zaś przeważnie wywodzona jest od staropruskiego przymiotnika wormyan//wurman 'czerwony'. Warmia mogło więc oznaczać pierwotnie 'czerwoną ziemię'. Pojęcie mogło zostać także utworzone od czerwia, zbieranego masowo do wyrobu purpurowego barwnika. Proweniencję nazwy łączono także ze staropruskim wyrazem warmai 'trzmiel'. Inna hipoteza głosi, iż nazwa krainy może pochodzić od słów: wors, woras 'stary' i median 'las'. Niemcy posługiwali się określeniem Ermland, pochodzącym od nazwy związku terytorialno-politycznego Ermelandia, utworzonego prawdopodobnie do prowadzenia negocjacji z Danią w XIII wieku. Historyczna Warmia nie jest tożsama z terytorium Ermelandii sprzed podboju krzyżackiego.

Warmia od pokoju toruńskiego w 1466 r. do pierwszego rozbioru należała do Polski, jednakże istniały tu wyraźne wpływy pruskie i niemieckie. Ludność zamieszkująca tereny północne (powiat braniewski, lidzbarski i część reszelskiego) posługiwała się głównie językiem niemieckim. Mieszkańcy tych ziem pochodzili przeważnie z zachodnich rejonów Niemiec i spod Wrocławia. W południowej części (powiat olsztyński i część biskupieckiego) dominowała polszczyzna. Osiedlili się tu przybysze z Mazowsza i ziemi chełmińskiej. Język polski był stosowany przez administrację, większość dokumentów sporządzano jednak w języku niemieckim czy łacinie. Aż do czasów I rozbioru i Kulturkampfu nikt nie był dyskryminowany na Warmii ze względu na używany przez siebie język. Stosunkowo częsta była dwujęzyczność. Później zasięg języka polskiego ograniczył się do południowej Warmii i okolic Reszla.

Warmia pozostawała w kręgu kultury katolickiej. Stanowiła teren będący własnością biskupa i kapituły. Religia była czynnikiem bardzo ważnym dla określenia tożsamości tutejszych mieszkańców - „politycznie należy polska Warmia do Prus Wschodnich, etnograficznie do starodawnej ludności polskiej w trójkącie, otoczonej z jednej strony katolikami niemieckimi, z dwóch stron protestancko-polskimi Mazurami".

Wpływ na kształt językowy niektórych nazw mogły mieć gwary warmińskie. Należą one do nowszych dialektów mieszanych. Powstały między XIV a XVI wiekiem. Podstawę stanowiły gwary chełmińsko-dobrzyńskie, na które nawarstwiły się wpływy mazowieckie. Cechy gwar warmińskich to m. in.:

1) brak mazurzenia i związane z tym pomieszanie szeregów sz, ż, cz, dż z ś, ź, ć, dź, czego rezultatem są miękkie sz, ż, cz, dż;

2) asynchroniczna wymowa miękkich spółgłosek wargowych;

3) twarda wymowa miękkich k', g';

4) samogłoska ścieśniona å przechodząca czasem w o;

5) pomieszanie i i y;

6) w części zachodniej odnosowienie samogłosek nosowych przed spółgłoskami szczelinowymi.

Obszar badawczy - Mazury

Istotnym czynnikiem dzielącym Warmię i Mazury była religia. Na Warmii dominował katolicyzm, na Mazurach protestantyzm. Oprócz kryterium wyznaniowego ważną rolę odgrywało także kryterium językowe. Ludność mazurska posługiwała się gwarową odmianą polszczyzny - dialektem mazurskim.

Sama nazwa Mazury, dotycząca pojęcia geograficzno-etnicznego, a nie tylko administracyjnego, rozpowszechniła się dopiero w XIX wieku. Dawniej używano także określeń: Mazowsze Pruskie i Mazury Pruskie. W języku niemieckim północną część Mazowsza, należącą do Prus określano mianem Masurenland.

Nazwa pochodzi od określenia grupy etnicznej zamieszkującej te tereny - Mazurów. To miano wywodzi się zaś od nazwy Mazowsze. Zdaniem J. Jasińskiego po rozbiorach, aby odróżnić Polaków i ludność polskiego pochodzenia, zaczęto w stosunku do tych ostatnich używać nazwy Mazurzy, ponieważ pochodzili z Mazowsza. Ci, którzy mieszkali na Mazowszu - byli nazywani Mazowszanami. Pochodzenie nazwy Mazury łączono też z litewskim apelatywem mazuras 'niewielki, krępy człowiek'. Nazwa Mazury nie miała nigdy charakteru formalnoprawnego poza krótką historią okręgu mazurskiego, istniejącego tylko w 1945 roku. Ludność mazurska była nazywana różnie: polskimi Prusakami, pruskimi Polakami, ewangelickimi Polakami, pruskimi Mazurami, ludem polsko-pruskim. Niemcy używali także określenia Naturkinder 'dzieci natury'. Nawiązywało to do rolniczego charakteru tutejszej gospodarki, silnego związku z przyrodą i właściwie braku industrializacji.

Kontakty z Mazowszem utrudniała odmienność religijna Mazur. Różnice wyznaniowe zahamowały wzajemną infiltrację lingwistyczną. Język polski na Mazurach był niejako odcięty od wpływów ówczesnego języka literackiego i w związku z tym cechował się pewną archaicznością. Funkcjonujące tutaj polskie katechizmy, postylle, Kancjonał i tłumaczenia Biblii były napisane polszczyzną okresu odrodzenia. Obraz piśmiennictwa na tych terenach uzupełniały kalendarze braci Gerssów i wydawane w języku polskim gazety („Przyjaciel Ludu Łecki", „Mazur", `Gazeta Ludowa").

Warto wspomnieć o gwarach mazurskich. Podobnie jak gwary warmińskie należą do nowszych dialektów mieszanych, powstałych w okresie od XIV do XVI wieku. Można je podzielić na: Mazury wschodnie (Mrągowskie, Giżyckie, Piskie, Ełckie, Oleckie), gdzie napływała ludność z Mazowsza wschodniego i Mazury zachodnie (Nidzickie, Szczycieńskie), gdzie na dialekty pruskie nawarstwiały się gwary chełmińskie i gwary Mazowsza zachodniego. Gwary mazurskie wyróżniają m. in. następujące cechy:

1) tendencja do intensywniejszych zmiękczeń k, g, ch (nawet przed samogłoskami tylnymi), prowadząca do zmiany miękkich k, g, ch na ć, dź, ś;

2) występowanie w słownictwie elementów pruskich;

3) leksykalne i składniowe wpływy niemieckie.

Na gwary warmińskie i mazurskie oddziaływały dawne dialekty wschodnio-środkowo-niemieckie, tzw. wyspa górnopruska (Hochpreussisch) na północ od Olsztyna i Ostródy oraz dialekty dolnoniemieckie, sąsiadujące dawniej od północy z Mazurami wschodnimi.

Gwara umożliwiała potoczne porozumiewanie się, jednakże rolę języka urzędowego pełniła niemczyzna. Nią porozumiewano się w sądach, urzędach i sklepach. Mimo tego zdecydowany regres gwary mazurskiej nastąpił dopiero w latach trzydziestych XX wieku, kiedy to wyparta przez niemiecki przestała pełnić rolę języka domowego. Po II wojnie światowej zarówno na terenie Mazur, jak i Warmii dominującą rolę zaczęła odgrywać polszczyzna.

Okres praindoeuropejski

Zespoły osadnicze występujące na badanych terenach w początkach neolitu, związane były z ugrofińską strefą ludnościową Europy północnej. Później pojawili się osadnicy ze środkowej Europy. Powstały, jednolite w swych cechach przewodnich, grupy sambijskiej i mazursko-warmińskiej kultury łużyckiej. Podczas trzech pierwszych wieków naszej ery uformował się szereg mniejszych i większych zespołów typu plemiennego. Zespoły te w VI i VII wieku stworzyły 3 zasadnicze wspólnoty odpowiadające zaczątkowej formie związków plemiennych:

1. zespół galindzki, uformowany przez Galindów, wraz z później wyodrębnionymi plemionami Bartów i Sasinów;

2. zespół jaćwieski (Jaćwież, Sudawia, Dainowa i Polleksia);

3 zespół estyjski (Sambia, Skalowia, Nadrowia, Natangia, Warmia, Pogrzania, Pomezania). Ten ostatni zespól plemion został nazwany później Prusami. Rozszerzenie nazwy Prusy na Galindię i Barcję to pozostałość historiografii średniowiecznej.

Świadectwem dawnego osadnictwa są nazwy wodne (tzw. hydronimy) przedindoeuropejskie, staroeuropejskie i indoeuropejskie. Niestety ich analiza jest bardzo trudna, ponieważ zostały przejęte przez plemiona pruskie i jaćwieskie, potem osadników niemieckich i polskich, którzy dostosowali je do własnego sytemu językowego. Zmiany adaptacyjne zatarły do tego stopnia postać onimów, że niekiedy wręcz niemożliwe jest dokonanie prawidłowej rekonstrukcji pierwotnej postaci nazwy. Genezę staroeuropejską ma nazwa największej rzeki Warmii i Mazur - Łyny. Jej dawne zapisy w formie Alna lub Alla można łączyć z praindoeuropejskim *el-, *ol- 'ciec, płynąć', zachowanym w wielu apelatywach bałtyckich i nazwach wodnych na terenie Europy.

Okres prabałtycki i bałtycki

Bałtowie byli jednym z plemion indoueropejskich. Nazwa Bałtowie została utworzona sztucznie. Zaproponował ją G. H. F. Nesselmann, nawiązując do łacińskiej nazwy Morza Bałtyckiego - Mare Balticum. Sama nazwa Bałtyku może pochodzić od wspólnego językom bałtyckim, lechickim i iliryjskim rdzenia balt.

W pierwszym tysiącleciu p. n. e. prawdopodobnie doszło do rozbicia plemion bałtyckich na odłam wschodni (Litwini i Łotysze) i zachodni (Prusowie i Jaćwingowie). Pośrednią pozycję zajmowali wymarli już Kurowie. Osadnictwo bałtyckie rozwijało się w dorzeczu Pregoły do podboju przez Krzyżaków we wczesnym średniowieczu.

Najstarszą kulturą związaną z Bałtami zachodnimi jest kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, obejmująca stopniowo teren między Pasłęką a Niemnem. Przypuszcza się, że język zachodniobałtycki nigdy nie istniał jako jednolita struktura gramatyczno-leksykalna. Poszczególne grupy Bałtów posługiwały się własnymi dialektami, ponadto pewną rolę odgrywały substraty językowe wcześniejszych osadników: indoeuropejskie i ugrofińskie. Zamiast mówić o jednolitym języku można używać określenia „bałtosłowiański zespół więzów komunikatywnych".

Ze względu na wielość procesów substytucyjnych, którym podlegały nazwy trudno jest określać czy dane określenie jest utworzone przez plemiona bałtyckie, czy też należy do nazw staroeuropejskich.

Wpływy pruskie

Najstarszy zapis określający mieszkańców tych terenów pochodzi z wykazu plemion Geografa Bawarskiego, sporządzonego w IX wieku. Wymienia on formę Bruzi. W X wieku w kronice Ibrahim ibn Jakuba odnotowano: Z Mesko sąsiadują na wschodzie Rus, a na północy Borus. Pierwszy zapis w łacińskiej formie językowej znajduje się w „Dagome iudex”. Brzmi on następująco: Pruzze usque in locum, quo dicitur Russe, czyli Prusowie aż do miejsca, gdzie się Ruś nazywa. W żywocie św. Wojciecha, pochodzącym z początków XI wieku oddano wahania misjonarza, który się zastanawiał utrum Liuticenses […] an Pruzzorum fines adiret czyli czy do Lutyków, czy też do Prusów obrać drogę. Nazwa Prusowie przyjęła się na trwałe w europejskim nazewnictwie od XI wieku, wypierając używane dotychczas określenie Estowie (Aesti). W średniowiecznych kronikach i dokumentach stosowano różne formy: łacińskie: Bruzzi, Pruzi, Pruzzi, Prisci, Prusci, Pruteni, Prut(h)eni i niemieckie: Prüssen, Prüzin, później Altpreussen, Altprussen. Brakuje kategorycznych sądów na temat pochodzenia nazwy. Jedna z hipotez doszukuje się źródeł tego etnonimu w pokrewnych językach bałtyjskich. Wpływ na powstanie nazwy mogły mieć następujące słowa: litewskie prōtas, łotewskie práts, pruskie pruta, oznaczające 'rozum' oraz litewskie prasti, łotewskie prast czyli 'rozumieć, pojąć'. W polskiej adaptacji pruskie słowa presi, prast, ne prast mogły początkowo oznaczać 'człowieka, który zrozumiał, pojął sens'. Mniej prawdopodobna wydaje się hipoteza A. Brücknera, który uznaje nazwę Prusy za kpiącą i wywodzi ją od prausti 'myć' lub prusna 'ryło, pysk'.

Sami Prusowie określali się przeważnie za pomocą określeń utworzonych od nazw regionów, z których pochodzili. Nie tworzyli zwartej państwowości, więc wspólne określenie kraju i narodowości nie było im potrzebne. Nazwa Prusy zaczęła być powszechnie używana po aneksji ziem pruskich przez państwo zakonne.

Prusowie dzielili się na następujące plemiona: Pomezanowie, Pogezanowie, Warmowie, Natangowie, Bartowie, Galindowie, Sasinowie, Jaćwingowie, Sambowie, Nadrowowie. Określenie Pomezania pochodzi prawdopodobnie od słowa pomedian 'kraj pod lasami'. Nazwę Pogezania wywodzi się od pruskiego słowa pagudian, oznaczającego 'kraj porośnięty zaroślami'. Natangia to „kraina o spływających wodach”. Nadrowia otrzymała nazwę od pruskiego słowa druvis 'barć, wydrążone drzewo'. Nazwa Sambii prawdopodobnie pierwotnie oznaczała kraj nizinny lub rolniczy (od pruskiego same 'rola'). Skalowia jest nazwą interpretowaną różnorodnie, wywodzi się ją z języka litewskiego i wiąże się z określeniem 'leśnego kraju' lub z zaginioną nazwą jednego z większych dopływów Niemna. Sudowia wzięła nazwę od rzeki Suduone // Sudonia (dzisiejsza Szeszupa). Nazwa Galindia pochodzi od wyrazu galas, oznaczającego 'koniec, kres'. Galindia za której granicą nie mieszkało żadne pruskie plemię mogła być określana jako 'kraj położony na końcu świata'.

Nie można utożsamiać dawnego terytorium plemiennego plemion pruskich z państwem pruskim, którego istnienie zainaugurował Zakon Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Podbite ziemie określano początkowo mianem Państwa Zakonnego, potem Prus Książęcych. Tereny na których przeważające wpływy miał Związek Pruski nosiły nazwę Prus Królewskich. W późniejszym okresie dynastia Hohenzollernów zaczęła nazywać Prusami całe podległe sobie terytorium, powstałe przez połączenie Brandenburgii i Prus Książęcych. Po pierwszym rozbiorze i przyłączeniu Warmii do ziem niemieckich spopularyzowało się określenie Prusy Wschodnie (Ostpreussen). Ziemie te także określano zlatynizowaną nazwą Borussia.

W języku niemieckim istnieją przymiotniki odróżniające Prusów i Prusaków: preussisch - aprussisch. W polszczyźnie funkcjonuje tylko określenie pruski, definiowane jako `odnoszący się do Prusów lub Prusaków; charakterystyczny dla Prus'. Brak jest więc tu rozgraniczenia między tym, co wiązało się z dawnymi Prusami, a tym co dotyczyło Prusaków. Różnica podkreślana jest na płaszczyźnie rzeczownikowej: Prusak to 'mieszkaniec byłego królestwa niemieckiego powstałego z Brandenburgii i Prus Książęcych, od 1618 r. połączonych przez Hohenzollernów', a także 'Niemiec pochodzący z Prus'. Prus to zaś 'pierwotny mieszkaniec Prus'.

Prusowie posługiwali się pierwotnie tylko swoim własnym językiem. Język pruski był zróżnicowany dialektalnie. Dialekty staropruskie i jaćwieskie zachowały szereg cech archaicznych, niewystępujących w innych językach wschodniobałtyckich, np. zachowanie prabałtyckiego ō, dyftongów ai, ei, grupy dl. Utrzymała się w nich także odrębność spółgłosek nosowych. Przetrwała także pierwotna forma dopełniacza liczby pojedynczej z końcówką -ās, z pierwotnego -o-so. Języki bałtyckie, do których zalicza się również pruski uważane są za najbardziej archaiczne spośród języków indoeuropejskich i najbliższe językowi praindoeuropejskiemu.

Zdawano sobie sprawę, że chrystianizację tych terenów ułatwi klerowi znajomość języka pruskiego. Papież Marcin V w 1426 r. nakazał biskupowi warmińskiemu, żeby zadbał o promocję księży znających język pruski. W związku z tym w Lidzbarku powstała szkoła dla chłopców pruskich, przygotowująca do stanu duchownego.

Język staropruski ostatecznie zanikł w XVII wieku wyparty przez niemiecki. Pozostały nieliczne zabytki piśmiennictwa, takie jak: niemiecko-pruski Słownik elbląski z ok. 1400 r., spis wyrazów pruskich zamieszczony w kronice Szymona Grunau, zebrany w latach 1517-1526 wśród Prusów żyjących na Półwyspie Sambijskim, a także wzdłuż wybrzeża morskiego i w dolnym dorzeczu Pregoły. Do listy reliktów języka pruskiego należy dodać dwa katechizmy Lutra wydane w 1545 r. i tzw. Enchiridion z 1561 roku.

W ostatnich latach została podjęta próba odtworzenia języka pruskiego. W 1990 r. w Kownie powstało Bractwo Prusa. Jeden z jego założycieli, filolog Letas Palmajtis dokonał próby odtworzenia tej wymarłej mowy, określając swoje dzieło mianem języka neopruskiego.

W dokumentach utrwalono nazwy osobowe pochodzenia pruskiego, zachowały się one również w odosobowych nazwach miejscowych. Antroponimy pruskie, podobnie jak słowiańskie, można podzielić według ich pochodzenia na:

- wywodzące się od wyrazów pospolitych (np. Warnike < warnis 'kruk', Kometris < komaters 'ojciec chrzestny'),

- utworzone od przezwisk (np. Swentike < swenta- 'święty', Ramico < rams 'cichy'),

- pochodzące od imion dwuczłonowych pełnych i skróconych (np. Gaudewil, Algaude, Garbeike, Kymocke, Alsutte), zaadaptowane z języka polskiego (np. Stanike, Staniko, Staschke, Stanko < Stanisław) i niemieckiego (np. Petrucke, Petrocke < Peter).

Prusowie niekiedy zniemczali własne imię i nazywali nim uzyskane od Zakonu lub biskupstwa posiadłości, np. Prus Crossis przybrał miano Krossen i nadał taką nazwę posiadanej przez siebie części pruskiego terytorium Bludyn. Przy chrzcie Prusowie, podobnie jak Polacy i Niemcy, otrzymywali imiona chrześcijańskie. W dokumentach krzyżackich często notowano je obok imion pruskich, które kolejne pokolenia traktowały jak nazwiska rodowe. W ten sposób np. potomkowie Piotra Tessyma: Otto von Wapel, Jan Rabe, Bartłomiej Kalk - stali się protoplastami osobnych rodów.

Świadectwem obecności języka pruskiego na tych ziemiach są przede wszystkim nazwy miejscowe i wodne. Pruskie nazwy wspólnot osadniczych przetrwały aż do XIV wieku w tradycji ustnej. Pierwsze zapisy nazw pruskich pochodzą z XII i początków XIII wieku. Przy okazji sporządzania aktów lokacyjnych i nadań rycerskich, zapisywano je w niemieckiej i łacińskiej transliteracji. Nazwy genetycznie pruskie z reguły były używane dalej na terenach zamieszkiwanych przez ludność pruską. Osadnicy zamieszkując na terenach zasiedlonych przez Prusów, przejmowali już istniejące nazwy w ich postaci oryginalnej lub dokonując adaptacji do własnego języka, np. proweniencji pruskiej są nazwy, zawierające człon "-ławki", pochodzący z pruskiego lauk(u)s 'osada', np. Gągłąwki, Sterławki, Terławki itp.. Znaczna część nazw jezior i rzek jest także pochodzenia staropruskiego, np. Dadaj - od pruskiego *Dadajs, Kalwa - prawdopodobnie od staropruskiego *Kalwē, Kośno - substytucja fonetyczna *Kaisnikis, Pisa od *Pīsā, Rasząg - polska substytucja fonetyczna nazwy pruskiej Ransigē, Wadąg od *Wadangis. Pośrednictwo języka niemieckiego wpływało na zniekształcanie postaci fonetyczno-morfologicznej onimów i zatarcie znaczenia etymologicznego nazwy. Pisarze niemieccy nie znali pruskiego, co utrudniało poprawny zapis nazwy. Ponadto należy pamiętać, że pewien wpływ na formę zapisu miało pochodzenie kancelisty, rodzaj używanego przez niego dialektu niemieckiego i nawyki pisowniane.

Wpływy niemieckie

Nazwy niemieckie pojawiły się na tych terenach już w XIII wieku. Rozpowszechniły się w następnym stuleciu. Nadawano je zamkom krzyżackim i wsiom zakładanym na prawie chełmińskim. Były zapisywane w języku kancelarii krzyżackich, a później w urzędowym języku niemieckim. Nazwy te miały charakter oficjalny. W powszechnym nieoficjalnym obiegu funkcjonowały nazwy proweniencji pruskiej lub polskiej, np. Glansddorf alias Zalbki, Brodnica alias Strasberg. Większe ilości nazw niemieckich powstały w także w XVIII i XIX wieku. Wiązało się to m. in. z zasiedlaniem wsi zniszczonych i opuszczonych na skutek wojny czy epidemii, a także procesem germanizacji nazw polskich, np. Kaczeniec > Friedental, Kożuchy Wielkie > Groß Kosuchen, Jagodne Małe > Klein Jagodnen, Wężówka > Wensowken, Wronka > Klein Wronnen, Okrągłe > Okrongeln, Kamionki > Steintal.

Oprócz nazw miejscowych w dokumentach uwieczniono także antroponimy. Można wyróżnić m. in. następujące typy nazwisk proweniencji niemieckiej:

• pochodzące od nazw osobowych: imion (np. Ertmann, Gottschalk, Heidi, Henzel, Klaus, Lampert, Angrich) i przezwisk (np. Achtsnicht, Feierabend, Klein, Lachermunt, Manteufel, Reich, Schwartz, Wunder, Mitwitz, Ochs, Langhals);

• pochodzące od nazw miejscowych, np. Grunau, Hochwald, Hohenstein, Kurzbach, Sommerfeld, Wildenau, Braunberger, Meisner, Brombergsche, Heilsbergen;

• pochodzące od określeń zawodu - np. Becker, Bierman, Fiedler, Goldsmidt, Kesler, Messing, Möller, Schmidt, Schneider, Wagner, Zimmermann, Zölner.

Germanizowano także nazwiska pochodzenia polskiego, np. Drigalsky < Drygalski, Sich < Zych, Jänke < Janek, Joswich < Jóźwik, Ogurgke < Ogórek, Dolenga < Dołęga, Pientcka < Piętka, Gendrzeiko < Jędrzejko, Gloffka < Główka, Schuschuncka < Suszonka.

obiekty, które do tej pory nie były nazwane lub których nazwy zostały zapomniane otrzymywały niemieckie nazwy wodne, np. Kleiner See, Stiller See, Karpfen Teich, Buchwalder See, Oberteich. Większe zbiorniki i cieki wodne miały nazwy pochodzenia staropruskiego.

Język niemiecki poszerzał swój zasięg stopniowo. W 1804 roku władze pruskie wprowadziły rozporządzenie, żeby nauczycielem mógł być tylko ten, kto umie pisać i czytać po niemiecku. Zmiany dokonywały się także na wyższym stopniu kształcenia. W praktyce zginęły tzw. łacińskie szkoły miejskie. Zakończono działalność zasłużonej dla polszczyzny Szkoły Prowincjonalnej w Ełku. Na jej miejsce powstało w 1813 roku gimnazjum, w którym język polski pojawiał się tylko jako przedmiot fakultatywny. W 1835 roku władze pruskie usunęły język polski ze wszystkich szkół miejskich na Mazurach. W 1873 roku, rozporządzeniem prezydenta Horna, polszczyzna przestała być językiem wykładowym w warmińskich i mazurskich szkołach wiejskich. W tutejszym szkolnictwie pozostawiono ją jedynie w formie szczątkowej - w nauce religii. By skończyć szkołę należało więc poznać język niemiecki. Edukacja zapewniała awans społeczny, wprowadzając tym samym miejscowych inteligentów w krąg niemieckiej kultury.

Zasięg języka niemieckiego na Mazurach stopniowo się poszerzał. O skali asymilacji świadczą statystyki zapisów językowych. W roku 1890 za swój język ojczysty uznało wyłącznie: niemiecki - 143 397, a polski 152 186 osób, to w roku 1925 odpowiednio 364 723 i 2297 Mazurów (w tym niemiecki i polski - 4602, niemiecki i mazurski - 23 452 i mazurski - 40 869).

Z reguły słowa germanizacja używa się uwzględniając tylko jego nacechowanie pejoratywne. Warto pamiętać o tym, że wpływy niemieckie na tych terenach były nie tylko odgórnie narzucone (jak sugeruje stereotypowe pojmowanie germanizacji pruskiej), ale też naturalne. Dochodziło przecież do samoistnego przenikania się etnosów, bilingwizmu i równoległego współfunkcjonowania kilku języków na tym samym terenie.

Wpływy polskie

O obecności języka polskiego na tych terenach świadczą liczne polskie nazwy wsi, np. Gniadki, Bronisze, Michałki, Młódki, Samolubie, Drygały, Sokoły, Krzyżany. Ilość nazw polskich wzrastała wraz z napływem ludności z Mazowsza, ziemi chełmińskiej, dobrzyńskiej. Polszczono także nazwy o proweniencji pruskiej lub niemieckiej, np. Brąswałd < Braunswalde, Cygelak < Ziegellack, Frombork < Frauenburg, Pasym < Passenheim, Wyszembork < Weissenburg, Ostróda < Osterode, Lutry < Lautern, Iława < Eylau, Bartoszyce < Bartenstein, Jonkowo < Jonkendorf, Biały Dwór < Weishof, Ładne Pole < Schönfeld, Miłomłyn < Liebemühl.

Funkcjonowały tu także antroponimy pochodzenia polskiego. Można tu przytoczyć przykłady poszczególnych typów nazwisk:

• pochodzące od nazw osobowych (imion i przezwisk) - Stach, Radzik, Radek, Rosz, Grzywacz, Wielki, Zimny, Zuch, Czekalski, Pieniążkowicz, Marmoszewicz i inne;

• pochodzące od nazw miejscowych - Krasicki, Dębowski, Działyński, Jabłonowski, Orłowski, Szymanowski, Olszański, Zakrzewski, Grabski, Potocki i inne.

W Prusach Królewskich w XVII wieku język polski zaczął pełnić rolę oficjalnego języka urzędowego. Toczyły się w nim obrady sejmików i sporządzano dokumenty. Polonizacja odbywała się zasadzie dobrowolności, nie było formalno-prawnych nacisków w tej sprawie.

Do XIX wieku na terenach mazurskich komunikowano się przeważnie w języku polskim, nacechowanym gwarowo. W nim toczyły się rozmowy, sporządzano umowy itd. Popularne były kalendarze w języku polskim. Polszczyzna zyskała także status języka "teologicznego". Po polsku odbywały się lekcje religii, odprawiano nabożeństwa i czytano Biblię. Język stał się tu jednym z elementów tożsamości religijnej. Polszczyzna była wykładana w niektórych placówkach nauczania, np. Szkole Prowincjonalnej w Ełku. Jednakże na Mazurach można mówić raczej o świadomości regionalnej, a nie narodowej. Używanie języka polskiego nie musiało oznaczać poczucia przynależności do Rzeczpospolitej.

Kiedy zaczęły się urzędowe naciski germanizacyjne, w obronie polszczyzny stanęli m. in. mazurscy pastorzy Krzysztof Celestyn Mrongowiusz i Gustaw Gizewiusz, a potem historyk Wojciech Kętrzyński. Te działania niestety nie zapobiegły wyrugowaniu polszczyzny z oficjalnego systemu kształcenia. Doszło do swoistego rozwarstwienia. Język polski (głównie w odmianie gwarowej) stał się dla „polskich" Warmiaków kodem „świata domowego", a niemiecki służył do oficjalnego, „zewnętrznego" porozumiewania się. Dla etnicznych Niemców polszczyzna literacka czy gwara warmińska stanowiły tylko kod pomocniczy w kontaktach z ludnością polsko-warmińską.

Na Warmii do zachowania języka polskiego przyczynił się kościół katolicki. W wielu parafiach głoszono kazania w języku polskim. Wpływ na ożywienie polskiej świadomości narodowej i językowej miało objawienie Matki Boskiej w 1877 r. w Gietrzwałdzie. Przybywających do tej podolsztyńskiej miejscowości pielgrzymów łączyła wspólna religia, kultura i język.

Mniejszą niż na Mazurach rolę w krzewieniu polskiej świadomości językowej odegrała prasa. Nie można jednak nie wspomnieć o utworzonej w 1886 roku „Gazecie Olsztyńskiej". Pewne znaczenie miały także zakładane w XIX wieku biblioteki Towarzystwa Czytelni Ludowych. Warmiacy otrzymywali aktywne wsparcie działań polonizacyjnych ze strony rodaków z Pomorza i Wielkopolski. Czynnikiem łączącym była w tym wypadku także religia katolicka. Po traktacie wersalskim do Polski została przyłączona tylko Działdowszczyzna. Znaczna część autochtonów opuściła te terytorium, pozostała jednak grupa inteligencji, działającej na rzecz mazurskich tradycji i polskiej tradycji regionu. W 1935 r. powstał Związek Mazurów.

Po II wojnie światowej tereny Warmii i Mazur zostały dołączone do Polski. Komisja Ustalania Nazw Miejscowych nadała polskie określenia miejscowościom, dotychczas funkcjonującym pod nazwą niemiecką. Utworzono urzędowo także wiele nazw topograficznych.

• Podsumowanie

Rozważając problemy onomastyczne należy pamiętać, że na kształt systemu nazewniczego w danym czasie i miejscu, oprócz czynników językowych, znaczny wpływ miały historia i polityka. Obowiązujące prawo znacznie wpływało na charakter osadnictwa, a określony język urzędowy determinował kształt zapisywanych nazw. Tutejszą społeczność lokalną tworzyły różne grupy kulturowe. Najważniejszą rolę odegrali Prusowie, Niemcy i Polacy, ale nie można zapominać o wpływach innych grup etnicznych.

• SŁOWNICZEK WYBRANYCH TERMINÓW ONOMASTYCZNYCH

Antroponim - nazwa osobowa.

Apelatyw - nazwa pospolita.

Choronim - nazwa części świata, krainy, państwa.

Chrematonim - nazwa wytworu pracy ludzkiej, np. środków transportu: samochodów, pociągów, samolotów, statków itd.

Etnonim - nazwa narodu, plemienia.

Hydronim - nazwa wodna.

Nomen appellativum - nazwa pospolita, np. baran jako gatunek zwierzęcia.

Nomen proprium - nazwa własna, np. Baran jako przezwisko.

Onim - nazwa własna.

Onomastyka - inaczej nazewnictwo, dział językoznawstwa, zajmujący się nazwami własnymi.

Oronim - nazwa górska.

Toponim - nazwa miejscowa

Zoonim - nazwa zwierzęcia

UŻYTE SKRÓTY

KM-W - „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”

On - „Onomastica”

ZNUG - Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego. Prace Językoznawcze.

• PRZYPISY

^ Przedstawiane tu wiadomości na temat osadnictwa i zróżnicowania językowego pochodzą głównie z następujących prac: S. Achremczyk, Historia Warmii i Mazur. Od pradziejów do 1945 roku, Olsztyn 1992; A. Szyfer, Warmiacy. Studium tożsamości, Poznań 1996, J. Przeradzki, Warmia i Mazury. Zarys dziejów, Olsztyn 1985; R. Traba, Prusy Wschodnie. Między symbolem „Kulturträger” a „ofiarą germanizacji”, „Borussia” 1992, nr 3/4, s. 4-11.

Zob. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. XII, Warszawa 1893, s. 8.

Zob. M. Biolik, Hydronimia dorzecza Pregoły, Olsztyn 1987, s. 9; L. Zabrocki, Transpozycje strukturalne polsko-prusko-niemieckie w zakresie nazw topograficznych Pomorza Mazowieckiego,[w:] I Międzynarodowa slawistyczna konferencja onomastyczna. Księga referatów, red. W. Taszycki, Wrocław 1961, s. 203-205.

Zob. M. Biolik, Hydronimia dorzecza…, s. 9.

Zob. m. in. S. Szostakowski, Litwini pruscy od końca XVIII do początków XX wieku, KMW 1989, nr 1-4 (183-186), s. 42.

Zob. Ł. Okulicz-Kozaryn, Dzieje Prusów,Wrocław 1997, s. 495.

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, [w:] Polskie nazwy własne. Encyklopedia, s. 451.

Zob. m. in. Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 272.

W. Barczewski, Kiermasy na Warmii, wyd. VII, Olsztyn 2002, s. 12.

Zob. m. in. S. Dubisz, H. Karaś, N. Kolis, Dialekty i gwary polskie, Warszawa 1995, s. 146-147.

Zob. W. Kętrzyński, O Mazurach, opr. J. Jasiński, Olsztyn 1968, s. 27.

J. Jasiński, Wokół pojęcia mazurskości. Referat wygłoszony na seminarium: Mazury. Tragedia krainy pogranicza, zorganizowanym przez Ostsee-Akademie i Wspólnotę Kulturową "Borussia", Mrągowo 19-22 X 1994. Cyt. za: B. Domagała, Mniejszość niemiecka na Warmii. Rodowód kulturowy, organizacja, tożsamość, Olsztyn 1996, s. 21.

Zob. wywiad D. Jarosińskiego z E. Krukiem, Na tyłach historii, „Rzeczpospolita" 17 VI 1995, nr 139.

Zob. m. in. S. Dubisz, H. Karaś, N. Kolis, dz. cyt., s. 19, 84.

Zob. J. Siatkowski, Interferencje językowe na Warmii i Mazurach, „Studia z filologii polskiej i słowiańskiej” 1983, s. 111.

Zob. B. Domagała, dz. cyt., s. 50.

Zob. Warmia i Mazury. Zarys dziejów, red. B. Łukaszewicz, Olsztyn 1985, s. 19, 52.

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, s. 431.

Zob. J. Powierski, Najdawniejsze nazwy etniczne z terenu Prus i niektórych obszarów sąsiednich, KM-W 1965, nr 2, s. 177-178.

Zob. Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 42-43.

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, s. 432.

Nazwa ta później zaczęła określać Finów Zachodnich. Zachowała się do dziś w określeniu kraju nadbałtyckiego - Estonii.

Wiadomości na temat pochodzenia etnonimu Prusy przytaczam za: Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 5-8; M.Pollakówna, Zanik ludności pruskiej, [w:] Szkice z dziejów Pomorza. Pomorze Średniowieczne, red. G. Labuda, Warszawa 1958, s. 163.

Zob. A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1957, s. 438.

Zob. S. Achremczyk, dz. cyt., Olsztyn 1992, s. 10, Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 270-278, 286.

Słownik języka polskiego PWN, red. M. Szymczak, Warszawa 1999, t. III, s. 906.

Tamże.

Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2000, t. II, s. 282.

Zob. M. Biolik, Hydronimia dorzecza…, s. 289.

Zob. M. Borzyszkowski, Szkoły diecezji warmińskiej w okresie od XIII do połowy XIV wieku, „Studia Warmińskie" 1963, t. II, s. 54.

Zob. Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 38, 490.

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, s. 433-435.

Zob. Ł. Okulicz-Kozaryn, dz. cyt., s. 486-487.

Zob. A. Szyfer, dz. cyt., s. 131.

Zob. M. Biolik, Hydronimia dorzecza…, s. 44, 89, 113, 173, 188, 237.

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, s. 441-442.

Zob. G. Białuński, Uwagi o zmianie nazw miejscowości w Prusach Wschodnich, „Borussia” 1998 nr 16, s. 281-286.

Przykłady nazwisk pochodzą z mojej pracy doktorskiej, dotyczącej antroponimii dawnego komornictwa lidzbarskiego.

Przykłady przytaczam za M. Biolik, Germanizacja nazwisk polskich mieszkańców okolic Węgorzewa w latach 1653-1853, Prace Językoznawcze WSP w Olsztynie, 1997, nr 1 s. 5-19.

Zob. M. Biolik, Pogranicze północno-wschodnie, s. 443-444.

B. Domagała, Orientacje narodowościowe Mazurów i Warmiaków - stowarzyszenia mniejszości niemieckiej na Mazurach, „Borussia” 1991 nr 1, s. 22.

Szczegółowy wykaz przekształconych nazw przedstawia praca B. Czopek-Kopciuch, Adaptacje niemieckich nazw miejscowych w języku polskim, Kraków 1995, s. 155-189.

Zob. J. Tazbir, Rzeczpospolita jako „ptak pstry wszytek farbowany". Ilu było Polaków w Polsce?, "Polityka" 19 VI 1993, nr 25 (1885).

Zob. A. Szyfer, dz. cyt., s. 156.

12

---